Sh. Sh. Olimov, Sh. X. Samiyeva

Nutqning tovush madaniyatini rivojlantirish, nutqning 
grammatik qurilishini shakllantirish, hikoya qilishga oʻrgatishga 
oid oʻyinlar
sifatida 
“Kimning ovozi?”, “Kim moʻ-oʻ-o deydi?”, 
“Qushmi yoki hayvon?”
kabi taqlidiy va eshitishga doir oʻyinlar juda 
yaxshi samara beradi.
Bola tilining grammatik tizimini shakllantirish uning nutqi (tili) 
rivojlanishining umumiy muhitida roʻy berishi lozim. Pedagog 
rahbarligi esa umumiy nutqiy rivojlanishning bosqichma-bosqich, 
oʻyinli-taʻlimiy va rivojlantiruvchi muhitning muhim sohasi sifatida 
tengdoshlar va atrofdagilar bilan muloqotning dialogik shakllarini 
oʻzlashtirish asosida rivojlantirishga erishishni taʻminlashi muhim 
ahamiyat kasb etadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish murakkab 
psixologik jarayon boʻlib, u faqat bolaning eshitgan nutqiga taqlid 
qilishidan iborat emas. Bu jarayon bolalarda muloqot faoliyatini 
rivojlantirish va birinchi navbatda, muloqotga ehtiyoj mavjudligi bilan 
bogʻliqdir. Nutqni rivojlantirish nafaqat bolani atrof-muhit bilan 
tanishtirish, balki uni umumiy ruhiy rivojlantirish uchun ham zarur. 
Oilada bola nutqini oʻstirishdan maqsad ogʻzaki nutqni adabiy til 
meʻyorlariga muvofiq holda egallashi, faol nutqqa kirishishini 
taʻminlashdan iborat. Farzand nutqini shakllantirish va rivojlantirishda 
ota-ona oʻzi oldiga quyidagi vazifalarni qoʻygani maʻqul:
– farzandida soʻzlashish odobini tarbiyalash;
– lugʻat boyligini shakllantirish, boyitish, mustahkamlash va 
faollashtirish; 
– nutqni grammatik jihatdan shakllantirish va rivojlantirish;
– ravon nutqni takomillashtirish; 
– badiiy ertaklar bilan tanishtirish;
– savod oʻrganishga tayyorlash.
Emotsional - erkin muloqot kichik yoshda yetakchi faoliyat turi 
hisoblanadi. Kichkintoy 2–2,5 oyligidan boshlab hatti-harakatlari 
bilan kattalardan oʻzi bilan muloqotga kirishishni «talab qila» 
boshlaydi. Muloqotning birinchi shakli – hissiy-erkin boʻlib, 
goʻdakning atrofidagilarga nisbatan qiziqishi uning his-tuygʻularga 
boy munosabati orqali tavsiflanadi. Muloqotning bunday shakli bola 
hayotining birinchi yarim yilligiga xosdir. Muloqotning yanada 
rivojlangan ikkinchi shakli – yaʻni hissiy vositali (vaziyatli-amaliy) 
shakli bola hayotining ikkinchi yarim yilligida roʻy beradi. Bu 

---

124 
muloqot predmetlar orqali vositali muloqotga aylantiriladi. Ushbu 
yoshda bolaning qiziqishlari atrof-muhitga yoʻnaltiriladi. Unda yangi 
taassurotlarga ehtiyoj paydo boʻladi.
Bu yoshda nutqni shakllantirish va rivojlantirishning asosiy 
vazifalari sifatida quyidagilarni koʻrsatish mumkin:
– bolada kattalarga nisbatan emotsional bogʻliqlik va ishonch 
hissini tarbiyalash;
– uning oʻziga nisbatan atrofidagilarning ijobiy diqqat-eʻtibor 
talab qilishini qondirish;
– kichkintoyning qiziqishlarini rivojlantirishga koʻmaklashish.
Masalan: