Samarqand viloyati sharoitida amaranthus hybridusning ayrim biologik va fiziologik xususiyatlari

3.3-Amarant navlari barglaridagi xlorofill va karantinoidlar miqdori miqdori
Xlorofill (yun. chloros yashil va phyllon barg) oʻsimliklarning yashil pigmenti, yuksak oʻsimliklarning xloroplastlarida, tuban oʻsimliklar (suvoʻtlar)ning xromatoforalarida joylashadi. Kimyoviy tarkibi gemoglobinga yaqin turadi. Xlorofillning biologik xususiyati yorugʻlik energiyasini oʻzlashtirish va uni organik moddalarning kimyoviy energiyasiga aylantirishdan iborat. Xlorofillni birinchi marta fransuz olimlari P.Pelte va J.Kavantu yashil rang sifatida oʻsimlik bargidan ajratishgan (1818). Rus olimi M.S.Svet bir-biriga oʻxshash ikkita yashil pigment Xlorofill "a" va Xlorofill "b"ni kashf etgan (1910). Xlorofillni 1960 yil amerikalik kimyogar R.B.Vudvord xodimlari bilan toʻla sintez qilib oldi. Xlorofillning miqdori oʻsimliklar turiga, bargning joylashishiga va boshqa sharoitlarga bogʻliq. Xlorofill yetishmasa oʻsimliklar oʻsishi susayib, barglari sargʻayadi. Bu esa oʻsimliklarda xloroz kasalligini qoʻzgʻatadi.
Xlorofill bu biologik pigment, bu uning nurni yutish qobiliyatiga ega bo'lgan molekula ekanligini ko'rsatadi. Ushbu molekula binafsha, ko'k va qizil ranglarga mos keladigan to'lqin uzunligini yutadi va yashil rang nurini aks ettiradi. Shuning uchun xlorofilning mavjudligi o'simliklarning yashil rangiga javob beradi.
Uning tuzilishi magniy markazi va fitol deb ataladigan hidrofob quyruqli porfirin halqasidan iborat. Xlorofillning gemoglobin molekulasi bilan strukturaviy o'xshashligini ta'kidlash kerak.
Xlorofillning asosiy vazifasi fotosintetik reaktsiyalarni boshqarish uchun ishlatiladigan nurni olishdir. Xlorofillning har xil turlari mavjud - eng keng tarqalgan - singdirilgan quyosh nuri miqdorini oshirish uchun ularning tuzilishi va yutilish cho'qqisi jihatidan bir oz farq qiladigan.
Barcha pigmentlar bir xil yo'l tutmaydi. Yorug'likni yutish - bu turli to'lqin uzunliklarida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan hodisa va har bir pigment o'ziga xos yutilish spektriga ega.
Yutilgan to'lqin uzunligi biz pigmentni tasavvur qiladigan rangimizni aniqlaydi. Misol uchun, agar u yorug'likni barcha uzunliklarida yutsa, biz pigmentni to'liq qora rangda ko'ramiz. Barcha uzunliklarni o'zlashtirmaydiganlar, qolgan qismini aks ettiradi.
Xlorofillda binafsha, ko'k va qizil ranglarga mos keladigan to'lqin uzunliklarini yutadi va yashil yorug'likni aks ettiradi. Bu o'simliklarga o'ziga xos yashil rang beradigan pigment.
Xlorofill tabiatdagi yagona pigment emas. Xlorofill eng taniqli pigmentlardan biri bo'lsa-da, qizil yoki to'q sariq rangga ega bo'lgan karotenoidlar kabi boshqa biologik pigment guruhlari mavjud. Shuning uchun ular yorug'likni xlorofilga qaraganda boshqa to'lqin uzunligida so'rishadi va energiyani xlorofilga o'tkazish uchun ekran vazifasini o'taydilar.
Bundan tashqari, ba'zi karotenoidlar fotoprotektiv funktsiyalarga ega: ular xlorofillaga zarar etkazadigan yorug'lik energiyasini yutadi va tarqatadi; yoki kislorod bilan reaksiyaga kirishib, hujayra tuzilishiga zarar etkazadigan oksidlovchi molekulalarni hosil qiladi.
Xlorofill - bu inson ko'zi uchun yashil rang sifatida qabul qilinadigan va fotosintezda ishtirok etadigan biologik pigmentlar. Biz ularni o'simliklar va boshqa organizmlarda yorug'lik energiyasini kimyoviy energiyaga aylantirish qobiliyatiga ega.
Kimyoviy xlorofillalar magnezium-porfirinlardir. Bular qonimizdagi kislorod tashish uchun javob beradigan gemoglobin molekulasiga juda o'xshaydi. Ikkala molekula ham faqat tetrapirrol halqasida o'rinbosar guruhlarining turlari va joylashishi bilan farq qiladi.
Gemoglobin tarkibidagi porfirin halqasining metali temir, xlorofillada esa magniydir.
Xlorofill yon zanjiri tabiiy ravishda hidrofob yoki apolyar bo'lib, fitol deb nomlangan to'rt izoprenoid birlikdan iborat. Bu propioik kislota guruhiga to'rtinchi halqada esterlangan.
Agar xlorofillga issiqlik bilan ishlov berilsa, eritma kislota pH qiymatini oladi va magniy atomining halqa markazidan chiqarilishiga olib keladi. Agar isitish davom etsa yoki eritma uning pH qiymatini yanada pasaytirsa, fitol gidrolizlanish bilan tugaydi.
Agar mikroskopik ko'rinishga boradigan bo'lsak, xlorofill hujayralar ichida, aniqrog'i xloroplastlarda uchraydi. O'z navbatida, xloroplastlar ichida boshqa xildagi lipidlar va oqsillar bilan bir qatorda tarkibida xlorofill bo'lgan tirakoidlar deb nomlangan er-xotin membranalardan tuzilmalar mavjud.
Tilakoidlar bir nechta stacked disklarga yoki tangalarga o'xshash tuzilmalardir va bu juda ixcham tartib xlorofill molekulalarining fotosintetik funktsiyasi uchun juda zarurdir.
Fotosintezni amalga oshiradigan prokaryotik organizmlarda xloroplastlar mavjud emas. Shu sababli, fotosintez pigmentlarini o'z ichiga olgan tirakoidlar hujayra sitoplazmasi ichida ajratilgan hujayra membranasining bir qismi sifatida kuzatiladi yoki ular ichki membranada tuzilish hosil qiladi - siyanobakteriyalarda kuzatiladigan naqsh.
Xlorofillalarning bir nechta turlari mavjud, ular molekulyar tuzilishi va ularning fotosintez chizig'ida tarqalishi jihatidan bir oz farq qiladi. Ya'ni, ba'zi organizmlarda xlorofilning ayrim turlari mavjud, boshqalari esa yo'q.
Xlorofillning asosiy turi xlorofill a deb ataladi va pigment tarkibidagi o'simliklar nasabida to'g'ridan-to'g'ri fotosintez jarayonida zaryadlanadi va yorug'lik energiyasini kimyoviyga aylantiradi.
Xlorofillning ikkinchi turi b va u o'simliklarda ham mavjud. Tarkibiy jihatdan u a xlorofilladan farq qiladi, chunki ikkinchisi II halqa sonidagi uglerod 3 da metil guruhiga ega, b turi esa shu holatda formil guruhini o'z ichiga oladi.
U aksessuar pigmenti hisoblanadi va strukturaviy farqlar tufayli ular a variantiga qaraganda bir oz farq qiladigan assimilyatsiya spektriga ega. Ushbu xususiyat tufayli ular ranglari bilan farq qiladi: xlorofill a ko'k-yashil, b esa sariq-yashil.
Ushbu differentsial spektrlarning g'oyasi shundan iboratki, ikkala molekula ham yorug'likni yutish jarayonida bir-birini to'ldiradi va fotosintez tizimiga kiradigan yorug'lik energiyasi miqdorini oshirishga muvaffaq bo'ladi (shu bilan yutilish spektri kengayadi).
Xlorofilning uchinchi turi mavjud, biz uni jigarrang suv o'tlari, diatomlar va dinoflagellatlardan topamiz. Siyanofit suv o'tlari bo'lsa, ular faqat xlorofill tipini namoyish etadi. Nihoyat, xlorofill d ba'zi protist organizmlarda, shuningdek siyanobakteriyalarda uchraydi.
Kraus usuli yordamida Pigmentlarni ajratishda ularning spirt va benzinda turlicha
erish xossasidan foydalanildi. Buning uchun bitta probirkaga pigmentlarning
spirtdagi eritmasidan 4 ml olib, uning ustiga (o’zidan ko’proq miqdorda) 6 ml
benzin quyiladi, probirkaning og’zi probka bilan yoki barmoq bilan berkitilib,
yaxshilab chayqatiladi va tinish uchun bir necha minut shtativga qo’yib qo’yiladi.
Bir necha minutdan so’ng probirkaning yuqoriga benzin qavatida yashil rangli
xlorofill “a” va “b” hamda pastki spirtli qavatida sarg’ish rangli ksantrofil pigmenti
ajralib chiqadi. Agar pigmentlarning ajralish yaxshi bo’lmasa, u holda yana 3-4
tomchi suv tomizilib qaytadan aralashtiriladi. Agar suv ko’prok ko’shilib ketsa,
pastki qavat loyqalanib qoladi, Bu xolni spirt qo’shish yo‟li bilan yaxshilash
mumkin
Samarqand viloyatining sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlari sharoitida o’tkazilgan tajribalarda, amarant navlari barglaridagi xlorofill miqdori navlar bo’yicha farqlandi. Masalan Amarantus gidridusda xlorofill a miqdori 1,6 mg/g (quruq moddada) ni tashkil etgan bo’lsa, Xarkovskiy 1 navida 1,4 va Krepish navida 1,2 mg/g ni bo’lganligi qayd etildi. Ta’kidlash zarurki, Amarantus gibridus barglari o’rganilgan boshqa navlarning barglariga qaraganda to’q yashil tusda bo’lib, xlorofill miqdori ko’pligi bilan izohlanadi. Xlorofill b miqdori ham o’rganilgan navlarda 0,3-1,0 mg/g ni tashkil etib, eng yuqori miqdor Amarantus gibridusda qayd etildi.
Xlorofill a va b ni yig’indisi o’rganilgan navlarda 1,5-2,6 mg/g ni tashkil etib, Amarantus gidridusda 2,6 mg/g, Xarkovskiy 1 navida 1,8 va Krepish navida 1,5 mg/g bo’lganligi o’tkazilgan tahlillarda aniqlandi (3.3-jadval).
Amarant navlaridagi xlorofill va karantinoidlar miqdori

Amarant navlari	Miqdori , mg/g quruq moddada				Nur to’plovchi kompleks (NTK), %
	Xlorofill, a	Xlorofill, b	a+b	Karantinoid
Amaranthus hybridus	1,6±0,1	1,0±0,1	2,6±0,1	0,4±0,1		84,6
Xarkovskiy-1	1,4±0,1	0,4±0,1	1,8±0,1	0,5±0,1		48,9
Krepish	1,2±0,1	0,3±0,1	1,5±0,1	0,2±0,1		44,0

Karatinoidlar miqdori o’rganilgan navlarda 0,2-0,5 mg/g ni takshil etib, eng yuqori miqdor Xarkovsiy 1 navida (0,5 mg/g) qayd etilgan bo’lsa, eng kam miqdori Krepish navida (0,2 mg/g) aniqlandi.

Nur to’plovchi kompleks o’rganilgan navlarda 44,0-84,6 % ni tashkil etishi aniqlandi. Bunda Amarantus gibridusda tur to’plovchi kompleks eng yuqori bo’lib, 84,6 %, eng kam ko’rsatkichi Krepish navida 44,0 % qayd etildi.
Xulosa qilib aytganda, xlorofil miqdori bo’yicha Amarantus gidridus navi boshqa navlarga qaraganda ustun bo’lib, barglari to’q yashil rangda bo’lishi aniqldandi. Karotinoidlar miqdori Xarkovskiy 1 navida boshqa navlarga qaraganda ko’p bo’lib, Amarantus gibridus navi oraliq o’rinda bo’lishi aniqlandi.