See discussions, stats, and author profiles for this publication at
Yüklə 1,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Toshkent – 2019 2 TAQRIZCHILAR: Mullabaeva N.M. – Oʻzbekiston Milliy universiteti, Ijtimoiy fanlar fakulg’teti, “Psixologiya” kafedrasi dotsenti, psixologiya fanlari nomzodi Uzoqov I. – Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlar Oʻzbek tili va adabiyoti universiteti katta oʻqituvchisi, pedagogika fanlari nomzodi Kasbiy faoliyatni psixologik tahminotida asosiy oʻrinlardan birini kasbiy tayyorgarlik bosqichi egallaydi. Oʻqitishni jadallashtirishning psixologik-pedagogik tomonlari, insonning ichki resurslarini, uning ijodiy imkoniyatlarini faollashtirishning guruhiy vositalari, mutaxassislarning shaxsiy sifatlarini shakllantirishga moʻljallangan treninglarni tashkil etish va ularni oʻtkazish hozirgi kunda dolzarb masala sifatida yuzaga chiqmoqda. Mazkur metodik qoʻllanma muammoning yechimlaridan biri boʻlgan ijtimoiy treninglar va ularni oʻtkazish metodlariga bagʻishlangan boʻlib, psixolog mutaxassislarga, pedagoglarga, psixologiya fanidan tahlim olayotgan talabalarga moʻljallangan. Muharrir: I.N. Aslonov Ushbu monografiya ___________________Alisher Navoiy nomidagi TDOʻTAU Uslubiy kengashining 2019 yil «___»________dagi yigʻilishida muhokama qilinib, nashr qilish uchun tavsiya etilgan. ( - sonli qaror). © Aslonov I., Arapbaeva D., 2019 3 Trening tarixi haqida Guruhlarda trening oʻtkazishga bagʻishlangan ishlar tarixi shuni koʻrsatadiki, bu boradagi ishlar dastlab aynan psixologik mahno va mazmun kasb etmagan. Bu soha asosan psixosomatik kasalliklar bilan bemorlar guruhini bir joyda davolashga harakatdan boshlangan. Bunda dastlabki tadqiqotlardan biri sifatida avstriyalik psixiatr F.A.Mesmerning (1734-1815y.y) va amerikalik shifokor Djozef Prattning (1930y) olib borgan ishlarini keltirish mumkin. Ular har ikkalasi ham guruhiy terapeya usulini qoʻllagan holda oʻz kasallarini davolashga harakat qilganlar. D. Pratt dastlab oʻz bemorlarini guruhiy davolashning faqat iqtisodiy jihatdan foydaliligini anglagan xolos, u guruhda ish olib borishning psixologik jihatlariga ehtibor ham bermagan. Lekin asta-sekin u shu narsaga amin boʻlganki, psixoterapeyada asosiy holat – guruhiy oʻzaro tahsirdir. Yahni, Pratt guruhdagi kishilarning bir-biriga ijobiy tahsiri - ularning kasallikdan sogʻayishlariga ham katta tahsir koʻrsatayotganligini kuzatgan. D.Prattning tadqiqoti guruhiy terapeyada dastlabki qadam boʻlgan boʻlsa, bu sohada ikkinchi qadam sifatida Freydning psixoanaliz nazariyasini davom ettiruvchilaran biri boʻlgan – Trigant Barrouning ishlarini tahlil qilish mumkin. T.Barrou 1925 yildayoq guruhiy tahlil (gruppovoy analiz) atamasini kiritganki, bunda u kishilarni tushunish uchun ular bilan birga boʻlgan ijtimoiy guruhlarni oʻrganish lozimligini qayd etgan. Guruhiy terapeya haqida gap ketganda Ya.Morenoning ishlarini ham gapirib oʻtish lozimki, oʻz vaqtida u ham bu sohani tushunish uchun anchagina ishlarni amalga oshirgan. U guruhiy terapeyada asosiy boʻlgan psixodrammaning asoschisi hisoblanadi. U 1932 yilda guruhiy psixoterapeya atamasini kiritdi. XX asrning 50-60-yillariga kelib psixoterapevtlar orasida guruh bilan ish olib borishga qiziqish ortdi. Ulardan biri – psixologiyadagi gumanistik yoʻnalishni rivojlanishiga hissa qoʻshgan olimlardan biri Karl Rodjers hisoblanadi. Uning ishi boshqalardan shunisi bilan farqlanadiki, u guruh boshqaruvchisini mutaxassis yoki mijozni davolovchi shifokor emas, balki, ishtirokchilar bilan teng boʻlgan, ular bilan oʻzaro teng munosabatda boʻla oluvchi sherik sifatida qaraydi. 4 1960 yillarda K.Rodjersning gumanistik psixologiya an’anasi ga mos holda ijtimoiy va hayotiy koʻnikmalarni shakllantiruvchi treninglar oʻtkazila boshlandi. Bu treninglar oʻqituvchilar va menedjerlarning kasbiy malakalarini va tayyorgarligini oshirish maqsadida amalga oshirilgan. Hayotiy koʻnikmalarni shakllantirish yuzasidan olib borilgan treninglarda ishtirokchilarga yoʻnaltirilgan uchta asosiy modeldan foydalanilgan. Birinchi model hayotiy koʻnikmalarning yetti xil turini oʻz ichiga olgan boʻlib, bular: muommolarni yecha olish, muloqot, oʻziga ishonchni saqlab turish, tanqidiy tafakkur, qathiyatlilik, Men – kontseptsiyasini rivojlantirish va oʻzini boshqara olish koʻnikmalaridir. Ikkinchi model treningni asosiy maqsadi sifatida hayotiy koʻnikmalarning toʻrtta kategoriyasini oʻz ichiga oladi. Bular: shaxslararo muloqot, salomatligini asrash, qaror qabul qilish va muammolarni yechish koʻnimalaridir. Uchinchi model oʻz xissiyotlarini nazorat qilish, shaxslararo munosabat, oʻzini tushunish, oʻzini iqtisodiy himoya qilish, oʻzini qoʻllab-quvvatlash koʻnikmalarini xosil qilishga qaratilgandir. Ruhiy ishni tashkil qilish borasida Kurt Levin ham ish olib borgan boʻlib, u oʻz tadqiqotlari natijasida shunday xulosaga keladiki “ Kishilarning individual xususiyatlarini aniqlashda ularni alohida alohida tekshirgandan koʻra bitta guruhga jamlab tekshirish osonroq kechadi”. Guruhiy terapiyani muvaffaqiyatini tahminlovchi sabablardan biri oʻyin va mashqlar jarayonida xissiy munosabatlar natijasida ishtirokchilarning bir-biriga boʻlgan munosabati nihoyatda iliq boʻladi. SHu bilan birgalikda trening guruhlarda inson oʻziga nisbatan boshqalar tomonidan iliq munosabatni, ishonchni, mehrni va yordam berishga tayyorlik xislarini sezadi. Davolovchi vrach yoki mutaxassis bilan emas guruhdagi ishtirokchilar bilan oʻz muammolarini hal qilish har bir ishtirokchida qulaylik xissini vujudga keltiradi. SHu yoʻnalishda olib borgan ishlari natijasida Lekin (1972) psixokorrektsion guruhlar uchun umumiy boʻlgan 6 ta jarayonni ajratib koʻrsatadi: 1. Xissiyotlarni ifodalash yengil kechadi; 2. Guruhga taalluqlilik xissi tugʻiladi; 5 3. Oʻzini-oʻzi namoyon qilishga mashullik sezadi; 4. Xulq-atvorning yangi koʻrinishlarini oʻzlashtiradi; 5. SHaxslararo munosabatlarni solishtirishda guruh bilan birga xulosa chiqazadi; 6. Guruhni boshqarishda mahlum bir liderning javobgarligi xis qilinadi. Bu jarayonlar deyarli barcha psixokorektsion guruhlarda olib boriladigan ishlarda kuzatilgan. Psixokorrektsion guruhlarni muammosining yechilishiga qarab rahbarlarni tayyorlash va shaxslararo munosabat koʻnikmalarini oʻrgatish, shaxsni barkamollashtiruvchi, turli xil ruhiy zoʻriqishlarni bartaraf etuvchi guruhlarga ajratish mumkin. Har qanday turdagi guruhning qamrovi juda keng boʻladi: axborot olish yoki vazifani bajarishga qaratilgan guruhdan to shaxsni barkamollashtirish yoki tushunishga qaratilgan guruhgacha; boshqaruvchiga yoʻnaltirilgan guruhdan to ishtirokchiga yoʻnaltirilgan guruhgacha; yuqori tuzilmadagi guruhdan to past tuzulmadagi guruhgacha, qisqa vaqtli guruhdan uzoq vaqtga moʻljallangan guruhgacha; sogʻlom odamlar guruhidan to kasallardan tuzilgan guruhgacha. Muloqot jarayonida kompitetlikni oshirish yuzasidan dastlabki ish K.Levinning shogirdlariga tegishli boʻlib, ular AQSHning Betel shaxrida trening guruxini tashkil etib, ular bilan ish olib borganlar va T – guruh nomini olgan. Ular ishining asosida quyidagi gʻoya yotadi: koʻpchilik odamlar guruhlarda ishlaydilar va yashaydilar, lekin ular koʻpincha bu guruhda qanday ishtirok etayotgani, atrofidagi odamlar ularga qanday koʻz bilan qarayotgani, ularning xulq-atvori va xatti- harakatlariga nisbatan qanday munosabat bildirayotganligi haqida oʻylab ham koʻrmaydilar. K.Levin kishilarning xulq-atvorida va ustanovkalarida yuzaga keladigan oʻzgarishlar ular bilan alohida ishlaganda emas balki mahlum bir guruhga birlashtirib ishlanganda samaraliroq boʻlganligini tahkidlaydi. SHuning uchun odam oʻzidagi ustanovakalarni oʻzgartirish yoki xulq-atvorning yangi shakllarini vujudga keltirish uchun atrofdagi odamlar unga nisbatan qanday munosabatda boʻlishiga qarab harakat qilishlari lozim. K.Levinning shogirdlari tomonidan guruhlararo munosabatlar sohasida olib borilgan ishlar AQSHda trening boʻyicha milliy laboratoriyaning tuzilishiga asos 6 soldi. Bu laboratoriyada bazaviy koʻnikmalarni xosil qilish boʻyicha guruh tuzilgan edi. Olib borilgan ishlar natijasida T-guruh amaliyoti rivojlandi. Bu guruhda raxbarlar, menedjerlar, siyosiy liderlar ishtirok etib, ularda shaxslararo oʻzaro munosabatda samarali muloqot oʻrnatish, boshqarish, nizolarni hal qilish va guruhlarni jipslashtirish koʻnikmalari shakllantirildi. Bahzi T-guruhlar esa insonning hayotiy qadriyatlari va oʻziga toʻgʻri baho berish va oʻziga nisbatan ijobiylik xislarini kuchaytirishga yoʻnaltirilgan edi. Bunday T-guruhlarning dastlabkisi 1954 yilda tashkil etilgan boʻlib ular senzitiv guruhlar deb nomlangan. 1970 yillarda Leyptsig va Yenskiy universitetlarida M.Forverg rahbarligi ostida ijtimoiy-psixologik trening usuli ishlab chiqildi. Bu treningda sahna koʻrinishi elementlarini oʻz ichiga olgan rolli oʻyinlardan foydalanildi, ularning maqsadi samarali muloqot koʻnikmalarini shakllantirishga qaratilgan edi. Rus psixologiyasida ham ijtimoiy psixologik trening oʻziga xos tarzda keng koʻlamda oʻrganilgan va ishlangan. Ijtimoiy psixologik trening yuzasidan dastlabki monografiya 1982 yilda L.A.Petrovskiy tomonidan nashr etilgan boʻlib unda ijtimoiy-psixologik treningni nazariy va uslubiy aspektlari yoritib berilgan. Keyinchalik bu ishlar asta-sekin rivojlana bordi. XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib rus psixologiyasida psixologik treninglar muammosi shitob bilan rivojlanishini kuzatish mumkin. Bu borada rus psixologlaridan bir qancha olimlar ish olib borgan. Rossiyadagi ijtimoiy-psixologik treningning nazariy va metodik jixatlariga bagʻishlangan qoʻllanmalardan dastlabkisi 1982 yilda L.A. Petrovskiy tomonidan ommaga taqdim etilgan. Bugungi kunda bu qoʻllanmada berilgan metodlar bolalar, ota-onalar, ijtimoiy guruhlar (ish jarayonida insonlar bilan muloqotga kiruvchilar), tashkilot rahbarlari bilan ishlashda, yahni yuqorida sanalgan guruhlar bilan treninglar tashkil qilishda, ishni olib borishda faol qoʻllanilib kelinmoqda. Mamlakatimizda ham psixologiya sohasining bir yoʻnalishi sifatida psixologik treninglar keyingi yillarda anchagina rivojlanayotganligini koʻrish mumkin. V.Karimova, T.M.Adizova, F.Akromova kabilarning ishlarida bu sohaga tegishli mahlumotlarning yoritilganligini koʻrish mumkin. Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|