ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

 
Quş budağa gəlib qonu, 
Alacadır onun donu. 
Qərib elə düşüb yonu, 
Ay ürəyi yara Səməd. 
 
Gecə-gündüz yarı andın, 
Kərəm kimi oda yandın. 
Bivəfaya sən inandın, 
Yox dərdinə çarə, Səməd. 
 
Fələk verməz nüsrətini, 
İtirmisən hörmətini, 
Çək illərlə həsrətini, 
Sən, ey bəxti qara Səməd, 
 
Bakıya qayıdanda Qazax təəssüratımı - “Vurğun keçib bu yerlərdən” 
silsiləmin birini də yazıb “Ulduz” jurnalına təqdim etdim. Dostum Səyavuş 
Sərxanlı o vaxtlar nəsr şöbəsinin mudiri idi. Yazını oxuyub bəyəndi. Vərəqləyib 
şer olan səhifəni tapdı. Çox incə bir eyhamla: 

- Sarı Şəmistan, (o mənə zarafatla belə müraciət edir)  - dedi,  nəsə bu şerdən 
gözüm su içmir, düzü heç Səməd Vurğunun şerinə oxşamır. Zəif deməyə də dilim 
gəlmir. Mən toxunmayıb Əhməd müəllimə (Əhməd Cəmil) təqdim edirəm. Görək 
ağsaqqal nə deyəcək. 
Aradan yarım saat keçər-keçməz Əhməd müəllim əvvəl Səyavuşu, sonra 
məni də yanına çağırdı. Özünə məxsus ağır, ahəstə səslə: 
- Gəl, burda yaxında əyləş, oğul - dedi, dərindən nəfəs alıb - oxudum, yazını, 
çox sağ  ol, silsilənin bu hissəsini  də oxunaqlı yazmısan, maraqlı faktların var. 
Səməd Vurğunun ulu babaları haqqında olan    əhvalatlar xüsusilə xoşuma gəldi. - 
Sonra az qala pıçıltı ilə - bu şer məni açmadı, heç elə bil Səmədin deyil, - deyib 
duruxdu, fikrə getdi. 
Mən cəsarətlənib: 
- Əhməd müəllim, - dedim, - istəyirsiniz çıxardın. O boyda Səməd 
Vurğunun bir zəif şerə məncə çox da ehtiyacı olmaz... 
- Yox, niyə çıxardaq, tapıntıdır, - dedi. - Sən gəl, bir zəhmət çək, bu şeri apar 
Osman Sarıvəlliyə göstər. O, bu işin xiridarıdır. Hər halda Osman baxsa yaxşıdır. 
Onlar seminariyada birgə oxuyublar. Şer də o vaxtlar yazılıb. 
Yazını götürüb Osman müəllimgilə getdim. Nizami küçəsi ilə gedəndə 
hədiyyələr mağazasının yanında təsadüfən Osman əmi ilə üzbəüz gəldim. 
Salamlaşdıq. 
- Hara belə a bala, başı alovlu? 
- Sizə gedirdim, Osman əmi. 
- Xeyir ola? 
- Qazağa getmişdim. Səməd Vurğun haqqında bir yazı hazırlamışam.   
Mirpaşa  Nəsibov da dərc olunmamış bir şerini verib. Mən də onu yazıya 
daxil eləyib, “Ulduz”a təqdim eləmişəm. Əhməd müəllim dedi ki, balaca 
şübhəm var, şerin Səməd Vurğunun olmasına, qoy ona Osman da baxsın... 
- Hanı şer, hardadır? 
-  Budu, məndə. 
- Ver bura, gedək ittifaqa, orda baxaram.  
Osman müəllim şeri birinci dəfə oxuyub: 
- Əlbəttə, Səmədindi - dedi. - Amma xeyli başını qaldırmayıb şeri iki-üç 
dəfə yenidən oxudu, xırda bir düzəliş də elədi. - Ver, - dedi - getsin, cavanlıq 
vaxtı yazıb. Bir az da ola bilər Mirpaşa yaddaşında itirib. Onun özünün də 
bala-bala yazmağı var, yəqin ki, unutduğu misranı özündən toqquşdurub. 
Mirpaşanın cavanlıqdan özündən toxumağı, gopu var... 
- Bəs qol-zad çəkmək lazım deyil? - soruşdum. 
- Nə qol əyə, buxalter kağızı-zaddımı? Bu saat - deyib, Osman əmi dəstəyi 
götürdü.  Xoş-beşdən  sonra:   -  Əhməd, şerə baxdım, ver getsin, düzdü, bir az 
təhrifləri var, amma nə bilim, deyəsən Səmədindi. Zalım oğlunda səliqə varıydımı 
ki... 
Şer yazı ilə birgə 1976-cı ildə “Ulduz” jurnalının beşinci nömrəsində dərc 
olundu. 
Jurnal çıxan kimi həmin nömrəni götürüb sevinclə Mirqasım əmigilə getdim 
Lütviyyə xalada, Mirqasım əmi də məni mehribanlıqla qarşıladılar. Lütviyyə xala: 

 - A Mirqasım, sonra oxuyarsan, ver bir mən baxım, deyəsen Səmədin şəkli 
var, orda gözümə dəydi... 
Lütviyyə xala jurnalı alıb vərəqlədi. Səməd Vurğunun şəklini dönə-dönə 
öpüb: 
- Can, can a Səməd, hayıf olan Səməd - deyib kövrəldi. 
Çay süfrəsi arxasında Mirqasım əmi yazını oxuyurdu. Lütviyyə xala ilə mən 
də Qazaxdan, qohum və tanışlardan danışırdıq. O, Mehdi Hüseynin, Səməd 
Vurğunun, Osman Sarıvəllinin cavanlığından danışa-danışa “yadındadımı a 
Mirqasım, Səməd bizim Nazimin toyunda tamada olanda”... 
Birdən Mirqasım əmi hirslə: 
- Bu nədi, - dedi, - gör neyləmisən, mən elə bilirdim ki, Mirpaşa səni gopları 
ilə əfsunlayacaq. Bu şer Səmədin döyül, bu şer bizim seminariya müəllimimiz 
Mirzə Mehdi Vəlizadənindir. Mirqasım əmi yana-yana hirslə: - Gör bir 
neyləmisən, bütün zəhmətini də batırmısan... 
- Mirqasım əmi, düzdü, şerin Səməd Vurğunun olmamasına Əhməd müəllim 
də şübhələndi. Apardım Osman müəllim də baxdı, təsdiq elədi ki... 
- Top aparsın Osmanın başını, top. Həlvət qocalıb  ağlı  azalıb,  -  deyib 
telefona tərəf getdi. Zəng eləyib: - Əyə, Osman,  - dedi,  Nazarlıdan bir yaxşı 
müəllimimiz vardı, adı nəydi onun? Mirzə Mehdi Vəlizadə! Ay sağ ol, bə, həncəri 
sən onun şerinin Səmədin adına olmağını təsdiqləyibsən? Bə, yadında döyülmü 
onun gözəl, lirik və satirik   şerləri...   “Tələbə əfkarı” adlı divar qəzetimizdə onun 
şerlərini oxumağını nə tez unutdun? Sən də, mən də bütün seminaristlər əzbər 
bilirdik. Əyə, Şəmistanı uşaq görüb aldadıb bə, sənə nə olmuşdu?  Bilmirəm,  
neyləyirsiniz eləyin, sən də, Əhməd də, Şəmistan da oxuculardan   üzr   istəyib,   
günahınızı yuyun, yoxsa... 
Lütviyyə xala hirsli Mirqasım əmiyə təskinlik verib: 
- Dünyamı dağılıb, yıxılmışın oğlu, mən də deyirəm nə olub? Əsəbiləşib 
özünə qəsd eləmə, havayıca yerə... 
Mirqasım əmi hirslə: 
- Sən belə şeyi bilməzsən, dağılıb, əlbəttə, daqılıb. İki dağ boyda adamın 
ruhunu birdən təhqir eləyiblər. Alının papağını Vəlinin başına qoyublar... 
Lütviyyə xala ərklə danlaya-danlaya kişini ram elədi. Bir-iki stəkan çay içib 
toxdayan Mirqasım əmi: 
- Mirzə Mehdi Vəlizadə - dedi, - bizim tələbə dram dərnəyimizin rəhbəri və 
ədəbiyyat müəllimimiz idi.  Tarix-coğrafiyanı  Əli  əfəndi  (Əli Molla Vəli oğlu 
Hüseynov. Yazıçı   Mehdi Hüseynin atası - Ş.N.) deyirdi. Fars dilini    
direktorumuz Firidun bəy Keçərlinin özü keçirdi. İbrahim əfəndi Qayıbzadə 
ilahiyyat, Alay bəy Şıxlinski riyaziyyat, Əli Mustafayev nəğmə, Əhməd 
Gülməmmədov rus dili, Yusif Əfəndiyev ədəbiyyat müəllimimiz idi. 
Təsərrüfat müdirimiz Yusif ağa Vəkilovun (Səməd Vurğunun  atası-Ş.N.) 
vəfatından sonra İlyas Kazımov oldu. Çaylı kəndindən olan bu cavan oğlan yenicə 
yaranan komsomoldan gəlmişdi. Kasıb İlyasın var-yox bircə inəyi vardı. Bir gün 
1922-ci ildə Çaylı kəndindən xəbər gəldi ki, inəyi canavar yeyib. Bərk dilxor olan 
İlyas kəndə getdi. Axşamüstü çox pərişan halda qayıtdı. Qəm-qüssə içində gəzən 
İlyasa müəllimimiz Mirzə Mehdi Vəlizadə nə qədər təsəlli verdisə, qaşı-qabaqı 

açılmadı ki, açıl-madı... Onda Mirzə müəllim İlyasa bir şer yazdı. Şerin bircə bəndi 
yadımda qalıb: 
  
Zavxozun sərdar inəyi, 
Yeyibdi murdar, inəyi, 
Deyib: yenə var inəyi, 
Yeyib canavar inəyi... 
 
Səməd Vəkilov isə ona belə bir cavab yazmışdı: 
 
Gəlin qeydinə qalaq, 
Zavxoza inək alaq! 
İlyas kəndə haylasın, 
Südün sağıb paylasın. 
 
Həmin ili (1976-da) “Azərbaycan” jurnalının beş və altıncı nömrələrində 
Səməd Vurğunun qardaşı Mehdixan Vəkilovun “Mənim qardaşım” xatirə povesti 
dərc olundu. Jurnalın beşinci nömrəsində Mehdixan müəllimin bu cümlələrini 
oxuyanda mənə tam aydın oldu ki, aldanmışam. Mehdixan müəllim yazırdı: 
“Səməd Vurğun haqqında xatirə yazanlar, məsələn, onun məktəb yoldaşı 
Mirpaşa Nəsibov, bəzən Səmədi az qala anadangəlmə siyasi xadim kimi ifrat 
dərəcədə bəzəyirdi. Mirpaşa on beş-on altı yaşlı Səmədin dili ilə elə kəskin siyasi 
mülahizələr söyləyir ki, belə mühakimələr hətta müasir savadlı gənclərin siyasi 
bilik səviyyəsini üstələyir.” 
Professor Mehdixan Vəkilov Mirpaşa Nəsibovun şair haqqında 1966-cı ildə 
“Ədəbiyyat və incəsənət”, “Qalibiyyət bayrağı” qəzetlərindəki yazılarını 
oxuyandan sonra bu qənaətə gəlmişdi. 
İnsafla desək, rəhmətlik Mirpaşa müəllimdə Səməd Vurğunun şəxsiyyətinə, 
poeziyasına elə bir güclü ilahi məhəbbət vardı ki, o, həyatda yaxşı nə varsa onu 
Səməd Vurğuna şamil edərdi... 
Bundan sonra Səməd Vurğun haqqında nə yazırdımsa, Mirqasım əmiyə 
oxuyur, onunla məsləhətləşir, sonra çapa verirdim. Şair haqqında yazdığım beş 
kitabın hər sətrində, hər fəslində  Mirqasım əminin əməyi var. Onun güclü hafizəsi, 
maraqlı söhbətləri yazılarımın daha dolğun, daha məzmunlu çıxmasına kömək 
edirdi. Saxta bir deyimi, uydurma əhvalatı Mirqasım əminin “senzura”sından 
keçirmək qeyri-mümkün idi. Bu ağıllı və xeyirxah insanın mənə yaxşılıqlarını 
deməklə, saymaqla qurtaran deyil. Bu gün də Səməd Vurğun haqqında nəsə 
yazanda, istər-istəməz vaxtilə mərhum Mirqasım əmidən götürdüyüm qeydlərə 
baxmağa ehtiyac duyuram, onunla “məsləhətləşir” və “dəqiqləşdirirəm”. 
Rəhmətlik o qədər saf, doğru danışan idi ki, artıq-əskik, şişirtməli söhbət eləyən 
adam görəndə  “ölüm də yoxdu ki, bu bədbəxti bizdən ala, canımız qurtara”  
- deyərdi. 
O vaxtdan illər keçib. Mənə bu səhvi elətdirən Mirpaşa Nəsibov, səhvimi 
tutan Mirqasım Əfəndiyev də dünyasını dəyişib. Allah onlara rəhmət eləsin. Səhv 
isə ağır yük olub mənim boynumda qaldı. Axı, şeri mən dərc elətdirmişəm. Və 

gələcək tədqiqatçılar da bu səhvə görə şübhəsiz ki, məni ittiham edəcəklər. Qoy, 
oxucu məni düzgün başa düşsün: məqsədim Mirpaşa müəllimin pak ruhuna xələl 
gətirmək deyil. Yalnız vicdanımın səsi məni məcbur elədi ki, səhvimi etiraf edim. 
Bəs nəyə görə o vaxt - 1976-cı ildə “Ulduz” jurnalının səhifələrinin birində üzr 
istəyib səhvimi boynuma almadım? Buna mərhum Əhməd Cəmil razı olmadı. 
- Əvvəla bu səhvi yuxarılara (Mərkəzi Komitəni nəzərdə tuturdu -Ş.N.) başa 
salmaq mümkün olmayacaq. İkincisi də, Səməd Vurğunu və Şəmistanı istəməyən 
nadanların əlinə tənqid üçün girəvə düşəcək. Hələlik qalsın... - deyib Mirqasım 
əmini razı saldı. 
 
1.09.92 
  
 
BİR GÖRÜŞDƏN XATİRƏ VƏ YAXUD 
 
XALQ ŞAİRİ OSMAN SARIVƏLLİ HAQQINDA 
XATİRƏLƏRİM 
  
1976-cı ildə böyük şairimiz Səməd Vurğunun yetmiş illik yubileyi hər yerdə, 
hər obada təntənə ilə keçirdi. Məktəblərdə, kitabxanalarda tez-tez maraqlı görüşlər 
təşkil edilirdi. Kitabxanalardan biri “Səməd Vurğun və gənclik” adlı sərgi açmışdı. 
Məni də vurğunşünas kimi oraya dəvət etmişdilər. 
Şairin gənclik dostları haqqında bildiyim faktları, əhvalatları danışdım. 
Danışdıqca fikrim-zikrim Səməd Vurğunun iki misrasının  çevrəsində cövlan 
edirdi: 
 
Gəncliyim bir oddur, 
yandıqca sönməz, 
İnad bir insanam, 
sözümdən donməz... 
 
Görüş iştirakçılarının nə danışdığını daha eşidə bilmirdim. Xəyalən 
“Gəncliyim bir oddur”... adlı verilişin səhifələrini vərəqləyirdim. Yubiley 
münasibətilə yazacağım ssenarinin mövzusunu və adını elə bu görüşdən 
tapmışdım. 
Redaksiyaya qayıtdım. Baş redaktor Yusif Kərimova və şöbə müdiri Həqiqət 
xanımla kimlərin çıxışını vermək barədə birgə plan tutduq. Axtarışlarım zamanı 
şairin 1933-cü ildə yazdığı “Muradxan” mənzum oçerkinin qəhrəmanı Muradxan 
Musa oğlu Hacıyevi tapıb görüşdüm. Çox maraqlı, nurani bir ağsaqqal idi. Onu 
dinləyəndə, hazırcavablığının şahidi olanda fikirləşirdim ki, Səməd Vurğun 
poemasına Muradxan kişini qəhrəman seçməkdə heç də səhv etməyib. Sumqayıta 
gedib onun gənclik dostları barədə söhbətini lentə yazdıq. 
Daha sonra maarifçi Mirqasım Əfəndiyevin, professor Yusif Yusifovun və 
şairin ən sadiq gənclik dostlarından biri - əziz şairimiz Osman Sarıvəllinin çıxışını 

verməyi nəzərdə tutduq. Elə həmin anda zəng edib Osman müəllimə fikrimi 
bildirdim. Daha doğrusu, bu mövzuda bizim verilişdə çıxış eləməsini xahiş etdim. 
Telefonda ani olaraq susan Osman müəllim: 
- Ay yoldaş, adınız necə oldu? - deyə soruşdu. 
- Şəmistan - dedim. 
- Bəs familyan? 
- Nəzirli - deyə, cavab verdim. 
- Vaxtınız varsa, durun gəlin bizə, oturaq bir əməlli-başlı söhbət edək. Görək 
hardan başlayıb, harda qurtaracağıq. Belə sanballı mövzunu telefonda həll etmək 
olmaz - dedi. 
Həmin günü Osman müəllimin görüşünə getdim, O illərdə televiziyada 
kinolentin qıtlığı ərşə qalxmışdı. Moskvanın şovinist rəhbərləri bizim respublikaya 
kinolenti cirə ilə verirdi. Ondan da, o vaxtın ən mühüm partiya və sovet 
tədbirlərində istifadə olunurdu. Hər verilişə çəkiliş üçün lent verilmədiyindən 
əksəriyyətində foto-şəkildən istifadə edirdik. Bu da ən yaxşı ssenarini belə 
yarıbayarı keyfiyyətcə aşağı salırdı. Kinolent veriləcəyinə ümidim yox idi. 
Fotoqraf dostum Seyfəddin Məmmədvəliyevdən Osman müəllimin görüşünə birgə 
getməyi xahiş elədim. 
Osman müəllim hər ikimizlə ehtiramla görüşüb “xoş gəldin” elədi. Yazı 
masasının yanında ayaq üstə dayanıb ikimizə də diqqətlə baxa-baxa: 
- İkiniz də bir-birinizə oxşayırsınız; əsl sovet uşaqlarısınız, elə bil nə çörək 
yemisiniz, nə də su içmisiniz. Əyə, nə yaman arıqsınız - deyib bizi zarafatla 
qarşıladı. Asta, ağır addımlarla yaxınlaşıb əlini ərklə mənim çiynimə qoydu -
İncimədiniz ki?.. 
- Yox - dedim, niyə inciyək ki, olanı deyirsiniz. 
- Yaxşı, mənnən telefonda danışan hansınız idi? 
- Mən idim, Osman müəllim. 
- Demək Şəmistan Nəzirli də sənsən? 
- Bəli, mənəm. 
- Lap yaxşı, lap yaxşı, - diqqətlə, fikirli-fikirli mənə başdan ayağa kimi baxıb 
- indi de görüm, sən bizim hansı Şıxlıdansan? 
-  Mənim babalarım Şıxlıdandı, vaxtilə köçüb Körpülüdə məskən salıblar. 
Şıxlıdan bir az yuxarıda... 
Osman müəllim bığaltı gülümsünüb, sol çiyni üstə döndü. 
- Ağız, a Səyalı, bəri çıx, qohumun gəlib - deyə həyat yoldaşını çağırdı. Sol 
tərəfdəki qapının pərdəsi titrəyib aralandı. Səyalı xala görünən kimi: 
- Durma, mərcimi gətir, mən uddum. Buyur, bu da sənin Körpülü qohumun -
deyib, məni göstərdi. 
Səyalı xala canıyananlıqla: 
- Boy - dedi, - onda bu, Süleyman əminin nəvəsidir. 
- Bəli, bəli Süleyman katdanın... Sənə demədimmi bu, sənin Nəzirli 
qohumlarından olacaq. - Üzünü bizə tutub: - əyləşin, ay uşaqlar, siz gələnə kimi 
Səyalı xalanızla əməlli-başlı  mübahisəmiz oldu. - Zarafatla: - Allaha şükür ki, heç 
olmasa, bir dəfə Nəzirli tayfasının hesabına mən də muştuluq yeyəcəm. Sən də, a 
Səyalı, gör orda nəyin var, təzə qohumuyun hesabına bizə bir görüm-baxım elə... 

Səyalı xala: 
- Eləyərəm,  niyə eləmirəm  - dedi. Süleyman əmimin nəvəsi də xoş gəlib, 
onun dostu da... Osman müəllim söhbətinə ilk gəncliyindən, Səməd Vurğunla, 
Möhsüm Poladovla, Şəmistan Əyyubovla, Allahverdi Namazovla, Mirqasım 
Əfəndiyevlə, İbrahim Mirzəyevlə tanışlığından başladı. Seminariyadakı təhsil 
illərindən maraqlı əhvalatlar danışdıqca mən də qısa qeydlər götürdüm. Dostum 
Seyfəddin isə şair Osman Sarıvəllinin bolluca foto-şəkillərini çəkdi. Bu nadir 
fotoşəkillərdə, 1976-cı ilin sentyabrından bizə yadigar qaldı. Verilişin 
hazırlanmasından bir həftə əvvəl rəhbərliyə məlumat verdim ki, burda Osman 
Sarıvəlli də çıxış eləməyə söz verib. Osman müəllimə görə sədr Elşad Quliyev 
bizim verilişə səxavətlə limitdən kinolent verdi. Veriliş efirdə səslənəndən sonra 
həmin süjetin kino-lentini götürdüm. İndi də özümdə həmin verilişi yadigar 
saxlayıram. 
Osman əmi ötən günləri yada saldıqca başını bulayır, yanıqlı-yanıqlı gənclik 
dostlarından danışırdı. İnqilab illərində, otuz yeddinin acı tufanlarında itirdiyi və 
günahsız həbs olunanlardan söz düşəndə o, Dağkəsəmənli igid Şəmistan 
Əyyubovun vaxtsız ölümünə heyfsləndi. Asta, ağır səslə Səməd Vurğunun bir bənd 
şerini əzbər dedi: 
 
Biz az döyüşmədik qoca dünyada, 
Qorxub çəkinmədik isti qanlardan. 
Atımız ölüncə getdik piyada, 
Çıxdıq o qarışıq imtahanlardan. 
 
Sonralar o ağır illəri xatırlayan professor Mehdixan Vəkilov yazırdı: “Səməd 
Vurğunla Osman Sarıvəllinin həyat, mübarizə və yaradıcılıq yolları bu illərdən 
(1930-cu illər) başlayaraq birləşir. Əlbəttə, mən, seminariya illərini demirəm. 
Onların arasında yaranan səmimiyyət, fədakarlıq və mənəvi yaxınlıq ömürləri boyu 
davam etmişdir. Bu iki ədəbi simanın dostluğu, qədim yunan əsatirində söylənən, 
Homer nəğmələrində oxunan əfsanəvi dostluğu xatırladır. 
- Osman müəllim, - dedim - Səməd Vurğunun gənclik illərindən   hansı 
epizodu tez-tez xatırlayırsınız? 
- Eh - dedi, ay oğul, birdimi, beşdimi... 1929-cu ildə Səməd Vurğun, Əkrəm 
Cəfər, bir də mən Moskvaya Maksim Qorki adına “Ali Ədəbiyyat kursları” nda 
oxumağa getdik. Bizi - Azərbaycan proletar yazıçılarını çox böyük hörmət və 
izzətlə qəbul elədilər. Yataqxanada yer paylananda Səmədi itirdim. Axşam el 
yatanda gəlib çıxdı. Komendantdan yerzad ala bilmədi. “Osman, bu axşam başayaq 
yataq, sabaha özümə yer alacam”. Bu minvalla ay yarıma yaxın mənimlə baş-ayaq 
yatan Səməd özünə yer almadı. Axırda da nə desə yaxşıdır: “Əyə, Osman, vallah, 
sənə elə öyrəşmişəm, heç ayrılmaq istəmirəm”. 
- Sən atanın goru - dedim, məndən əl çək, səhərə qədər bir böyrü üstə 
yatmaqdan qabırğalarım əzilib. 
Gördüm Səməd öz kefindədi, mənim isti, yumşaq, halalca çarpayımdan 
getmək istəmir. Onda məcbur olub özümə gün ağladım, köhnə bir çarpayı tapıb, 
sınıq-salxaq yerini təmir elədim. Səmədin “çarpayısı” ilə yanaşı qoydum. 

Moskvadan danışdıq, oğul, yadıma bir əhvalat da düşdü. Onu da deyim ki, 
Qazax seminariyasında da, Moskvada da mən Səmədlə bir sinifdə, bir kursda 
oxumuşam. 
Moskvada oxuyanda ikimiz də İvan Turgenevin yaradıcılığından kurs işi 
yazıb, imtahan verməli idik. Mən günümü kitabxanalarda keçirir və Turgenevin 
əsərlərini oxuyurdum. Ən çox da yazıçı haqqında olan tədqiqatları mütaliə edir, 
yaradıcılığını öyrənirdim. Amma Səməd adlı adam nə kitabxanaya gəlir, nə də kurs 
işi yazırdı. Bütün günü şəhərdə gəzməkdə, öz kefində idi. Axşamlar da uşaqları 
başına yığıb skripka çalardı. Bəzi hallarda məndən kitabxanada nə oxuyub 
öyrəndiyimi soruşardı, danışdıqlarıma diqqətlə qulaq asardı. Özünün dediyinə 
görə, Turgenevin iki əsərini oxumuşdu: “Asya” və “Bahar suları”. 
İmtahan günü gəlib çatdı. Mənim danışdıqlarımdan Turgenevin 
yaradıcılığını öyrənən Səməd “əla” qiymət qaldı. Mən isə “kafi”. O zaman da ikicə 
qiymət vardı: “kafi” və “əla”. 
- Ay oğul, Səmədlə belə günlərimiz çox olub, lap çox. Mənim indi huşum 
qalmayıb - deyib, əlini ağ saçlarının üstünə qoydu. “Bax, ağrının hamısı burdadır, 
beyin də ki, ağrıdı, heç nə... düşünməyin, fikrin motoru, mühərriki budu, bu... 
Xeyli sükutla dayandı. Dostum Seyfəddin ona yaxınlaşıb: 
- Osman  müəllim,  - dedi, yorğunluqdandır, işləməyi bir az azaldın, nə 
qədər işləmək olar. Sizin indi istirahət vaxtınızdır. Allah canınızı sağ eləsin, onsuz 
da Siz xalqımız üçün çox iş görmüsünüz. 
O, Seyfəddinə təfərünclə baxıb: 
- Oğul, - dedi. - İstər şair olsun, istərsə yazıçı. Gecə də, gündüz də 
işləməlidir. Atalar deyir ki, at ölənə qədər otlayır. Demək şair, yazıçı da son 
nəfəsinə qədər yazmalıdır. 
Seyfəddin stolun üstündən götürdüyü “Səməd Vurğun” foto-albomunu ona 
göstərib soruşdu: 
- Bu kitabı tez-tezmi oxuyursunuz? 
- Burda oxumağa bir şey yoxdu. Rəhmətlik Səmədin, mənim, bizim  
dostlarımızın yaxşı şəkilləri var burda. Darıxanda vərəqləyib Səmədlə keçirdiyim 
günlərin azlığına heyfslənirəm. 
Osman əmi kitabı vərəqləyəndə Seyfəddin onun müxtəlif rakuslardan şəklini 
çəkdi. Biz getmək üçün yığışdıq. Osman müəllim də ayağa durdu. Asta addımlarla 
yaxınlaşıb mənimlə üzbəüz dayandı, sağ əlini ərklə çiynimə qoyub: 
- Yaxşı, - dedi. - a Körpülü balası, bayaqdan sən sual döşəyirsən, mən də 
cavabını verirəm. İndi sən mənim bircə sualıma cavab ver görüm. Sizin kənddə 
körpü varmı? 
- Yox - dedim. 
- Bə, niyə kəndinizin adı Körpülüdür? 
- Deyirlər, XVIII əsrdə Sınıq körpünün bir qolu uçub dağılıbmış, bizim 
kəndin də qoçaq kişiləri onun tikintisində fəal iştirak ediblər. Onda Şıxlı varıymış, 
Körpülü yox. Körpünün tikintisində işləyənlər Şıxlıdan ayrılıb gəlib indiki 
Körpülüdə məskən salıblar. Amma Osman əmi, bu nə dərəcədə dəqiqdi, yalandı, 
bilən yoxdu... 
Osman müəllim mənalı-mənalı gülümsünüb: 

- Hə, - dedi, yəqin ki, elədi. Amma mənim yaxşı yadımdadır ki, bizim 
ağsaqqallar sizin kəndçiləri görəndə zarafatla deyərdilər: 
 
Körpülünün yoxdu körpüsü, 
Dəysin ona Tanrı törpüsü. 
 
Sonralar görüşəndə də Osman əmi bu iki misranı təkrar-təkrar deməyi 
xoşlardı. 
Ayrılanda, elə qapının ağzında Osman əmi Səməd Vurğundan yenə bir 
əhvalat danışdı. 
- 1952-ci ildə Səməd Akademiyada vitse-prezident idi. Mən də bilmirəm 
nəyə görəsə yanında idim. Bu vaxt Mehdixan və Yusif Yusifov da gəldi. Telefon 
tez-tez zəng eləyirdi. Yadımdadır, Səməd iki nəfərə məsləhət verib yol göstərdi, 
üçüncüyə isə kömək elədi. 
Səmədin xətrini çox istədiyi, zarafatla “yetim Yusif” çağırdığı professor 
Yusif Yusifov dedi: 
- Hamıya iş düzəldib, kömək edirsən, bəs bizə nə vaxt arxa, dayaq 
olacaqsan? 
- A yetim, nə sənə, nə də qardaşım Mehdixana karyera dalınca qaçmağı 
məsləhət bilmirəm. Siz Əli əfəndi, Firidun bəy Köçərli, Əhmədağa Mustafayev 
kimi kişilərdən, görkəmli maarifçilərdən bilik almısınız. İllərin ağır sınağından 
çıxmış adamlarsınız. Sizin hər ikinizi müəllim, maarifçi kimi el-oba yaxşı tanıyır. 
Gedin, peşənizdən bərk yapışın. Elm dalınca gedin. Vəzifə, rəyasət boş şeydir, 
qardaşlarım. 
Səmədin məsləhəti ilə hər ikisi elmin çətin yollarından keçib elmlər doktoru, 
professor və əməkdar elm xadimi kimi yüksək ada layiq görüldülər. 
 
1992, noyabr 
 
 
UNUDULMAYAN YAXŞILIQ 
 
Min doqquz yüz altmış üçüncü ildə Qazaxıstanın Türatam stansiyasından 
yüz yetmiş kilometr aralıda yerləşən hərbi hissədə xidmət edirdim. O vaxtlar 
yenicə-yenicə ədəbiyyat həvəskarı idim. Əlimə keçən qəzet və jurnalların demək 
olar, hamısını mutaliə edirdim. Özümlə evdən götürdüyüm Azərbaycan dilində 
olan üç-beş kitabı dönə-dönə oxudum. Məsafə uzaq olduğundan doğma 
Azərbaycan dilində nə mətbuat, nə də kitab tapa bilmirdim. Hissəmizdə yeganə 
azərbaycanlı mən idim. Bərk darıxırdım. Vətən üçün, doğma dilimdə oxumaq üçün 
burnumun ucu göynəyirdi. 
Bir gün uzun götür-qoydan sonra “Azərbaycan gəncləri" qəzetinə bir məktub 
yazdım. Məktuba on manat pul da əlavə elədim ki, məni qəzetinizə bu pulla abunə 
yazın. Üç aydan çox bir vaxt keçdi, nə qəzet gəldi, nə pul geri qayıtdı. 
Xeyli müddət məyus halda gəzdim. Gündə poçtalyonun qabağına 
yüyürürdüm. Evdən alacağım məktubdan çox “Azərbaycan gəncləri” qəzetini 

gözləyirdim. Bir səs-soraq çıxmadığını görüb, bu dəfə qəpik-qəpik yığdığım əsgər 
pulundan on beş manat “Azərbaycan” jurnalına - baş redaktorun ünvanına 
göndərdim. Əlavə bir məktub da yazdım ki, hərbi hissədə tək azərbaycanlı mənəm, 
bərk darıxıram. Xahiş edirəm, məni bu xərclə jurnalınıza abunə yazasınız. 
Ay yarım keçər-keçməz məni təcili qərargaha çağırdılar. Siyasi işlər üzrə 
rəis, mayor Levçenko stolun üstünə bir bağlama atıb, sərt-sərt üzünü mənə tutdu: 
- Bu nədir? - dedi, - sən kimsən ki, bu bağlamanı sənə göndəriblər? 
- Bilmirəm, - dedim, - icazə verin oxuyum, baxım... 
- Yox, olmaz - deyə mayor əsəbiliklə qışqırdı. Əvvəl de görüm, sən 
kimsən?.. 
- Mən sıravi əsgər... 
- Lal ol, onu bilirəm. Sən sıravi əsgər yox, şpionsan, bizim başa 
düşmədiyimiz dildə ədəbiyyat almağa sənə kim içazə verib? Hərbi     
Nizamnaməni pozduğuna görə beş sutka qauptvaxta salınırsan. 
Üç sutka dörd divar arasında həbsdə qaldım. Məni siyasi sayıqlığını itirmiş 
əsgər kimi ciddi rejimli kamerada saxlayırdılar. Xəyalım min bir ünvana 
qanadlanırdı. Mayor qarşıma bağlamanı atanda üstündəki iri qara şriftlə yazılmış 
üç söz oxuya bilmişdim: “Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı”. Bu nə bağlama idi? Onu 
kim mənə göndərmişdi? Yazıçılar İttifaqı hara, mən hara? Suallar beynimi didirdi. 
Amma cavab tapa bilmirdim... İnsafsız mayor da qoymadı ki, axıracan oxuyam. 
Dördüncü günü rota komandirim kapitan Stasenko İvan Petroviç mənim 
görüşümə gəldi. Məni görəndə həmişə müharibə vaxtı azərbaycanlı döyüş dostunu 
xatırlardı. Bakıda bir həftə qonaq olmağını məhəbbətlə yad edərdi. Bizim xalqı 
səmimi qəlbdən sevirdi. Bu səbəblərdən də mənə hörmət edib, xətrimi istərdi. 
Kapitan Stasenko özü ilə həmin bağlamanı da gətirmişdi. Mənə bağlamanı açdırdı. 
Bağlamadan dörd “Azərbaycan” jurnalı çıxdı. Bir də balaca konvertdə məktub və 
on beş manat pul vardı. Kapitan Stasenkonun təkidi ilə məktubu oxudum. İndiki 
kimi yadımdadır, məktubda belə yazılmışdı: 
“Əziz əsgər oğlum Şəmistan! Yazdığın səmimi məktubu aldım. Sənə hələlik 
jurnalın dörd nömrəsini göndərirəm. Çox sağ ol ki, ana dilini unutmursan. 
Məktubundan hiss etdim ki, yaxşı qulluq edirsən. Azacıq darıxdığın da mənə əyan 
oldu. Darıxma, özunə yaxşı dostlar tap, rus dilini öyrən, onda darıxmazsan. Sənə 
hər ay “Azərbaycan” jurnalı göndərəcəyəm. İncimə, pulunu geri, özunə qaytarıram. 
Axı, sən əsgərsən, sənə lazım olar. Sənin yaxşı qulluğun bizim mükafatımızdır. 
Əsgər dostlarına salam söylə!