85
Taʻlimiy oʻyinlar haqida maʻlumot. Taʻlimiy oʻyinlarning
turlari va oʻtkazishning innovatsion texnologiyalari
. Oʻyin inson
oʻzligining namoyon boʻlishi, uning takomillashuv usulidir. Oʻyin
inson hayotida muhim oʻrin tutar ekan, u bolalar uchun alohida
ahamiyatga egadir. U maktabgacha yoshdagi bolalar hayotining asosiy
mazmunini tashkil etadi. Mehnat va taʻlim bilan uzviy aloqada
boʻlgan holda yetakchi faoliyat sifatida namoyon boʻladi. Bola
shugʻullanadigan koʻpchilik ishlar oʻyin shaklida boʻladi. Oʻyinda
shaxsdagi barcha mavjud xususiyatlar ishga tushadi: harakat, nutq,
idrok, fikrlash. Y.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy, AS.Makarenko,
P.F.Lestgaflarning gʻoyalari hozirgi zamon bolalar oʻyinlari nazariyasi
uchun ham ahamiyatlidir. «Bolalar oʻyini koʻp asrlik tarixga ega, - deb
yozgan edi K.D.Ushinskiy, - U insonning oʻzi tomonidan ishlab
chiqilgan qudratli tarbiyaviy vosita va shuning uchun ham unda inson
tabiatining haqiqiy ehtiyoji ifodalangan». Yan Amos Komenskiy
oʻyinni bola faoliyatining, uning tabiati va mayllariga toʻgʻri
keladigan zarur shakli deb hisoblaydi. Uning fikricha, oʻyin - bolaning
barcha qobiliyat koʻrinishlari rivojlanadigan jiddiy aqliy faoliyatdir,
oʻyinda borliq, dunyo haqidagi tasavvurlar doirasi kengayadi va
boyiydi, nutq rivojlanadi. Bola oʻyin davomida tengqurlari bilan
doʻstlashadi. Y.A.Komenskiy oʻyinga quvnoq bolalik va bolani
uygʻun rivojlanish sharti sifatida qarar ekan, kattalarga bolalar
oʻyinlariga eʻtiborli munosabatda boʻlishni, ularga oqilona rahbarlik
qilishni maslahat bergan edi. P.F.Lestgaft bolalar oʻz oʻyinlarida
tevarak-atrofdan olgan taassurotlarini aks ettiradilar, deydi. Bunday
faoliyat bolaning rivojlanishida katta ahamiyatga egadir. Shunday
qilib oʻyinning ijtimoiy voqea ekanligini, oʻyinda tevarak-atrofdagi
borliq aks ettirilishini ilgʻor olim va pedagoglar oʻzlarining kuzatish
va ilmiy tadqiqotlari orqali isbotlab berdilar.
Oʻyin jarayonida bolalarning bilimlari va tasavvurlari boyib,
chuqurlashib boradi. Oʻyinda u yoki bu rolni bajarish davomida bola
oʻzining butun diqqatini oʻyinga qaratishi lozim. Bola oʻynayotganda
kishilar mehnati, ularning aniq harakatlari, munosabatlari toʻgʻrisidagi
tasavvuri yetarli emasligini sezib qoladi, buning natijasida kattalarga
savol bera boshlaydi. Tarbiyachi bolalarning bunday savollariga javob
berib, ularning bilimlariga aniqlik kiritadi, boyitadi. Tarbiyachi oʻyin
orqali bolalarda ona-vatanga, oʻz xalqiga boshqa millat kishilariga
ijobiy munosabatni shakllantiradi; mustahkamlaydi. Oʻyin orqali
86
tarbiyachi bolalarda jasurlik, toʻgʻrilik, oʻzini tuta bilishlik kabi
sifatlarni ham tarbiyalaydi. Oʻyin bolalarda ijtimoiy axloqni, ularning
hayotga, bir-biriga boʻlgan munosabatini shakllantiruvchi oʻziga xos
maktabdir.
Taʻlimiy oʻyinlar - maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh va
imkoniyatlariga mos holda ularga bilim berish metodidir. Taʻlimiy
oʻyin bolalarning amaliy faoliyati hisoblanadi, chunki unda bolalar
mashgʻulotlarda olgan bilimlaridan foydalanadilar. Shu nuqtayi
nazardan qaraganda, olgan bilimlaridan har xil usulda foydalanishlari
uchun hayotiy sharoit yaratib beradi. Bunday oʻyinlarga kichik bolalar
uchun «Rangiga qarab top», «Shakliga qarab top» kabi oʻyinlarni
misol tariqasida keltirish mumkin. Katta guruh bolalari uchun «Kasb
egalari
qanday
ishlarni
bilishadi?»,
«Dehqonlar nimalarni
yetishtiradi?», «Kim koʻproq narsalarning nomini ayta oladi?» va
boshqa oʻyinlarni koʻrsatish mumkin. Taʻlimiy oʻyinlar bolalarning
tevarak-atrof haqidagi bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi,
oʻz shaxsiy tajribalari va mashgʻulotlarda olgan bilimlarni amalda
qoʻllay olishga oʻrganadi, ulardagi fikrlash qobiliyatlarini, ijodiy
kuchlarni, sensor jarayonni rivojlantiradi, olgan bilimlarini tartibga
soladi. Taʻlimiy oʻyinlar taʻlim jarayonini yengilroq va qiziqarliroq
qiladi. Bolalar yoshlariga mos, qiziqarli faoliyat orqali oʻyinda amalga
oshiriladigan aqliy tarbiya vazifasini juda oson va yaxshi
oʻzlashtiradilar. Taʻlimiy oʻyin kattalar tomonidan bolalarni aqliy
rivojiantirish maqsadida yaratiladi. Unda oʻyin elementlari qaricha
koʻp boʻlsa, bolalarga u shuncha quvonch bagʻishlaydi. Taʻlimiy
oʻyinning muhim tomoni - uni oʻtkazishdan koʻzda tutiladigan
gʻoyadir. Oʻyin gʻoyasi bolalarda oʻyinga qiziqish uygʻotadi,
koʻpincha bu gʻoya taʻlimiy oʻyinni boshlashga sababchi boʻladi.
Masalan, «Xaltachada nima bor?», yoki «Kim qanday ovoz chiqaradi»
va boshqalar. Har bir taʻlimiy oʻyinda oʻyin mazmuni, gʻoyasidan
kelib chiqqan qoidalar boʻladi. Unda qoidaning mavjudligi harakat
yoʻnalishini yoki oʻyinning borishini belgilab beradi, bolalarning
xulqini, oʻzaro bir-biriga boʻlgan munosabatini boshqarib, kerakli
tomonga yoʻlantirib turadi. Qoida bolalar harakatini baholovchi
oʻlchovdir. Taʻlimiy oʻyinda amal qilinadigan qoidalar oʻyin
harakatlarining toʻgʻri-notoʻgʻriligini aniqlovchi va ularga baho
beruvchi mezon hisoblanadi. Bolalarning biror bolaga nisbatan «U
oʻyin qoidasini buzib oʻynayapti» deyishlarining oʻzi ularning oʻyin
87
qoidalariga
qandaydir
oʻzgartirib
boʻImaydigan
qonundek
munosabatda boʻlishlarini koʻrsatadi. Bolalarning oʻyin qoidalarini
oʻrganib olishlari va ularga rioya qilishlari, ularda mustaqillikni, oʻyin
jarayonida oʻzini-oʻzi, oʻzaro bir-birini nazorat qila bilish qobiliyatini
tarbiyalashga yordam beradi. Taʻlimiy vazifalarni bajarish bolalardan
maʻlum darajada zoʻr berishni, yaʻni ularning aqliy faoliyatiga talabni
kuchaytiradi. Bolalar fahm-farosatlari, topagʻonliklari, diqqat va
xotiralarini namoyish qiladilar. Bularning hammasi bolalarning oʻz
kuchiga ishonchini oshiradi. Qalbini xursandchilik hissi bilan
toʻldiradi, ular bundan maʻnaviy qoniqish hosil qiladilar. Taʻlimiy
oʻyinning natijasini muhokama qiladigan tarbiyachi quyidagilarga
eʻtibor berishi lozim: qoʻyilgan maqsadga erishildimi, belgilangan
harakat bajarildimi, shu koʻzlangan nuqtayi nazardan maʻlum
natijalarga erishildimi yoki yoʻqmi. Oʻyin harakatlari xilma-xil
ishlarda: narsalarning joyini almashtirish, yigʻishtirish, ularning
rangiga, katta-kichikligiga, shakliga qarab bir-biridan ajratish,
tanqidiy harakatlar va hokazolarda namoyon boʻladi. Katta
bolalarning oʻyin harakatlari esa murakkabroqdir: bu oʻyin harakatlari
bir guruh bolalar harakati bilan boshqa guruh bolalari harakati
oʻrtasida oʻzaro bogʻlanish boʻlishini, harakatlarning izchillik va
navbati bilan amalga oshirilishini talab etadi. Har bir taʻlimiy
oʻyinning muayyan natijasi boʻladi, natija esa oʻyinning finali
hisoblanadi. Masalan: topishmoqlarni topish, berilgan oʻyin
topshiriqlarini bajarish, zukkolikni namoyon qilish kabilar oʻyin
natijasi boʻlib, ularni bolalar erishilgan muvaffaqiyat deb tushunadilar.
Oʻyin mazmuni, gʻoyasi, harakatlari va qoidalari oʻzaro birbiri bilan
bogʻlangan boʻlib, hatto ulardan birortasi boʻlmasa ham oʻyinni
oʻtkazib boʻlmaydi. Taʻlimiy oʻyinning oʻyin faoliyati sifatidagi
oʻziga xos xususiyati shundan iboratki, tarbiyachining bolalar bilan
oʻzaro munosabatlari oʻyin tarzida boʻladi. Tarbiyachi oʻyin
qatnashchisi yoki uning tashkilotchisi boʻIadi. Bolalar koʻpincha oʻyin
mazmuni bilan belgilanadigan va oʻyin harakatlari talab etadigan
biron-bir rolni bajaradilar.
Dostları ilə paylaş: |