«sharq» na sh riyo t-m atbaa a k siyado rlik kom paniyasi bosh tahririyati

Zebi, Zebi, Zebona,
Men ko'yingda devona.
Seni sotdi o'z otang
M en b o la y in sadag‘ang!
Zahar qilib oshingni,
Pirim yedi boshingni!
Zebi, Zebi Zebonam!
Qayda qolding, dilbarim?..
295

---

ChO‘LPONNING «KEChA VA K U N D U Z»
ROMANI TO‘G‘RISIDA
...Tun hali qop-qora etaklarini tortib ulgurmasdan, 
ko‘kda Tong yulduzi porlab yubordi. K o‘plar bu yul- 
duzni C h o ‘lpon deb atashadi. U oltin kipriklari osha 
chor atrofga sehrli nurlarini sochar ekan, sekin-asta tu n ­
ning muz qatlam lari erib, tong yorisha boshladi. 
C ho‘lpon xuddi «Uyg‘on, bolam» q o ‘shig‘ini aytib, bu 
bepoyon olamni uyg‘otayotgandek edi.
Ehtimol, Fitrat Abdulhamid Sulaymon o ‘g‘li uchun 
taxallus tanlaganida, ana shu subhidam manzarasi va un- 
dan olgan bir olam quvonchini «C ho‘lpon» so‘ziga 
singdirmoqchi bo‘lgandir. Ehtimol, u yosh shoirning ke- 
lajakda o ‘z asarlari bilan m udroq xalqini Tong yulduzi 
singari uyg‘otishi va XX asr o ‘zbek madaniyati osmonida 
C ho‘lpon singari porloq yulduz bo‘lib nur sochishini 
orzu qilgandir. Agar Fitrat ana shunday pokiza orzu va 
niyatlar bilan Abdulhamidga «nurli» bir taxallusni hadya 
etgan b o ‘lsa, C h o‘lpon butun um ri mobaynida ustozning 
ana shu yuksak ishonchini oqlashga harakat qildi.
C ho'lponni bugun o ‘zbek xalqi yaxshi biladi. U 
nafaqat o ‘z yurtida, balki butun turkiy olam da ham 
m ashhurdir. Shuning uchun ham uning 1897-yili 
Andijonda, Sulaymon bazzoz oilasida dunyoga kelga- 
nini aytish shart emas. Uning ota-bobosi 0 ‘sh viloyati- 
ga qarashli Yorqishloqda yashaganini ham , otasining 
Rasvo taxallusi bilan ba‘zan-ba‘zan hajviy g‘azallar 
bitib yurganini ham , o ‘zining dastlabki m a’lum otini 
madrasada olganini ham ham m a biladi. Uning shu 
madrasada tahsil ko‘rgan kezlarida Turkiyadan kelgan 
va turkiy xalqlami birlashtirish g‘oyalarini tarqatish 
uchun Sharqiy Turkistonga borayotgan bir yigit bilan
296

---

tanishganligi ham da shu yigit ta ’sirida adabiy va siyosiy 
faoliyatga qiziqa boshlaganligini ham aytishga hojat 
yo‘q. C ho‘lpon hayotining bu sahifasini bilgan kitob- 
xon uning mudarrislik istiqboliga loqayd qaragani va 
ko‘ngliga tushgan jadidchilik uchqunining alangalana 
boshlagani orqasida 1913—1914-yillarda Toshkentga 
katta niyatlar bilan kelganidan ham xabardor, albatta. 
Ijodini xuddi shu yerda va shu yillarda boshlagani ham 
hech kimga sir emas.
Faqat shu yerda, ehtimol, b a’zi bir muxlislar e ’tibori- 
ga tushm agan bir nuqta bor. Bu shundan iboratki, 
C h o 'lp o n q o ‘liga endigina qalam olgan kezlarda 
Turkiyadagi tahsil yillaridan keyin o ‘z vataniga qaytgan 
Fitrat zamonaviy turk adabiyoti va uning zabardast vakil- 
lari ta ’sirida yangi ijtimoiy g‘oyalar bilan yo‘g‘rilgan va 
an ’anaviy o ‘zbek she’riyatiga yangi nafas olib kirayotgan 
asarlari bilan C h o ‘lpon singari yoshlarning dunyo- 
qarashida inqilobiy o ‘zgarishlar sodir etayotgan edi. 
Boyagi turk yigitdan so‘ng Fitrat asarlari bilan g‘oyibona 
uchrashuv C h o lp o n n in g — yosh yozuvchining basirat 
ko‘zlarini ochib yubordi.
C ho'lpon keyinchalik Moskvada, rus birodari V. Yan 
bilan suhbatda o ‘z hayotining ana shu kezlarini eslab, 
bunday degan: « 0 ‘shanda biz, yosh o ‘zbek yozuvchilari- 
ning hammasi Fitrat ta ’sirida edik, u o ‘zbek she’r tuzi- 
lishining islohotchisi sifatida eski arabiy-forsiy shakllar va 
shablonlardan xoli b o iib , jonli, real xalq tilida yoza 
boshlagan edi».
Ehtimol, V. Yan C h o ‘lpon so‘zlarini o ‘z kundalikla- 
rida qayd etar ekan, ularni ozm i-ko‘pm i jo ‘n!antirgan va 
ilg‘ay olmaganligi orqasida, uning ayrim muhim fikrlari- 
ni tushirib qoldirgandir. Zero, Fitratning ta ’siri, yuqori- 
da aytib o ‘tilganidan ko‘ra, anchagina teran va katta 
b o ‘lgan. 0 ‘zbek jadidchilik harakatining m a’lum m a’no- 
da dasturi b o ig a n «Munozara» va «Sayyohi hindi» asar­
lari bilan Fitrat C h o ip o n singari yoshlar ongini to ‘lqin- 
lantirib yubordi. Shu paytgacha xalq va jamiyat hayoti-
29 7