Samarqand viloyati sharoitida amaranthus hybridusning ayrim biologik va fiziologik xususiyatlari

3.2-§O’simlikning bo’yiga o’sishi
O’sish - bu hujayralarning ko’payishi, hujayralar, to’qimalar va organlarning differensiatsiyasi, metabolizm, rivojlanish, nafas olish va oziqlanishga asoslangan yoki ular bilan chambarchas bog’liq bo’lgan murakkab biologik hodisa hisoblanadi. O’sishning ajralmas tabiati, uning bir vaqtning o’zida sodir bo’ladigan fiziologik va biokimyoviy jarayonlarning kombinatsiyasi bilan shartliligi "o’sish" tushunchasini aniqlashni qiyinlashtiradi.
O’simliklar o’sishining birinchi eng batafsil xulosasi Jostning ishida yoritilgan bo’lib, unda hujayraning o’sishi (protoplazma va membranalar), butun o’simlikning o’sishi (o’sish nuqtalarining holati va faoliyati, shoxlanishlar) kabi o’sish hodisalarini tushunish uchun muhim savollar berilgan. Alohida organlarning o’sishi, o’sish davrlari, bo’yining o’sishi va tashqi muhitning o’sish va shakllanishga ta’siri (o’sish sur’atining o’zgarishi va individual omillarning shakllantiruvchi ta’siri).
O’sishning namoyon bo’lishida o’simliklar va hayvonlarning umumiy jihatlari ko’p. Shuning uchun o’sishning umumiy va asosiy tushunchalarini belgilashda zoologlarning bu masala bo’yicha fikrini ham hisobga olish kerak. Shu munosabat bilan I.I.Shmalgauzen tomonidan berilgan “o’sish” tushunchasiga ta’rif bejiz emas: “Tirik mavjudotlarning o’sishi tananing faol qismlari massasining ko’payishidan iborat bo’lib, unda erkin energiya miqdori ko’payadi, tana kuchayadi".
Shuni ta’kidlash kerakki, ba’zi tadqiqotchilar (Schmalhausen, Bauer) tomonidan tirik vaznning o’sish jarayoni protoplastning muvozanatsiz holatda bo’lgan massasining ko’payishi (assimilyasiya) sifatida qaraladi. O’simlik hujayralarida kraxmal yoki yog’ning hayvon to’qimalarida hujayralarga sintezi va cho’kishi tirik materiyaning massasini oshirish ma’nosida assimilyasiya hisoblanmaydi. Ikkinchisi faqat protoplast tuzilishiga kiritilganligi va dissimilyasiya jarayonida hayotiy funksiyalarni bajarish uchun zarur bo’lgan energiyani ta’minlash qobiliyatiga ega bo’lganligi sababli shunday deb hisoblanadi.
Albatta, protoplast tuzilmalarining hosil bo’lishi uchun o’simlikning bargi va zahira a’zolari va to’qimalarida sintez qilingan yoki to’plangan moddalar oqimi talab qilinadi. O’simlikning tirik massasi qurilgan plastik materialning to’planishi va ikkinchisining haqiqiy o’sishi o’rtasida plastik materialni assimilyasiya qilish, uning tirik strukturaviy neoplazmalarga aylanishi bosqichi mavjud. Shu munosabat bilan V.N.Lyubimenko o’sishni uch bosqichdan (qismdan): birlamchi assimilatlarning to’planishi (oziqlanishi), birlamchi assimilyasiyalarning protoplazmaning tirik moddasiga aylanishi (tirik moddaning o’sishi) va o’sishni tashkil etishdan iborat murakkab jarayon deb hisoblaydi. hujayralar, to’qimalar va organlar (shakllanish). Tirik vaznning oshishiga olib keladigan ijodiy metabolizm kimyosi birlamchi assimilyatsiya qilish kimyosidan sezilarli darajada farq qiladi.
V.N.Lyubimenkodan so’ng shuni ta’kidlamoqchimizki, o’sish uchun mutlaqo zarur bo’lgan assimilyasiyalarning to’planishi o’z-o’zidan o’sish jarayonlarini keltirib chiqaruvchi omil emas. Protoplazmaning o’sishi tirik materiyaning yangi shakllanishiga asos bo’lgan maxsus fizik-kimyoviy jarayon sifatida qaralishi kerak.
Bundan tashqari, o’sish tirik mavjudotlarning xossasi bo’lib, tirik organizmlarda yaratilish bilan bir qatorda tuzilish elementlarining parchalanishi, nobud bo’lishi sodir bo’ladi. Demak, o’sish nafaqat hajmi kattalashmasdan, balki o’simlikning quruq moddasining kamayishi bilan ham namoyon bo’ladigan holatlar mumkin, masalan, don ekinlarida generativ organlarning shakllanishida.
O’simliklar ontogenezida o’sish jarayonlari uzluksiz davom etadi, ammo vaqt o’tishi bilan va tananing turli qismlarida o’zgaruvchan intensivlik bilan, bu morfogenez bilan bevosita bog’liq - yangi organlarning paydo bo’lishi, ularning intensiv o’sishi bilan ma’lum bir bosqichda susayadi. Generativ organlarning paydo bo’lishi vegetativlarning o’sishini to’xtatmaydi.
O’simliklar ontogenezi vegetativ va generativ organlarning paydo bo’lishi, o’sishi va shakllanishini o’z ichiga oladi. Generativ organlarning shakllanishi va shakllanishining fiziologik va biokimyoviy ko’rinishlarining o’ziga xosligi va murakkabligi, bu jarayonlarning ulkan amaliy ahamiyati ularni o’rganadigan morfogenez va embriogenez kabi mustaqil fan sohalarining paydo bo’lishiga asos bo’lib xizmat qildi. Ikkinchisini, umuman olganda, morfogenezga kiritish kerak, chunki u shaklning paydo bo’lishini ham anglatadi, ammo ontogenezning embrion bosqichida.
O’sish muammosi ko’pincha o’simlikning butun yoki uning alohida organlari hajmining ko’zga ko’rinadigan o’sishi va quruq moddalarning to’planishi haqidagi sof tavsifiy faktlar nuqtai nazaridan ko’rib chiqiladi. Albatta, o’sish, rivojlanish, shakllanish hodisalari o’rtasida aniq chegara qo’yish mutlaqo mumkin emas va shuning uchun ularni o’rganuvchi fan bo’limlarining o’zaro kirib borishi muqarrar. Ammo, shubhasiz, o’sish jarayonining qonuniyatlarini ochishda o’sish, generativ rivojlanish va shakllanishni ontogenezning individual rivojlanishining yagona jarayonining tomonlari deb hisoblaydigan g’oyalar asosiy rol o’ynashi kerak.
O’sish va rivojlanishni o’simliklarning hayotiy faoliyatining mustaqil, bir-biriga bog’liq bo’lgan jarayonlari sifatida o’rganar ekan, ko’plab tadqiqotchilar o’sishni rivojlanish jarayonlarini belgilovchi shart deb bilishadi. O’sish va rivojlanish o’rtasidagi munosabatni tushunishga bunday yondashuv bilan rozi bo’lish qiyin, chunki vernalizasiya faqat o’sayotgan hujayralarda amalga oshirilishi mumkinligi o’sish rivojlanish sharti ekanligini anglatmaydi, balki odatda rivojlanish deb ataladigan jarayon o’sishdir. hujayralar, to’qimalar va organlarning differentsiatsiyasi bosqichiga tayyorgarlikni o’z ichiga olgan jarayon;
O’simliklarning rivojlanishi (umumiy vegetativ-generativ rivojlanish) - bu boshqa yetuk asosiy organlar ta’sirining o’ziga xos oziq moddalari orqali har bir asosiy organning o’ziga xos rivojlanishiga turli darajada qo’shilishi bilan tavsiflangan jarayon. Bu davr va bosqichma-bosqich sodir bo’ladigan sifat o’zgarishlarini keltirib chiqaradi, bu organlar tomonidan gulda o’ziga o’xshash bo’lmagan shakllanishlar zanjiri orqali o’z urug’ida hosil bo’lishiga olib keladi.
Poyaning rivojlanishi, G.X.Molotkovskiy to’g’ri ta’kidlaydi, butun o’simlik ontogenezining boshlang’ich va yetakchi, asosiy bosqichidir, chunki uning o’sish nuqtalari orqali avvaliga vegetativ, keyinroq esa generativ organlar bo’ladi.
O’simlik rivojlanishining ildiz bosqichi nima uchun ajratilganligini tushunish ham qiyin, chunki bu erda bosqichlar ketma-ketligini aniqlab bo’lmaydi, chunki ildiz va poya odatda bir vaqtning o’zida paydo bo’ladi va ular o’rtasida darhol yaqin munosabatlar o’rnatiladi. Vegetasiyaning dastlabki bosqichida poya va ildizning o’sish intensivligi bir xil bo’lmaganligi sababli, o’sishning ildiz bosqichi haqida ma’lum darajada gapirish mumkin, ammo bu o’simlik rivojlanishining ildiz bosqichini ajratib ko’rsatishga asos bermaydi.
Ontogenezda uning ikki jihati o’sish va rivojlanish namoyon bo’ladi. Ular bir-biri bilan shunchalik chambarchas bog’liqki, biz ko’pincha bir tushunchaning ta’rifida bu ikkala atamaning ishlatilishiga duch kelamiz. Ilmiy adabiyotlarda bunday iboralar ko’pincha ishlatiladi: "vegetativ organlarning o’sishi", "vegetativ organlarning rivojlanishi","rivojlanishning vegetativ bosqichi", "vegetativ rivojlanish", "vegetativ o’sish", "generativ rivojlanish". Masalan, G.X.Molotkovskiy kurtakning generativ organlarning shakllanishi bilan birga kechadigan rivojlanishini generativ rivojlanish deb ataydi, lekin uning fikricha, uni (kurtakning umumiy rivojlanishini) vegetativ-generativ rivojlanish deb ham atash mumkin. Chunki, vegetativ organlar reproduktiv organlar bilan bir vaqtda shakllanishda davom etadi. Ushbu muallifning fikriga ko’ra, kurtaklar rivojlanishning ikki bosqichidan o’tadi: vegetativ va generativ, va ildiz - faqat vegetativ.
Ba’zi mualliflar vegetativ organlarning o’sish va rivojlanish bosqichini va reproduktiv organlarning o’sish va rivojlanish bosqichini farqlash kerak deb hisoblaydilar.
O’simliklar va ularning tirik qismlarining o’sishi ular ichida sodir bo’ladigan tashkiliy jarayonlarga bog’liq holda ularning hajmini oshirishni anglatadi.O’sish - tirik mavjudotlarning ko’payishi.O’sish organlar shaklining o’sishi va o’zgarishini anglatadi.
O’sish hodisalari tirik materiyaning shakllanishiga olib keladigan progressiv hujayra ichidagi metabolizmga asoslangan. O’sish hajmining bunday o’sishi bilan tavsiflanadi, bu allaqachon doimiy bo’lib qolmoqda.
O’simlikning o’sishi asosan uning hajmining oshishi va vegetativ organlarning, poyalarning, barglarning va ildizlarning qayta paydo bo’lishidan iborat bo’lib, uning asosiy vazifasi o’simlikning organik moddalari massasini yanada to’plashda ishtirok etishdir. O’sish - bu hajmning oddiy o’sishi yoki kamayishi emas, balki u doimiy ravishda o’sib borayotgan organizmda yuzaga keladigan yoshga bog’liq sifatli o’zgarishlar bilan bog’liq. Shuning uchun o’simlikning butun o’sishi har doim uning rivojlanishning ma’lum bosqichlari yoki bosqichlaridan o’tishi bilan bog’liq bo’lib, qaytarib bo’lmaydigan sifat o’zgarishlari bilan birga ko’payish jarayoniga, ya’ni o’z turini ko’paytirishga, yangi o’simliklar paydo bo’lishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida o’sish va rivojlanish jarayonlarini boshlaydi.O’simliklar fiziologiyasida o’sish yangi hujayra shakllanishi bilan bog’liq bo’lgan o’simlik hajmining qaytarilmas o’sishi.
O’sish shunday qaytarib bo’lmaydigan jarayon bo’lib, unda yangi hujayralar, barcha tarkibiy qismlar, to’qimalar va organlarning shakllanishi tufayli o’simliklar hajmining oshishi kuzatiladi.O’simliklar fiziologiyasida o’sish deganda o’simlik organizmi yoki uning alohida qismlari va organlarining hajmi va massasining qaytarilmas o’sishi tushuniladi, bu ma’lum o’simlik hujayralari va to’qimalarining hayotiy faoliyati bilan bog’liq.
Bizning o’sish tushunchalarimiz, boshqa ilmiy tushunchalar kabi, albatta, moslashuvchan, harakatchan, tabiatda haqiqatda mavjud bo’lgan jarayonlarning haqiqiy nusxasi bo’lishi kerak, ularning mohiyati ochib berilishi kerak. O’sish hodisasining mohiyati haqidagi bilimlarimiz chuqurlashishi va kengayishi bilan u haqidagi tushunchalarimiz muqarrar ravishda o’zgaradi. Keyinchalik o’sish jarayonlari fiziologiyasi va biokimyosidagi yangi kashfiyotlar asosida paydo bo’lgan o’sish tushunchalari o’sishning mohiyatini muqarrar ravishda aniqroq va aniqroq aks ettirishi kerak.
O’sish ajralmas qiymat bo’lib, ularning aloqalari va o’zaro ta’sirida ko’plab fiziologik jarayonlar yuzaga kelishi allaqachon qayd etilgan. O’simlik organizmining o’sishining yaxlit nazariyasini yaratish uchun alohida o’simlik turlarining tabiati va o’sish tezligini tushuntirish yoki embrion o’sish qonuniyatlarini ochib berish va alohida bosqichlarning biokimyosini tushunish bilan cheklanib qolish mutlaqo etarli emas. Garchi bular juda muhim va, ehtimol, muammoning eng muhim nuqtalari bo’lsa ham. O’sish muammosi chambarchas bog’liq bo’lgan bir qator boshqa muammolarni bir vaqtning o’zida hal qilish kerak. Darhaqiqat, hujayra va to’qimalarning rivojlanishi va farqlanishi, o’sish jarayonida assimilyatsiya qilish va sintez qiluvchi organlardan kirib kelishi, butun organizmning shakllanishi va rivojlanishi, generativ organlarning o’sishi kabi masalalar mustaqil ahamiyatga ega. o’simliklar fiziologiyasi va ilm-fanning tegishli sohalarida, Bu bilan birgalikda bizni o’sish muammosini chuqurroq tushunishga olib keladi, chunki o’sish yuqorida ko’rsatilgan jarayonlar bilan parallel ravishda amalga oshiriladigan qandaydir maxsus, izolyasiya qilingan jarayon emas. Bu, bir tomondan, ikkinchisi bilan bir qatorda, ontogenezning bitta umumiy jarayonining ifodasidir, lekin ikkinchi tomondan, bu jarayonni umumlashtiradi.
Aynan o’sish hodisasining murakkabligi, uning mohiyatini tashkil etuvchi jarayonlarning ko’p qirraliligi tufayli hodisaning mohiyatini to’liq va xolisona aks ettiruvchi tushunchani o’rnatish qiyin. Shuning uchun ko’pchilik ta’riflar atrofida munozarali fikrlar, kelishmovchiliklar, munozarali masalalar paydo bo’lishi mumkin. Bunday sharoitda o’sish hodisasining mohiyatini yaxshiroq yoki yomonroq aks ettiruvchi tushunchalar va formulalar atrofida emas, balki o’sish jarayonlarining mohiyatini ochish uchun asos bo’lgan faktlar, farazlar, nazariyalar atrofida yuzaga keladigan munozaralarni qo’llab-quvvatlash eng to’g’ri bo’ladi.Barcha o’simliklarda o’sish jarayoni doimiy xarakterga ega bo’lib, u sistematik to’qimalar faoliyatiga bog’liq. Meristemalarni tashkil etuvchi hujayralarning bo’linib turishi natijasida o’simliklar buyiga va eniga usadi. Buyiga o’sishni ta‟minlovchi meristema birinchi meristema deyiladi va o‟simliklarning yer usti hamda ildiz sistemasining buyiga chuzilishini ta‟minlaydi. Ikkilamchi meristema ya’ni kambiy hujayralarining bo’linishi natijasida asosan o’simliklarning yo’g’onlanishi sodir bo’ladi.
Amarantning bo’yining o’sishini belgilash usuli bilan anilash uchun quyidagi ishlaerni bajarildi. Ildizning o’sishini Undirilgan amarantning hybridus, xarkovskiy-1, krepishnavlari urug’i 1-1,5 sm uzunlikdagi to’g’ri o’sgan ildizi bilan olindi. So’ng ildizga qora tush bilan har 1 mm da ip yoki ingichka pero bilan chiziqlar chizildi.Shunday qilib chizilgan ildizlarning 4-5 tasini nam kameraga joylashtirildi. Nam kamera yasash uchun stakan yoki banka olinib, uchiga 1\3 dan qismiga suv solindi hamda devorlariga filtr qog’oz yopishtirildi. Urug‟lar esa igna bilan idish tiqiniga mahkamlandi.Bu nam kamera 20-250 C li termostatga qo’yildi.Oradan 24soat o’tgandan so’ng ildizdagi chiziqlar orasi millimetr bilan o’lchanib, ularning qancha uzayganligi aniqlandi .
Samarqand viloyati Payariq tumanining sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlari sharoitida o’tkazgan tadqiqotlarimizda amarant navlarining o’sishi, rivojlanishi tahlil qilindi.hybridus, Xarkovskiy 1, Krepish navlari bo’yining balandligi tadqiqot o’tkazilgan 2020-2021 va 2022 yillar bo’yicha keltirildi. Olingan natijalarga ko’ra, yog’ingarchilik ko’p bo’lgan yillarda o’rganilgan navlarning bo’yi qurg’oqchiilk kuzatilgan yillarga nisbatan baland poyali bo’lishi aniqlandi. Shu bilan birga Hybridus navi o’sish sur’ati Krepishga nisbatan bir maromda kechdi. Maysalari unib chiqqanidan boshlab o’sish sur’ati bir me’yorda sodir bo’lgan bo’lsa, Krepish navi asosan unib chiqqanidan 50 kunlarigacha jadal o’sib, keyinchalik o’sishning susayganligi qayd etildi. O’similk bo’yining balandligi yoki o’sish sur’ati bo’yicha xarkovskiy 1 navi oraliq o’nirda bo’ldi.
O’simlik bo’yi vegetasiya oxirida hybridus navida (A) yillar bo’yicha 97-198 sm ni tashkil etgan bo’lsa, Krepish navida (B) 96-123 sm bo’lganligi hisobga olindi (-rasm).

1-rasm. Amarant navlari bo’yining balandiligi va o’sish sur’ati.
A –hybridus, B – Krepish navi
Xulosa o’rnida aytganda, amarant navlari bo’yining balandligi nav xususiyati bo’lishi bilan birga meteologik sharoitlar va grotexnologik tadbirlar ta’sirida o’zgaradi. Qulay oziqlanish sharoitida o’simlikalar baland poyali bo’lishi ta’minlanadi. amaranthus hybridus navi butun vegetasiya davomida o’sishda davom etib, boshqa o’rganilgan navlarga qaraganda baland bo’yli bo’lsa, Krepish navi unib chiqqandan 50 kunlargacha jadal o’sib, keyinchalik o’sishning susayishi sodir bo’ladi.