(Xotin tomonidan Miryoqubga berilgan nom.)
«Bilmadim, bu poezd meni qayerga olib boradi?
Qrimga deb yo‘lga chiqdim. Biletlar Moskvagacha. U
yerda nim a bo'ladi? Ungacha nima bo'ladi? Bilmayman.
186
Bilmayman. N im a uchun bu safarga chiqqanim ni ham
bilmayman... Qishloqqa jo ‘naganimda, to ‘rt-besh kun
turarm an, deb o ‘ylagan edim. Bir kecha yotdim, xolos.
Sahar turib, haligi bo'ynim ga osilgan ilonni chiqarib
tashlagach, ichkariga kirdim. Xotinim ichkarini supura-
yotgan edi. K o‘ziga qaradim, tuni bo ‘yi uxlamagani
ko‘rinardi. M en ham tuni bo‘yi uxlayolmay chiqdim...
Ilon kirgan edi qo'ynimga! Ilonni o ‘pgan harom lablarim
bilan uxlab yotgan bolalarimni o'pay deb quyiga egildim,
ko‘nglim chidam adi. K o‘rpaning qirg‘og‘ini o ‘pdim.
Xotinim ko‘rib turgan edi. «Bu odam bizdan kechib ke~
tayotganga o ‘xshaydi. H atto o ‘z bolalarini ham o ‘pkisi
kelmaydi», deb o ‘ylagandir, to iib -to sh ib yig‘lagandi.
Bechora xotin, bilm aydiki, bolalarim ni o ‘pmasligim
ularni sevganligimdan edi».
M a r ya m.
(Miryoqub tomonidan xotinga berilgan nom; xotinning
asl nomi Mariya emasmi?)
«Yo rabbiy! Yo rabbiy! N im a bu? Tushimmi, o'ngim -
mi? Qaydaman? N im a holdam an? Kecham nimaydi?
Bugunim nima? Ertamda nima bor?
Jakob nom erning eshigini ochib chiqib ketdi. M en
darhol ichdan qulflab oldim. U ning o ‘z ko‘ziga qarab
loaqal besh kun o ‘zimni qam oqqa hukm qilgan edim.
Besh kunda besh m arta kechasi ham m a uxlaganida
tashqariga chiqib kelishni chamalardim. Boshqa vaqt-
larda doim uyda, doim shu kichkina, shirin va ishonchli
uyda! Besh kun ichida nim alar bo‘lmas edi, deysiz?
Ko'nglim da tashvishlarim yo‘q emasmidi, balki kelmay
qoladi? Balki m endan aynidi? Balki bir oydan, bir yildan
so‘ng kelar? Balki tez orada kelar, lekin o ‘ylari va niyat-
lari o ‘zgarib, oddiy bir «xaridor» kabi kelar, bir soatga
kelar, yarim soatga kelar... Shunday bo‘lsa, men nim a
qilaman? Yana o ‘sha iflos muhitga qaytamanmi? Yo‘q!
Yo'q! 0 ‘lim undan yengil... ancha yengil.
N im a uchun m en unga ishondim? N im a uchun?
N im a uchun yot bir odam ning quruq so‘zi bilan butun
niyatlarim , qasdlarim va xulyalarim dan kechdim ?
Q anday esi past xotin ekanm an men! Y ana qaytib
botqoqqa sakramoq uchun balandroqqa chiqibman...
187
Balandroq yerga chiqib turib, xuddi dengizga o ‘zini
tashlaydigan hopituvchilar kabi, o ‘zimni yana o ‘sha han-
daqqa tashlamoqchi bo‘libman! Bilmabman, o ‘ylamab-
manki, handaqning ichida turgan vaqtingda odam uning
havosiga ko‘nasan. Faqat bir m arta u yerdan chiqilgach,
ochiq va sof havoga chiqilgach, tog1 havosi kabi toza
havoli tepalarga chiqilgach... qaytib xandaqqa tushib
bo ‘ladimi? Telbaman men! Telba! U puli ko‘p bir sav-
dogar edi, shuni bilardim. N im a uchun m en unga «Ming
so‘mga chek yozib ber, shunda ishonaman!» demadim?
Yozib berardi. U ndan keyin istar kelsin, istar kelmasin
edi. M an q o ‘lim da pulim bilan y o ‘lda b o ‘lardim ...
maqsad yo‘lida bo‘lardim. Yozib bermasa, sevmaganligi-
ni bilardim, unga ishonmas edim... aldanishdan qutu-
lardim. M en telba!..
Ikki kecha, ikki kunduzning qanday o ‘tganini bil-
madim. C hunki haligi xilda fikrlar, vasvasalar menga kun
bermaylar edi. 0 ‘ylardim, o ‘ylardim, na yig’lashimni bi
lardim, na kulishimni! Yo‘lakda eshigim yonida ehtiyot
bilan bosilgan qadam lar eshitila boshladi. 0 ‘z -o ‘zini
qamoqqa olgan yosh va go‘zal xotinga qiziquvchilar to-
pildi, shekilli. Xizmatchi ovqat keltirgan vaqtida «N im a
ga chiqib yurmaysiz?» dedi. «M eni so‘ragan kishi
yo‘qmi?» dedim. «Yo‘q, — dedi,— Kim kelmoqchi edi?»
«Erim», dedim , jim b o ‘ldi. S hundan so ‘ng oyoq
sharpalari ham eshitilmas bo‘ldi.
Tushimmidi, o ‘ngimmidi? Ohistalik bilan eshikning
chertilganini eshitdim . U ning m en bilan xayrlashib
chiqqaniga faqat ikki kecha, ikki kunduzgina o ‘tgan edi.
Bu chertish xizm atchining chertishiga o ‘xshardi.
Xizmatchi bo‘lsa kerak, deb so‘ramasdan ochdim. U
kirib keldi! Oh, shu aziat! Biz ko‘rishm adik, nim a
uchundir u q o i uzatmadi, men ham unutdim . So‘z ham
aytmadi. Soqov kabi kirib kelib, q o ‘lidagi biletlarni
ko‘rsatdi. Xizm atchini chaqirib, hisoblarni uzdik. Darhol
vokzalga chiqdik.
Ikkimiz bir uyda yotibmiz. Ko‘ngillarimiz — bir.
Badanlarimiz — boshqa. Poezd tez yurib ketayotir.
Ko‘zlarim yumildi... Tushimmi, o ‘ngimmi?..»
J a k o b .
188
«Toshkentdan kechasi o ‘tganga o ‘xshaymiz. Odamni
zeriktiradigan quruq cho'lga kirib boramiz. Vagonimizda
yangi nusxa Toshkent to'ppisi kiygan, sochini, bir en-
likkina o ‘stirgan, po'rim kiyimli bir odam paydo bo'ldi.
Kaltagina, chiroylikkina mo'ylovi bor... Oq yuzli. O 'zi
ham chiroylik. Juda olifta qadam qo'yadi. Toshkent
odamiga o'xshaydi. Maskovchi savdogarmikin? Yo za-
konchimi? Yo mahkamalarda ishlaydigan odammi? H ar
qalay, o'ris tiliga omil bo'lsa kerak, qo'lida o ‘ris gazetlari
ko'ram an. Bizning xonamiz oldidan bir n e ;h a m arta u
yoq-bu yoqqa o 'td i. Sinchiklab qaraydi. Bilmadim,
mengami, Maryamgami? Q o'rqam anki, ko'zlari M ar-
yamda! Toshkent savdogarlari olifta bo'ladi. Ovro'pa
xotinlarini yaxshi ko'radilar. Eshikni berkitib qo'ydim ...
Xona ichi dim. M aryam o'ng'aysizlana boshladi. Eshikni
qaytadan ochib qo'yishga majbur bo'ldim.»
M a r ya m.
«Jakob meni sevadiganga o'xshaydi. Sevmagan odam
munday qilmaydi. Oh, agar rost bo'lsa!
Chiroylik bir sart yigiti bizning xonam izga ko'p
qaraydi. Unga qaraydimi, menga? Bilmayman. Menga
qarasa kerak. Chunki erkak erkakka nega qarasin! Xotya,
sartlarda erkak erkakni sevadigan odat bor emish... Qiziq!
Jakobchik, mening sevimli Jakobchigim ochiqdan-
ochiq bezovta bo'la boshladi. Eshikni bir qur yopdi.
Keyin m en bir-ikki m arta og'ir «uh» tortib edim, ochib
qo'ydi. Oh, biz xotinlar! Shu sart yigiti tezroq gap tash-
lasaydi. Jakobni yaxshilab sinardim. Tezroq sinasam,
ko'nglim o'rniga tushsa.
Shu uchun y o ia k k a chiqdim . O chiq derazaning
orqasida ketsiz cho 'l, yalang'och sahro uzala tushib yota-
di... Qanday to'ydiruvchi yaknavlik! Yolg'iz bo'lsam ,
ilinchagim bo'lm asa, zerikib o'lardim . Tom osha bosh-
landi: orqam dan darrov Jakob chiqdi. Yonimga o'tib,
to'xtadi.
— Havo yaxshi-da? — dedi.
— Chakki emas, — dedim, kuldim.
Bu olov bilan o'ynashayotgan bolaning beparvo ku-
lishi edi...
Sart yigit ham deraza oldida edi. Jakob uning
189
tom oniga o ‘tib to ‘xtadi. Poezd stansiyada bir oz to ‘xtab,
jo ‘nagandan keyin sart yigit yonimizdan o ‘tdi, bizga
q o ‘shni b o ‘lgan deraza oldida — mening qatorim da to ‘x-
tadi. Shundan keyin sekingina Jakob ham o ‘sha to m o n
ga o ‘tdi.
Sart yigit nega gap tashlamaydi? Janjal boiarm idi?
Bo‘lsin! Janjal qo‘zg‘aladi, yotadi, faqat uyg‘onib «hoy»,
degan ko‘ngil javob eshitadi: «Labbay!» Menga shu ke
rak. Sart yigit, u ham aziat! Xotin ko‘nglini bilmaydi.
Achchig‘iir keldi, uyga kirib, eshikni yopib qo‘ydim.
Shoshma, shoshma! N im a gap? Ular ikkovi so‘zlasha
boshladilar. Faqat janjalga o ‘xshagan yeri yo‘q...
Yana achchig‘im keldi. N u, ix!..»
J a k o b .
«Xayriyat, Maryamga emas, menga qaragan ekan.
M en bilan tanishm oqchi b o ‘lganini so‘zladi. Tanishib
oldik. Toshkentlik savdogar. Finlandiyaga borayotir
emish. U qaysi mamlakat?»
M a r ya m.
«Jakob sart yigit bilan qalinlashdi. Endi u bizning
xonada ko‘p o ‘tiradi. M en bir chekka-da. Y onimda
Jakob... Jakobchik. Uning yonida yigit. Ruschani juda
yaxshi bilar ekan bu yigit. Jakobni xijolat qildi.
«Xotiningiz bilan tanishtirm aysizm i?» dedi, shekilli,
Jakob menga qaradi. «Bu kishini taniysanmi?» dedi. M en
qaydan
taniym an?
Qiziq!
Q o ‘lim ni
uzatdim .
«Sharafuddin Xodjayev», dedi. Qanday qiyin ot! Jakob,
Jakobchik... Bu boshqa. 0 ‘zi chiroylik narsa, lekin».
J a k o b .
«Savollarimning javobini endi topadiganga o ‘xshay-
man. Bu yigit jadidlarning kattalaridan biri ekan. Endi
«imperiya»ni so‘rab olay, deyman. Shunday gaplami
gapiradiki, ko‘zim piyoladay b o ‘ldi. M en uyquda ekan-
man... g ‘aflat bosgan ekan bizni. Millat degan narsamiz
bor ekan, biz — om ilar uni — «fuqaro» deb yurganmiz.
Bu yigit «millat» degan vaqtida allaqanday shirin eshiti-
ladi.
Lekin «bu kishi kimingiz?» deb so‘ragani yom on
b o ld i. N im a deb javob berishga hayron b o iard im . Hali
javob topolganim yo‘q edi, o ‘zi yordam qildi: «ahliyan-
190
gizmi?» «На, ahliyam». Qutuldim! U ndan keyin bizning
xonaga kirib o ‘tirib, «Ahliyangiz bilan tanishtirib
qo'ymaysizmi?» dedi. M en M aryamdan «tanishmisan?»
deb so‘ragunim cha b o ‘lmaydi, M aryam q o ‘l uzatib
o ‘tiribdi. Kofirning qizi! 0 ‘rganib qolgansan-a!
Xayr, mayli, m en bu yigitga ishonam an. Uning
boshida xotin savdosi borligini payqaganim yo‘q. U o ‘z
«millati» bilan ovora.
H addidan oshib ketsa, biz, oddiy xalq, musht ham
ko'tara beramiz!»
M a r ya m.
«Sart yigiti balo bo‘ldi. Jakob ertadan-kechgacha
o ‘sha bilan gaplashadi. M en hech narsa anglamayman.
0 ‘z tillarida gazetlar o ‘qishadi. Yigit o ‘rischa gazetlarni
o ‘qib tushuntiradi. Bir tom ondan olganda, bu yaxshi,
Jakobning fikri ochiladi. Odam bo‘ladi. Madaniylashadi.
Faqat men uni — shu yow oyi holida ham sevaman,
shekilli. Zerika boshladim. N im a qilsam? Kitob topib
o ‘qiy.
Jakobning yuzida va ko‘zida o ‘ychanlik aralash bir
tabassum paydo bo‘ldi. Diqqat qildim: ko‘nglida ajib bir
olov yona boshlaganga o ‘xshaydi. Oh, yo rabbiy! Meni
sevgan ko‘nglidagi muhabbat olovi emasmi? Faqat... un
day b o isa , u ajib va shirin kulish bilan kulgan ko‘zlari ni
ma uchun menga emas, boshqa yoqlarga, olislarga qaray
di? Boshqa sevgining olovi emasmi? Oh, yo rabbiy! Yo
rabbiy!..»
J a k o b .
«Bu yigit boshqacha chiqdi. M en izlagan pir shu
boisa-ya. N im a uchun men shu vaqtgacha jadidlarni
so'kib kelganman? Agar jadid shu b o isa , nimaga men ja
did emasman, nimaga mingboshi jadid emas, ham ma ja
did emas?.. Faqat noyib to ‘ra boylardan yerlarni, zavod-
chilardan zavodlarni tortib oladiganlardan gapirdi, ular
ham jadidlarga o ‘xshagan yangi toifa emish... Yo‘q, men
mundan ehtiyot bilan bir so‘rab ko‘raman. 0 ‘zi aytib be-
rar.
Noyib to 'ra bilan o ‘rtamizdagi aloqani, noyib to ‘ra-
ning musulmon tiliga va xatiga omil ekanini, uning «im
periya» to ‘g‘risidagi gaplarini gapirib berdim. U ham
191
gapirib ketdi... gapirdi... gapirdi... og'zidan ajoyib ta ’sir-
lik so‘zlar to ‘kiladi. U so‘zlaming har bir donasi ko‘zim-
dan bir qavat pardani sidiradi.
Ochildim... U m rim da birinchi m arta yangi tanishgan
bir kishiga ko‘ngil, sirimni aytib berdim. Maryam vo-
qeasini m endan batafsil eshitgandan keyin kaltagina bir
so‘z qildi:
—
Siz endi bu xotinni qo‘ldan chiqarmang! Bu, biz
ning boshimizda danak chaqayotgan bir dunyoning qizi.
Biz bularni ko‘ngildan yom on ko‘ramiz. Bular — bizning
dushmanlar! Faqat bular hammasi, butun holda, dush
man! Yakka-yakka b o ‘lganda, oralaridan d o ‘st topa
olamiz. Yaxshi do‘stlar topiladi. Juda yaxshi d o ‘stlar... U
d o ‘stlar bilan og‘iz burun o ‘pishar ekan, ularning
changalidan qandoq qilib qutulishni bir nafas ham unut-
maymiz!
Siz uni iflos chuqurdan tortib chiqaribsiz. U muni
taqdir etadi, o ‘zining yosh va toza ko‘nglini sizga tu-
tadi. Sizga qarashlaridan anglaymanki, uning ko‘ngli
ko‘pdan sizniki bo ‘lgan! Siz baxtlisiz. U ham sizni en
di siz uchun yangi b o ig a n bir dunyoga olib kiradi. Siz
unda haqiqiy onalarni ko‘rajaksiz. Millat bolalarining
baxti haqiqiy, madaniy onalar qo‘lida bo‘lmasa, biz
ning oqibatimiz yomon! Siz undan ko‘p narsa ola bi
lasiz. Singillaringiz, qizlaringizni shularga o ‘xshab tar-
biya qilsangiz, shundagina vazifangizni bajargan b o ia -
siz!
Eskilarning
tili
bilan:
«Q o‘shoq
qaringiz!»
deyman... Q o‘shoq qaringiz — millatning, millat ona-
larining saodati uchun!...
Bizning tilim izni biladigan am aldor oshnangiz
to ‘g‘risida kelsak... Bizning mamlakatimizga rus huku-
mati bir «mustamlaka» deb qaraydi, ya’ni mamlakatlar-
ning o'gayi singari... Shu uchun bu yerga yaxshi amal-
dorni yubormaydi. Bitta-yarimtasi adashib kelib qol-
masa... Ulardan bizga do‘st yo‘q... Bizning d o ‘stimiz —
o ‘zimiz. Bizning d o ‘stimiz — millat! U lar millat dush-
manlari... Biz ularga dushman! Shuni unutmangiz!
M amlakatning tarixi, adabiyotiga oid qim m atbaho
asarlarni tekinga berish ham da bir rus amaldoriga berish,
bilmadim, nimaga teng? M encha, bu — millatga xiyonat!
192
U nday asarlarni siz to ‘plangiz, milliy kutubxona tashkil
qiiaylik. T o'g'ri yo‘l — shu!
Bizdan necha baravar kichkina millatlar mustaqil bir
hukum at qurib, o ‘z davlatlari ila O vro‘paning, shu
madaniy Ovro‘paning markazida, ya’ni kindigi singari
joyda yashaydi. Toshkent tramvayini o'shanaqalar aylan-
tiradi... Bizning baxtsizligimiz — nodonligimizda, xolos.
Millat uyg'onsin, ko‘zini ochsin, o ‘qisin, bilim olsin,
m adaniy millatlar qatoriga kirsin, so'ngra u ham o'z
davlati, o 'z baxti, o 'z saodatini quradi.
M illatni uyg'otish — uyg'onganlarning vazifasi. M ana
siz: ancha eslik, hushyor, ziyrak odam ko'rinasiz. Ish bi
lasiz ekan. Davlatingiz bor ekan. Faqat birgina aybingiz
shuki, zam on ahvolidan xabardor emassiz. G azet o'qi-
maysiz. Shu zam onda m undan yomon gunoh bormi?
Q anday yaxshi gazetlar bor. O renburgda, Q ozonda,
Ufada, Bokuda, Astraxanda, ayniqsa Moskvada, urush
bitgandan keyin chetdan oldirib o'qing! Boqchasaroyga
besh so 'm pul yuborsangiz, bir yilgacha h ar kuni
«Taijumon» keladi. Bilasizmi, «Tarjumon» nima deydi?
Shu yerda men uning so'zini bo'lib, dedim, chunki
juda payti kelgan edi:
— Boylarning yer-suvi, zavodchilarning zavodlari
olinib, yalang oyoqlarga berilsin, demaydimi? Shuni
aytib bersangiz.
— Siz sotsialistlarni aytasiz, — dedi. — Bizning
oramizda sotsialistlar yo'q. Biz sotsialistlardan yiroqmiz.
«Taijumon» nim a deydi? «Tarjumon» — jadid gazetalari-
ning otasi Ismoil boboyning gazeti. Eng eski gazet...
«Tilda, fikrda, ishda birlik!» deydi, ya’ni biz musul-
monlar, turk xalqlari, bir til bilan gapiraylik, bir fikrda
bo'laylik, bir ish qiiaylik, deydi. M undan yaxshi nima
bor? Boylarning yerlari, zavodchilarning zavodi, fab-
rikachilarning fabrikalari bilan bizning ishimiz yo'q. U
ularning o 'z ishlari. Biz o'qiydigan gazetlarning hech biri
unday demaydi. U lar qayta: «Boy bo'l! Zavod sol!
Fabrika och! Besh minglab, o 'n minglab rabochiy ishlat!
Milliy sanoatni rivojlantir!» deydi. «Vaqt» gazetasining
mutasaddisi kim? — Romeyev. Bilasizmi, u kim? — U
millionchi. Tilla konlari bor. Jadidlardan qo'rqm ang.
7
-
3084
193
Millatni biling, taning, unga xizmat qiling. Shu bilan siz
ham jadidsiz. Nomingiz tarix betlariga yoziladi. Kim pul
topm a, deydi sizga? M ana, men; Finlandiyada magazi-
nim bor, Peterburgda magazinim bor: har yil yarmarka-
ga borib ish qilaman. Fransiyada Lion, G erm aniyada
Hamburg shaharlariga boraman. Teri, m o'yna, mahalliy
sanoat mollarini o ‘tkazaman. Dunyoning pulini topa-
man. Faqat mening o ‘g iim — uloqchi ot minib, poy-
galarda yurmaydi, m endan pul olib, qim or o ‘ynamaydi,
m ening topganim ni besoqolga, fohishaga berm aydi.
0 ‘qiydi, bilim oladi, odam bo'ladi, madaniyat kasb eta-
di. Bir ukam — Finlandiyada Xelsingfors gimnaziyasi-
ning 5-sinfida. Bir ukam U fada m ashhur Oliya
madrasasida. Akamning bir o ‘g ii — Toshkent real mak-
tabida. 0 ‘z o ‘g iim hali kichik bola, Finlandiyada, max-
sus muallim solib berganman, o ‘qiydi...
Endi bu jadidning gapdan to'x tash in i istamay
qoldim...
M a r ya m.
«Jakob meni unutdi. U, haligi sartning afsuni ostiga
tushdi. N im a qilaman men? Xayr, mayli, chidayman.
M adaniy Jakob, albatta, til bilmas, y ow oyi, aziat
Jakobdan yaxshiroq. U meni handaqdan tortib chiqardi,
endi mening sababim bilan o ‘zi ham madaniy odam
bo‘lib ketsa, qanday yaxshi!
Faqat, zerikdim .
Kitob oldim . Jurnal oldim.
0 ‘qidim... O'qiym an... bo‘lmaydi. Y o'l uzoq. Yaknav
m anzaralar...
Zerikishdan
b o ‘g ‘ilam an.
Jakobning
bo‘yniga osilib bo‘g‘sam, deyman!
N ihoyat, bir rus xotin bilan tanishdim. Eri Toshkent
shahrida advokat ekan. Onalarini ko'rgali Moskvaga ke-
tayotir. Endi menga ham so'zlashadigan odam topilib
qoldi. Birinchi, ikkinchi, uchinchi, va h. k. gaplarimiz...
sevgi to ‘g‘risida bo‘ldi!»
J a k o b .
«Qiziq: gap degan narsa shuncha ta ’sirlik b o ‘ladimi?
Kechagina men «jadid» degan so‘zni eshitsam, belim
qayishardim. Yurtimizning katta, obro‘li, eslik odamlari
hammasi jadidlarni yoqtirmasidi. «Jadid — kofirning
ashaddiysi», derdi Shahobiddin domla. G azet o ‘qiy tur-
194
gan bitta mullabachchani madrasadan rasvo qilib hayda-
gan edi. Shahardagi katta boylarim iz bo'lsa, ular
to'g'risida «tirranchalar», «haromilar» demasa, gapirol-
masdi.
M ana, men endi jadidni ko'rib o'tiribm an. Erta-kech
gapiga quloq solaman, qulog'im ni uning og'zidan uzib
ololmayman... Bir yomon joyini ko'rganim yo'q. Gaplari
hammasi m a’qul. Birovning mol-mulkiga chang sola tur-
ganga o'xshamaydi... O 'zi ham badavlat odam. Halol
kasb qilib pul topishni, dunyo orttirishni bilar ekan... Bu
yomonmi?
Agar jadid shunday bo'lsa, men ham jadidm an...
Fursatni to 'g 'ri keltirib turib:
— Imperiya nim a degani? — deb so'radim.
— Nega so'rab yotibsiz? — dedi.
— O 'zingiz bilgan am aldor oshnam bir kun
«Imperiya botib boradi», dedi, shunda juda xafa bo'lib
gapirdi.
— Uning imperiya degani o'ris podshosining qo'l os-
tidagi yurtlar. U nda har qaysi millatdan bor, shu qatorda
biz sho'rliklar ham bormiz. Ular, urush muvafifaqiyatsiz
bitsa (shu so'zini tushunolm adim ), o'sha yurtlarning par-
ch a-parcha b o'lib bo 'lin ib ketishidan qo'rqadilar.
Rusiyani, shu quloch yetmas keng o'lkani, qilich kuchi
bilan, qozoq o'risning nayzasi bilan qo'rqitib, butun ho-
lida qiyomatgacha ushlab qolmoq istaydilar. Sog'in si-
girni kim istamaydi? Oppoq, shirin suti bor...
— Nim aning suti bor? — deb so'radim men.
Kuldi.
— Siz-biz sog'in sigirmiz, bizning shirin sutimiz bor,
ruslar va boshqa ajnabiylar bizni emib yotadilar. Bir biz
emas. Qarangiz; Hindiston, Sharqiy Turkiston, Tunis,
Jazoyir, M ag'ribiston, y a’ni M arokash... Misr ham
Angliya qo'liga kirib bitdi. Endi asta-asta Turkiyani
bo'layotirlar. Butun islom olami, musulm on o ik alari
birm a-bir ajnabiylar qo'liga o'tayotir. Qarangiz Eronni,
bir tom ondan, bizning Ivanlar, bir tom ondan, «Makkor
Albiyon» o 'z nufuzlari ostiga oldilar.
U gapiradi, gapiradi. Men ham hayron bo'lam an.
M uncha nom lam i qaydan biladi? Hammasi qandoq qilib
195
esida turadi? Hamm asini o ‘z ko‘zi bilan ko‘rganmi? Yo
meni laqillatib, o ‘z ichidan chiqarib aytadimi? Hali
Finlandiyada bir shaharning nom ini aytdi, til o'lgurni bir
munday enga keltirib aytib b o ‘lmaydi... H ar qalay, bu
xotin menga hech narsa berm aganda ham roziman.
K o'zim ni to ‘sib yotgan pardalarni olib tashladi-ku.
... Faqat Maryam allaqaysi bir uyda bir xotin bilan
tanishib olib, bizga o'xshagan suhbat boshladi. Bir xabar
olib qo'yay, suhbatlariga birorta begona erkak orala-
madimikin?
— M en bir xotinim dan xabar olib kelay! — dedim.
Yonidan jildim.
Borsam, M aryam kitob o ‘qib yotibdi, narigi diqqat
bilan quloq soladi. Bir erkak bor, yuqori so‘rida uxlab
yotadi. Xayr, mayli, zerikmasin, bechora Maryam.
Yana jadidning yoniga qaytdim. U, birdaniga so‘rab
qoldi:
— Sizning musulmon xotiningiz ham bormi?!
— Bor... yo‘q, yanglishdim: bor edi...
— H ar holda musulm on xotin bilan turib ko‘rgansiz-
ku?
— Ha... albatta.
— Endi, mana, tarbiyaning nimaligini o ‘z tajribangiz
bilan bilasiz. Tarbiyasiz, ongsiz va nodon musulmon
xotin bilan tarbiyalik madaniy ovro'palikni solishtirib
ko‘rasiz. Farq yer bilan osmon qadar! Darhol bilinadi.
— Hali ham o ‘g‘limni o ‘ris maktabiga beram an, deb
qo‘ydim.
— Bu fikringiz xato, Ibtidoiy tarbiyani rus maktabla-
ridan boshlab bo'lm aydi, uni milliy maktablarda berish
kerak. Ilgari milliy hissini o ‘stirib, o ‘z millatini tanigan-
dan keyin rus maktabiga berish kerakki, hunarga, ixtisos-
ga tegishli ilmlarni o ‘qisin. (Bu odam ning gaplarida shu-
naqa men anglamaydigan so‘zlar ko‘p: u o ‘zi o ‘ylamas-
dan gapirib keta beradi. Tez-tez to ‘xtatib so‘rashga men
uyalam an. B a’zi so ‘zlarni anglam asam -da, ham m a
gaplarini anglayman. G azet o ‘qiy bersam, tushunib ke-
tarm an). U ndan keyin Germ aniya, Fransiya, Angliya
mamlakatlariga, hatto dunyoning narigi chekkasidagi
Amerikaga yuborib o ‘qitish kerak...
196
— 0 ‘ruslarning o ‘zida ham ilm ko‘p, shekilli-ku, na-
riga yuborish nimaga kerak?
— O'ruslarda ilm ko‘p. O 'ruslar mutaraqqiy millat.
Lekin ular o ‘zlari ham asl ilmni o'sha yoqdan oladilar.
— Shundaymi?
— Shunday. M ana bu urush tugasin. Finlandiyaga bir
keling. U ndan nari birgalashib Germaniyaga boramiz,
Fransiyani ko'ram iz, Angliyani tom osha qilib kelamiz.
Shundan keyin jadidlarning nima dem oqchi bo'lganini
bilasiz...
— Men hali ham sizning gaplaringizga qoyil kelib
o'tiribm an...
— Qoyil kelgan boisangiz, millatga xizmat qilingiz,
g'aflatda qolgan xalqni uyg'otingiz, yangi maktablar
ochingiz! Bolalaringizni yangicha o'qitingiz.
— Albatta, albatta. Bundan keyin shunday qilaman
endi. Ko‘zim ochildi... men ham taraqqiy qilib qoldim...
Millatni odam qilishga urinam an endi...
— Habbarakalla! Siz Abdisamat mingboshi deganni
taniysizmi?
— 0 ‘zimizning Abdisamat kalmi? Taniyman. Qish-
log‘i bizga yaqin.
— Ana, haqiqiy millat xodimi o'sha! Ham m a ming
boshi va amaldorlarimiz o'sha odamga o'xshasa, millat
tez taraqqiy qilardi.
— Qizlarini yangicha o'qitadi, deb eshitaman.
— Qizlarini yangicha o'qitish uchun U fadan maxsus
muallima oldirgan. Hozir o'sha muallimaga o'z uyida
yangicha qizlar m aktabi ochib berm oqchi bo'libdi.
Yaqinda yuqoriga ariza berib, «usuli jadid» maktabi
ochishga ruxsat oldi. Toshkentdan biz muallim jo'natdik.
U odam millatning otasi. Ham m am izning otamiz! K o'r-
sangiz, salom ayting. Ham m a jadidning orzusi o'sha
odamni bir kd'rish!
Maryam chaqirdi. Bilmadim, nima gap? Bu to'yilmas
suhbatni bo'lib chopdim».
M a r y a m.
«Qarta o'ynab-o'ynab zerikdim. Jakob mendan ta-
mom kechib yubordi... Jonim dan yomon ko'ram an u
madaniy sartni! Yer yutsin uni!
197
Q artadan fol ochsam , b ir-b ir ketin «baxtsizlik»
(neschaste) chiqadi. Q o'rqib qoldim. Demak, mening
Jakobimni tortib olajaklar! M adaniyatdan yom on narsa
bormi ekan dunyoda? H atto madaniylashgan sart ham
ertadan-kechgacha valdirashdan bo ‘shamas ekan...
C hidayolm adim .
C haqirdim .
Kelsa,
chinakam
gaplashib, masalani hal qilaman. Ana, kelayotir... keldi.
Jakob!!»
J a k o b .
« 0 ‘yga kelib kirishim bilan, Jakob, — deb b o ‘ynimga
osildi. Eshik ochiq, ham m aning ko‘zi bizda! Ana,
ho‘ngrab yigiay boshladi!
Boshimga balo b o ia d ig an g a
0
‘xshaydi. M ening
fikrim hozir boshqa yoqlarda, boshqa ko‘chalarda.
Maryam muni bilmaydi... Har qalay, silab-siypab yupat-
dim. «Biz ozdan so‘ng qaytib kelib, tuni bo‘yi sen bilan
gaplashib o ‘tiraman», dedim. Kulimsiradi...
Yo‘q, shu kulimsirashidan kechib ketolmayman!»
M a r ya m.
«Hech narsa deyolmadim, tilim tutildi... Bo‘yniga
osilib yig‘ladim. Erkalatib, yupatib, va’da berib ketdi».
J a k o b .
«M oskvada bir-ikki kun to ‘xtaymiz. Shu vaqtda
Maryam masalasini bir yog'liq qilish kerak. Shunga jazm
qildim. Ungacha M aryamni yupatib borish kerak.
Maryam masalasi — kichkina masala. U oson hal
bo‘ladi. Ammo miyamda paydo b o ig a n fikrlar meni
qayerga olib boradi? Shunga hayronman».
M a r ya m.
«Jakobchikning menga muomilasi o'zgardi. Qanday
baxtliman! Faqat... «U mening kimim, nimam? U ni men
sevamanmi?» degan savollar miyamni tintalaydi. Keyingi
savolning javobini o ‘zim berishim kerak. Endi bu to ‘g‘ri-
da qat’iy bir flkr aytadigan vaqt keldi. Soddalik bas endi!
Bir narsa deyishim kerak. «Sevam anm i, y o ‘qmi?»
0 ‘zimga beradigan javobim Moskvagacha berilmagi lo-
zim!»
J a k o b .
«Orenburgdan jo ‘nab edik, shirin so‘zlik «jadid» sha-
harni ko‘rsatdi. Qaradim. Shahar orqada qolgan edi...
198
— Bu yerda bir madrasa bor. N om ini Husayniya
deydilar. U ch qavat ovro'pacha imorat. U nda jadid
ilmlari o ‘qiladi. Bilasizmi, uni kim soldirgan? Jadid-
larning eng katta otaxonlaridan Ahmadboy Husainov...
Juda boy odam edi. Usuli jadid maktablariga ko'p pul
sarf qildi. Millatga qilgan xizmati sanoqsiz... Bizda
ham shunday boylar b o ‘lsa? Andijonda Mirkomilboy
bor. Eshitgandirsiz? Millat yo'liga bir chaqa bermay-
di. Johil!..»
Tem ir ko‘prikdan o ‘tib, daraxtzor ichiga kirdik.
0 ‘rmon daraxtlari sarg‘aya boshlagan edi.
— Menga qarang, — dedim men, — jadidlar ham:
«Boylarning yer-suvi olinsin», der emish-ku? Birov m en
ga shunday dedi, juda ishontirib aytdi!
— Yo‘q, yo‘q! Aslo. Ilgari ham aytib edim-ku: ular,
sotsialistlar. Jadidlar sotsialist emas. Aslo! Aslo! Endigina
A hm adboy H usainov to ‘g ‘risida gapirdim . Shunday
odam jadidlarning otasi sanaladi...
— Unday bo'lsa, juda yaxshi, — deb qo'ydim men.
— Ori, rost, jadid. — Ilgari jadidlar orasida ham hali
gi aytganingizdek, sotsialist bo‘lib yurganlar bor edi.
C hunonchi, tatarlardan Ayoz Ishoqiy. U bir necha yil
burun boylarga qarab ayyohannos tortardi. H ozir
M oskvada boylardan yordam olib, gazet chiqaradi.
Xolisanlillo millatga xizmat qiladi... Moskvaga borsangiz,
o'sha gazetni topib o'qing... «So‘z» gazeti... juda yaxshi
gazet!
Ko‘nglim bir m uncha tinchlandi. Jadidlarga endi is-
honib qoldim. U lardan yolg‘onchi chiqmaydi. Yaxshi
odamlar!
Maryamga va’dam bor edi, vagonda chirog‘lar yoqil-
gach, xayrlashib, uyimga ketdim».
M a r ya m.
«Bu kecha Jakob men bilan b o ‘ldi. C hala-chulpa u
gapirdi — m en angladim , chin ko‘ngildan m en
gapirdim — u angladi. Anglashdik. Qanday baxtliman
men! H ech shubha yo‘qki, Jakobning o ‘xshovsiz ko‘zlari
bor... qop-qora, o ‘ynoq, jonli! Yo‘q! Men u ko‘zlardan
kechib ketolmayman!..
199
N im a bu? Iqrorimmi? Sevganimni iqror qildimmi shu
bilan? Sevamanmi m en uni?
Sevamanmi?
Y o‘qmi?
Sevaman!
Lekin... u sevmasa?
M endan oladiganini olib, q o ‘limga chek uzatsa?
M uni o ‘ylashdan ham q o ‘rqaman!
Lekin...
Sevishga haqqim bor!
Sevaman!
Narisini bilmayman!..»
J a k o b .
«Jadid yana M aryam m asalasiga to ‘xtaldi. K o 'p
gapirdi.
— Yurtingizda qolgan bolalaringizning tarbiyasini shu
xotiningizga topshiring! Odam b o ‘ladi ular.
— Milliy maktabda o ‘qimaganlar-ku? — dedim.
— U nday bo‘lsa, davlatingiz bor, xususiy bir muallim
yo muallima oling. Tez bo'ladi. Siz agar Qrimga borsan-
giz, Boqchasaroy degan yerga tushing. «Taijumon» gaze-
tasini izlab toping. 0 ‘sha yerdagi ustodlar bilan gapla-
shing. Balki muallim, muallima xususida sizga yordam
beradilar, yo‘l ko‘rsatadilar.
Q o ‘limga gazetning nom ini yozib berdi. M usul-
m oncha xati xunuk ekan... M aryam masalasini Moskva-
da hal qilishga to ‘g ‘ri keladi. Yangi ko‘rishgan kunim
chizilgan rejalar buzildi... Endi uni Moskvaga tashlab,
o ‘zim yana o ‘z yurtimga qaytib ketsam -mi? Jadidning
so'zlari meni qo‘zg‘atib q o ‘ydi, uning so‘zlarini men
ham boshqalarga xuddi o ‘shaning o ‘zidan chiroylik va
ta ’sirlik qilib gapirsam, deyman. Odam lam ing ko‘zini
ochsam, deyman.
Yo‘q... bo'linaydi. M aryam ni tashlab ketish qo‘lim-
dan kelmaydi. Shoshma, jadid dom la ham M aryam
to ‘g ‘risida k o ‘p narsalar dedi-ku! «M illat onalari
yetkazish uchun g‘ayrimillatning onalaridan o ‘rnak olay-
lik», dedi. Hali M aryamning o ‘rnak b o iish i bor... Y o‘q,
uni tashlab bo‘lmas.
200
Qani, Moskvaga boraylik-chi. Ertaning g‘am ini eshak
yeydi. Ana, Moskva atrofidagi yozloqlar ham bir-bir
ketin o ‘ta boshladilar».
M a r ya m.
«Moskvaga vaqinlashib kelamiz. Ana, dachalar... ba-
land imoratlar... katta shahar...
Faqat ko‘nglimni bir qistov, bir xafalik changallaydi.
Allanarsaning belgisiz tashvishi, andishasi bor...
N im a u?
Ayriliq!
Y o'q, m en ayrilib ketolmayman!»
J a k o b .
«Ozoda musofirxonalardan biriga tushdik. Ikkimiz
ikki xonadamiz. M aryamning ko‘zlarida haqorat qilingan
bir qarash pirpiraydi. Beehora...
Jadid ketdi. U bilan vagonning o ‘zida xayrlashdim.
Shundan keyin ko‘rmadim. Endi, uning shirin ovozi
qulog‘im dan yiroqlashgach, ta ’sirli so‘zlarining shoshi-
lish oqim i uzilgach... u so‘zlarni es tarozisida solib
ko‘rayotirman.
Rostmi u gaplar? Yolg‘on emasmi? Bir musulmon
odam ni din y o iid an , ota-bobolar, burungilar yo‘lidan
chiqarish uchun g'ayridinlar tom onidan qurilgan tuzoq
emasmi? Bu yigit nam oz-niyozni bilmaydi. Qiyofatida
musulm onlik asari yo‘q... Domlalarimizning aytganlari
rostmi ekan? Nega men u yigit bilan bahs qilishmadim?
Yo‘q, u bilan bahslashib b o ‘lmaydi. Uning gaplariga
gap topib javob berish qiyin. Uning gaplariga hech kim
javob aytolmaydi.
Qani, ko‘raylik, nim a b o ‘lar ekan. Qrimga bormay
ilojim yo‘q. Men M aryam uchun b o is a ham boraman. U
yerda jadidlarning kattalari bor emish. U larni ko‘ram an,
gaplasham an. Agar jadidlarning asosi pu ch b o is a ,
«Xalifayi Rum» jadidlarga tarafdor b o iarm idi? H am m a
tartib, nizom o ‘sha tom onda, deydi-ku. Yangicha o ‘qish
R um dan kelgan... kalta kiyim R um dan chiqqan...
Rumcha yoqalar o ‘sha tom ondan kelib, rasm boigan...
G ‘alati ahvolga tushib qoldim men. Miyam g‘ovlab
ketmasa, deb qo‘rqaman. Ilgari tinchgina pul topishimni
bilardim. O ta-bobom iz yurgan y o id a n bora berardim.
201
Endi allakim chiqib, «Ota-bobolarimning yo‘l egri edi,
to ‘g‘ri yo‘l bu yoqda!» deydi. O dam ishonadigan qilib ay-
tadi.
Shu ikki yo‘ldan birini tanlab olishim kerak. Birdanga
ikki yo‘ldan yurib bo‘lmaydi.
Yana jadidlar bilan ko‘p so‘zlashmoq kerak. Gazet
o ‘qish kerak. H ar kun-har kun yangi-yangi gazetlarni
o ‘qish kerak. «Moskvada yaxshi gazet bor», degan edi,
shuni axtarib topay. Yangicha kitoblar topib olib, ularni
ham tatalab ko'ray.
Mayli, ishqilib ko‘zim ochilsin. Bilmagan narsalarni
bilay. К о ‘р narsa o ‘rganay. «Bilgan bilm agandan
yaxshi», deydi jadid. M ana bu gap — haq lekin!»
M a r ya m.
«Moskvagacha Jakob m en bilan b o ‘ldi. Muomilasi
butunlay o'zgardi. Qarta, o ig u r, aldadimikin? 0 ‘zim
yanglish ochdim m i? Yo teskarisiga aytadigan qar-
tamikan?
Faqat, nim a uchun nom erda ikkovimiz ikki xonaga
tushdik?? Demak, Jakob m en bilan ayrilishmoq istaydi.
Agar ko‘nglida muhabbat b o ‘lsaydi — shaharda uch
kecha birga b o ‘ldik, y o id a olti kechani birga o ‘tkazdik—
menga yaqinlashardi.
M en qarshim anmi yaqinlashsa? Yo pul berish kerak,
deb qo‘rqarmikin? Men hozir pul degan narsani o ‘yla-
mayman. Istasa, o ‘z pullarim ni ham beraman. Faqat
haydamasa bo‘ldi!
M en shoshib qoldim. N im a qilishimni bilmayman.
Bu Jakob ju d a berk odam , hech narsaga tushunib
bo'lm aydi. Y aponlarni shunday b o ‘ladi, derdilar. Bu
ham Osiyo bolasi emasmi? Hamm asi bir balo!..
X o'p... ikkimiz bir xonaga ham tushdik, u kelib
m eni o ‘pdi ham deylik... quchoqladi ham deylik...
Albatta, u holda m en o ‘zimni tutolmayman... u ham
tutolmaydi...
Faqat natija? N atija nim a b o ‘ladi? O datda erkaklar
shundan so‘ng sovunadilar. Bu ham sovunsa... Q o‘limga
chek uzatsa... X ayr-m a’zur, degani bo‘ladimi? Yo‘q,
yo‘q! Cheki qursin! Puli qursin! Istamayman!..
C hora nim a, chora? Bilmayman...
202
M enda nima ixtiyor? M eni sotib olgan u, pul unda...
Ixtiyor unda... 0 ‘shaning og‘ziga qaraym an-da. Ket,
dermikin o ‘sha og‘iz? A?!»
J a k o b .
«Qrim sanatoriyasidan ikkitasining adresini oldim:
«Ikki kishilik joy bormi?» deb telegramm bermoqchiman.
Telegrammni yozdiray, deb edim, bo‘lmadi... Chunki,
ikki joymi, bir joymi?
Ilgari M aryam masalasini hal qilish kerak. M en
uchun-ku, u masala hal b o ig a n , faqat u nim a deydi?
Hozir borib to ‘p p a-to ‘g‘risini so‘rasammi? So‘ray. Yo‘q!
So‘z bilan so‘rash bo‘lmaydi... Qani mening chek daf-
tarim? H a, mana. 0 ‘ruscha yozishni bilmayman-ku.
Bo‘lmasa, sifrini yozib, tagiga q o i q o ‘yay... boidi!»
M a r ya m.
«Jakobni kuni bo'yi ko‘rmadim. Ovqatdan keyin o ‘z
uyiga chiqib ketdi. Anchagacha kutib o ‘tirdim, kirmadi.
N im a bo‘ladi bu ishlarning oxiri? M en haydaladigan
b o id im m i? 0 ‘zini bu qadar chetga olishidan, og‘ir
o ‘ychanligidan qo ‘rqaman.
Soat necha? H o ‘h -h o ‘... 11 ga yaqinlashibdi. Kech
kirganda, yom on uxlabman. Jakob yotib qolgandir endi?
Erta bilangacha yana judolik!
Endi o'rnim dan tursam... bir vannaxonaga chiqib...
yaxshilab yuvinsam, undan keyin bir narsa yeb... pastga
tushsam... Zerikdim. Baxtim yo'q mening!
X azon vaqti... tabiat asta-sekin o ‘lib boradi...
Shunday-da, mening o iu k ko‘nglim tirildi. Yana o iish
uchunmi?..
Bir yaxshi sovuq suvki!.. Rohatlar qildim. Bu nima?
Yo tavba! M en chiqib ketgandan keyin Jakob kirganga
o ‘xshaydi...
Chek! Tamom! Sho'rim quridi...»
J a k o b .
«Bir quchoq gazet olib kelib o ‘qidim. Tili g‘alizroq...
tez charchayman. Shu kecha M aryam bilan birga yotib,
erta bilan q o iig a chekni beray, deb edim, keyin mulo-
haza qildim: m undan — «Ishing bitdi. Xayr endi!» degan
narsani anglamasin, dedim.
203
Chekni aw al berdim. Anglarmikan? Bir ozdan so'ng
uyimni qufflab, yoniga boraman».
M a r ya m.
«Q ancha yig‘lasam , shuncha darm onim quriydi.
Qrim sayohati peshonamga yozilmagan ekan. Bir kecha-
ikki kecha «ket», deguncha birga b o ‘laman. M endan
oladiganini oladi... So‘ngra pulni olib chiqib ketaman.
Yana burungi hulya: Petrograd, Germaniya... aka. Faqat
u hulyadan shu qadar qo‘rqamanki!
N im a qilay, sart yigiti y o ld a n urdi. «Sart xotiningni
tashlama!» dedi shekilli, tag'in ziyoli. Iblis!
M en qarorim ni berdim, q at’iy qaror: m en uni seva
man. U meni quvayotir. Mayli, bir-ikki kun tam om an
meniki bo'ladi. Sevgan odam im bilan ikki qiyomat ke-
chasi o ‘tkazganm an, deb shunga quvonib yurarman!
Bo'ldi!
— Tuxum qovurmasimi? Mayli, bering. Bir shisha
portveyn ham qo'shib keltiring! — dedim xizmatkorga.
Oh, may! K o'nglim da bir n ash ’a paydo b o 'ldi.
Negadir sevinaman. Eshikni chertdilar. Kim u? Jakob!..»
J a k o b .
«Kirganimda, kechki ovqatni yeb bo'lgan ekan. May
ham ichibdi. O 'zi xursand! Tushunganga o'xshaydi.
Shunda ham shoshilmoqchi emasman. Ilgari bir oldidan
o'tib, ba’zi vazifalarni bo'yniga qo'yish kerak, deb bila
man. Turib kelib, bo'ynim ga osildi. Mastlik bilan juda
qattiq jinnilarcha osildi. M en ham muqobala qildim...
Faqat bir ozdan so'ng qo'lini bo'ynim dan olib qo'yib:
— O 'tir, — dedim.
— «Meni quvma, Jakob! — dedi. — M en senga bir-
ikki kechalik mehmonman! Shu ikki kechaning ixtiyori
menda! M en jinlanganm an, m en o 'tm an , olovman!
Qarshi kelma menga!»
Kuldim.
— M en senga xotin bo'l, deb taklif qilmoqchiman.
Sen nega m ehm onm an, deysan? Yo m en bilan birga
yashashni istamaysanmi?
Rangi o'chdi. K o'zlari yoshlandi. Qaltiroq bosdi.
Nafasi ichiga tushdi. Yoniga o'tib erkalatdim. So'ngra
o'ziga keldi.
204
— 0 ‘ngimmi, tushimmi? — dedi. — Rost aytasanmi?
Yo hazilmi? M unaqa hazillar odam ning o iish ig a sabab
b o ‘ladi, Jakob!
— Bilasanmi, M aryam , m ening ikki qizim , bir
o ‘g‘lim bor.
— B oisin.
— Katta qizim 12 da, qolganlari undan kichik...
— Juda yaxshi.
— Bolalaming saodati uchun xotinga javob berishga
to ‘g‘ri keladi. Boshqa chora yo‘q. Qizlarni-ku bermas,
o ‘g iim n i o lam an -u , tarbiyasini senga topshiram an.
N im a deysan?
«Rost aytasanmi», deganni qilib, ko'zim ga qaradi.
M en «rost» degan m a’noda bosh tebratdim.
— M en senikiman. N im a desang shu!
Ikki kishilik joy so‘rab, sanatoriyaga shoshilish
telegramm jo ‘natdim. Deraza yonidagi keng va yumshoq
kursiga o ‘zimni tashladim.
— Endi meniki bo idingm i, M aryam? — dedim.
Totli-totli kulimsirab kelib, qarshim da to'xtadi:
— Ko‘rishgan kunimizdan beri! — dedi.
0 ‘zi juda sokin va yuvosh edi. Telbalarcha quturish-
lari ko‘rinmasidi. K o‘p intizorlikdan so'ng sevganiga
qovushadigan haroratli juvonga o ‘xshamasdi. N echundir
ko‘pdan beri er bilan yashab kelgan bir oila xotinining
sokinligi boridi. Iliq sokinlik...
— Tugmani bos, — dedim.
Xizmatchi keldi, soat 11 b o iib qolganiga qaramas-
dan, vannani qizitishga buyurdim. N om er xalqi pulni
yaxshi ko‘radi. Bitta uch so‘mlikni olib, bir nafasda hozir
qildi. M aryam ning pardozi uzoq ketishini bilganim
uchun bem alol yuvinib chiqdim . M en chiqquncha
M aryam kiyinib b o ig a n edi.
— Soat necha? — deb so‘radim.
— 12 dan bir oz o iib d i.
— Qani, yur boim asa!
K o‘zlari olaydi!
— Qayerga? Yarim kechada-ya?
— Yura ber, sen menikisan.
Yana totli-totli kuldi. Maskovda n o ‘g‘oylarning m a-
205
chiti borligini toshkentlik yigitdan eshitgan edim. U yigit
shuni ayta turib ham jadidligini qildi: «Ko‘rdingizmi, —
dedi, — dinli b o lish libosga qaramaydi. Bizning johil
ulamo kimning salla-choponi b o ‘lsa, musulm on, deydi.
Holbuki, musulmonlik kiyimda emas, qalbda, dilda. Rus
tilida bo‘lsa ham besh vaqt namozlarini tark qilmaytur-
gan musulm onlar bor.
Yarim kechada biz — ikki telba ta ’qibdan qochgan
o ‘g‘riday Maskov ko‘chalarida ot qo‘yib ketdik.
Im om ni uyg‘otib chiqdilar.
— Nikoh, hazrat, — dedim, n o ‘g‘oylar domlalarni
«hazrat», der ekanlar.
Bir menga, bir unga qaradi.
— Siz-ku musulmonsiz, bilaman. Bu xonim musul-
m onm i, yo‘qmi? — deb so‘radi.
— H ali-hozircha yo‘q.
— Qanday bo‘lar ekan?
Uyquli k o ‘zlari bilan m enga qaradi. Bitta o ‘n
so'm likni uzatdim:
— Musulmonchilik — asta-sekinlik, hazrat. Asta-asta
yo‘lga solib olamiz.
Pulni olib, doktorlar singari qaramasdan, kissasiga
soldi:
— Voqean, — dedi hazrat, — shariatda ham javob
bor-ku-ya...
Ko‘p o tm asd an , so‘fmi chaqirib chiqdi. U ni shohid
qilib turib, nikohimizni o ‘qidi. SoTiga ham bir narsa
berdik. Shu bilan mening nom im o ‘zicha qolib, yangi
xotinimning nomi «Bibi Maryam Oysha qizi» b o ‘ldi...
Oysha qizi bilan er-xotin bo‘lib uyga qaytgan vaq-
timizda, soat ikkiga yaqinlashib kelardi».
M a r ya m.
«Yo rabbiy! N ikoh o ‘qitib keldik, nikoh! M en agar
boshim aylanib yiqilsam, hech bir taajjub qiladigan joyi
yo‘q. M undan bir necha soat burun ko‘z oldimda o'lim -
dan boshqa hech narsa ko‘rinmasdi. Ko‘zimdagi tum an
boshqa narsani ko‘rsatmas edi. Holbuki, hali yosh edim
va yashamoq istardim!»
Endi — nikoh! Nikohli er! M anfur botqoqdan abadiy
qutulish!
206
Faqat... qanday nikoh? Boshqa begona bir dinning
haddan tashqari sodda va, o'z umm atlari singari, vahshiy
nikohi...
Na jilo, na porloqlik! N a savlat, na hasham! Hind
faqiri qadar sodda va yalang'och... O 'chgan yonar tog'lar
kabi nursiz va ziyosiz. Eskirgan kema kabi ravnaqsiz va
ayanch...
Yo'q! Yo'q! Yo'q! Bu, balki, ham m a uchun — shun
day. Ammo men uchun... men uchun: undan issiq, u n
dan yorug', undan porloq va m uhtasham nikoh yo'q!
Endi ham ma iztiroblar — orqada, ham ma qora kunlar —
o'tdi. Endi u — meniki, o'zimniki!»
J a k o b .
«M ana, M aryam endi meniki bo'ldi. O 'zim niki,
o'zim dan boshqaga tirnog'i ham tegmaydi. Ana u ayt-
gandek, dushm anning bu fitnachi qizini qo'ynim ga
olarkan, uning hali hech bir qondirilmagan, chanqoq va
qizg'in lablariga lablarimni qo'yarkan, millatni, uning jo-
hil onalarini, bechora qizim, singlim va opalarim ni
o'ylashim kerak...
Odamning nafasi shunaqa o'tkirm i? Bir xushmo'ylov
toshkentlik to 'rt kunda meni boshqa ko'chalarga burib
yubordi! M en hali puxta jadid bo'lganim yo'q... Jadidlar
to'g'risida gumonlarim yo'q emas. Lekin ko'nglim o'sha
tom onga moyil bo'lib qoldi. M en ham endi «millat odam
bo'lsin!» deyman. «Ota-bobolar yo'li haq», deyishga en
di tilim bormaydi. Jadidlarni ham «bular — haq!» deb
ochiq aytolmayman... Ammo jadidlarning deganlarini
boshqalarning deganlaridan ko'ra osonroq va tezroq
anglaym an...
Yo
ular
o 'zlari
shunaqa
chechan
odamlarmikan? Bizning Shahobiddin domla to 'rt og'iz
gapirguncha odam ni sil qilib yuboradi. U gapirganda —
o 'z gapiga o'zi ham ishonolmaganday gapiradi... Hech
bir ta ’siri yo'q!
Y o'q, bizning musulm onlar ham endi tartib, nizomga
tushmasalar bo'lmaydi!
M aryamning ko'zlarida g'alati bir olov yonadi. Shu
topda, shu ko'zga jon bersam arziydi. Bir h afta-o'n kun
burun nomerda — ko'p qatori — tasarruf qilgan bo'lsam ,
bugun qanday asar qolardi? Hech qanday! Akbarali
207
nechtasini tasarruf qildi? Behisob! 0 ‘zim ham behisob
tasarruf qilganman. Bugun bir asari bormi? Y o‘q! Q o‘l
yuvib to ‘kilgan suvday, izsiz-asarsiz o ‘tdi-ketdi ham
masi... Bu-chi? Bu qanoat orqasida qo‘lga kelgan davlat!
Bu, xushm o‘ylov yigit aytganday, m illat bolalariga
haqiqiy onalar qozonish yo‘lini ko'rsatadi. Bu millatga
xizmatning boshi, boshlanishi!..»
M a r ya m.
«Jakob fonarni o ‘chirgan edi, men yana yoqdim. Bu
d a fa u hayron bo'ldi: uning ko‘z oldida boyagi chekni
mayda-mayda qilib yirtdim. U peshonam dan yumshoq-
qina bir o'pib qo‘ydi. Shundan keyin fonar endi bu kecha
yonmaydigan bo'lib o ‘chdi. Tashqarida telba shamol
quturardi... Mayli, qutursin, menga nima!..»
XIII
Sultonxon...
Z ebining m ingboshiga unashilganini eshitgandan
keyin Sultonxon har narsadan umidini uzgan edi. 0 ‘sha
kunning o ‘zidayoq masalani ko‘ndalang qilib q o ‘ydi.
— M en chiqam an mingboshidan! — dedi onasiga. —
Boshqa erga tegaman. Ustimga kundosh kelishiga tobim
yo‘q.
— Bir oz bardosh qil, qizim.
— Bardoshi nimasi? Poshshaxon necha yildan beri
bardosh qilib, yosh um rini chiritdi. 0 ‘sha badbashara
kuyovning yuzini ham besh oygina to ‘yib ko‘rgan emas!
— 0 ‘shalar ham qanoat qilib o ‘tiribdi-ku, qizim.
— Ular esini yegan bo‘lsalar, men yeganim yo‘q!
Mening esim bor. U m r degan bir keladi. Yoshlik ham bir
keladi. U lar ham umrlarini, ham yoshliklarini o‘z q o ‘llari
bilan o ‘tga tashlar ekanlar, m en ham shu jinnilikni qilay-
mi? M en yoshman!
— N im a qiiaylik bo'lm asa?
— Otamga ayting. Chiqarib olsin.
— Otang xafa boiarm ikin?
— Xafa bo‘lsa, chiqarib olmasa, m endan koyimasin.
Shunday ishlarni qilayki, boshini ko'tarib yurolmaydigan
boisin!
208
— Hay, unday dem a, qizim. Yaxshi niyat qil.
— Niyatim yaxshi. Sevmaydigan erdan chiqib sevadi-
ganiga tegaman, deyman. Nimasi yomon? Ikkita opam
bir yaxshi, o ‘z tengi bilan um r qilib o ‘tiribdi-ku. Mening
aybim nim a? Ertagacha otam dan javob olib bering.
Bo'lmasa, hammangizni yerga qarataman!
Zarda qilib o ‘rnidan turdi va kavishini naridan beri
oyog'iga ilib, onasi yonidan chiqa boshladi. Bu bir do'q
edi.
— Jinni b o im a , qizim, — deb qichqirdi onasi orqasi-
dan. — Bugunoq gaplashaman otang bilan. Tepa soching
tik bo‘lmay tursin!
— Ertaga javob kutaman! — degan ovoz keldi yiroq-
dan.
Ayb Sadriddin cho‘loqning o ‘zida edi. Tevarak-atrof-
dan ko‘p sovchi chiqdi bu qizga. Hammasini qaytardi.
Ba‘zilariga qiz o ‘zi ham roziydi, onasi ham yo‘q demas-
di. «Yo'q, — dedi Sadri c h o io q , — ikki qizimni qishlo-
qiga berdim, bittasini shaharlikka beram an. Juda loyiq,
qobil joyini topib, badavlat, obro‘lik odamga beraman!»
Qizning yoshi o ‘n yettidan o'tganda, ona tashvishlandi:
«Nimaga shaharlikka beram an, deysiz? Qizning yoshi
o 'n sakkizga ketdi. Bekor qaritib q o ‘yasiz!» Bunga qarshi
o ‘jar ch o ‘loq: «Awal quda qilib, keyincha o ‘zim ham
shaharga ko‘chm oqchiman», deb javob berdi. Xullas,
uning o'jarligini yengolmadilar. Qiz chiroylik, oppoq,
do‘ndiq va ta ‘rifli boig an id an cho‘loqning bu katta um i-
di ancha davom etdi.U ning bu ahm oqlarcha o'jarligini
faqat mingboshining obro‘si sindira oldi. Mingboshiga
rad javobi berib, uning qo‘l ostida tinch turolmasligini
bildi va «хо‘р» dedi. Mingboshi ta ‘rifiga qiziqib uni ol-
gandan so‘ng, bir kun o'tm asdan, odamlarga «Qari qiz
ekan», deb gapirdi... Shunda, Sultonxon ota-onasini
qarg'ab, qancha yig'lagan edi.
H ozir qiz 19 ga yetayozdi. Chinakam , mingboshi
yangi qayliqni olib, m uni butunlay tashlab yubordi. Jabr
axir yosh narsaga!
X otinining m a’qul so'zlarini qaytarolmagan Sadri
cho'loq o ‘z o ‘rtog‘i Abdulla sarkorni mingboshiga vakil
qilib yubordi. «Shuncha yil yaxshimi, yom onm i — xiz-
209
matlarini qildi. Endi yangi kanizaklari bor. Munisiga
ruxsat bersalar. Yoshi o ‘tmay turib, bir joyga bersak».
Sadri
cho 'lo q n in g
elchisiga
ham
m ingboshi
Poshshaxonning otasi tom onidan q o ‘yilgan elchiga
bergan javobni berdi. M uning ustiga yana ta ’na ham qilib
qo ‘ydi: «Kim olardi endi u kampirni?» Sadri cho'loq bu
javobni eshitgandan keyin alamiga chidolmasdan, bir
oyog‘i bilan dikang-dikang qilsa ham, tishini tishiga
qo‘yib chidashga majbur edi. Mingboshiga kuchi yetadi-
mi? Shaharga ariza berishi mumkin: «Advokat yaxshi pul
olib, yaxshi ariza yozib beradi. Foydasi b o ia d im i?
Ham m a am aldorning tili bir emasmi? Shuncha ariza
berganlar nim a qiloldi? Bu zolimning jabriga xudo o ‘zi
xat tortmasa, bandasi nevlaydi!»
Kampir yig‘lab yubordi. Yengi bilan ko‘z yoshini ar-
tarkan:
— Qizning avzoyi buzuq! — dedi. — Mingboshidan
chiqarib olmasa, satanglar bilan do'st tutisham an, deydi.
N im a qildik endi?
— N im a qilarding? — dedi Sadri c h o io q pastgina
ovoz bilan. — Bardosh qilasan, chidaysan. Boshqa iloji
yo'q.
— Satanglarnikiga borib d u to r-m utorga ilashar-
mikan? Yosh narsa...
— Yotig'i bilan ayt: mayli endi, vaqtini choq qilib
yursa yura tursin, am mo-lekin haddini bilsin, haddini...
C ho'loq o'rnidan turdi.
— Voy, o 'la qolay! — dedi kampir. — Sho'rim bor
ekan!
Otasi fotiha bermasa ham , yosh juvonga o'z ko'nglini
bir ish qilib ovutmoqdan boshqa chora qolmagan edi. Bu
to'g'rida unga maslahat ko'rsatadigan mahram o'rtoqlari
bo'lm aganidan ham da opalari biri unda, biri bunda
sochilib, o'z-o 'zlari bilan ovora bo'lganlaridan ovunish
yo'llarini qizning o'zi axtarishga majbur. U ndan keyin,
opalarga ishonib bo'ladimi. Opa — ba’zida do'st, b a’zi-
da — dushman... Singil ham shunday!
Ishni
avval
o 'z i
tug'ilgan
uyda
boshladi.
Mingboshinikiga borishni bir yoqqa tashlab qo'yib, har
kun o'rtoqlarini to'plar, o'yin-kulgi, dutor, ashula bazm-
210
lari qilardi. Keyincha ular bilan. birga u yoq-bu yoqqa yu-
radigan b o id i. Bular hammasi jonga tekkanda o ‘tirib
yigiar, so'ngra mingboshinikiga qarab jo'nardi. U yerda
ko‘proq Umrinisabibinikiga, Enaxonlarnikiga o ‘tar, qal-
lob baqqolning egizak qizlari bilan dalalarga chiqib
o ‘ynardi.
Zebi kelin b o iib kelib, birinchi marta shaytonlaganda,
yana kurash olovi tutashdi. Umrinisabibining harakati bi
lan tutqaloq har kun tutadigan b o id i. Bechora soddadil
Sultonxon hovliqm a U m rinisabibining so‘zi bilan u
tutqaloqlarga anchagacha um id ham b o g ia b yurdi.
«M ingboshi bir jahli kelsa, haydab soladi yashsha-
magurni!» deb o'yladi. Rashk olovi bir oz pasayganda,
orqa-oldini ham o ‘ylab ko‘radi: «Xo‘p, u yashshamagurni
haydadi. Yaxshi! M undan menga nim a? U ni haydab,
menga qaytarmidi? Yana bittani oladi. M en yana yetim
b o iib yura beram an. Mayli, o ‘sha yashshamagur bilan
b o ia qolsin!» Bu insof ovozini boshqa bir ovoz chiqib
bosadi: «Bu ishni qilgan Poshshaxon bilan Xadichaxon.
Men u shaharlik qiz bilan olishmayman. Unga adovatim
yo‘q. M en nom us kuchidan anovi ikkalasi bilan oli-
shaman!» M ana shu ovoz uni ko‘p kuchlar sarf qilib, bir
necha kun Zebini shaytonlatdirishga majbur qildi.
U ham bir necha kun, xolos...
Chunki bir-ikki kundan keyin o ‘zi ham bu fikrdan
qaytib qolgan edi. Ikkinchi tom ondan, ikkala katta kun-
doshning Zebini yumshatish uchun juda qattiq harakat
qilayotganlarini eshitdi. Endi Umrinisabibi bilan uning
qizini oyoq bostirmay qo‘ydilar. Enaxonga ham katta
kundoshlar sovuq m uom ila qilganlar. U endi kam
chiqarmish. 0 ‘zi y o lg iz qolgan Zebi qachongacha chi-
dash beroladi?
Shu bilan Sultonxon bu kurashda yengilganiga o ‘zi-
o ‘ziga iqror b o id i. Endi nim a qilish kerak? «Yana o ‘z
kayfimga qarayman!» dedi u o ‘z -o ‘ziga.
Qandoq qilib «o‘z kayfiga qarash» masalasi oson
masala emasidi. Endi u masalang «qandoq qilib yosh
um rim da orzu-havas ko‘rib qolaman», degan shaklda
qo‘yishga to ‘g‘ri kelardi. Satanglarni uncha ham jini sev-
mas edi. U ning miyasida boshda chuchm alroq b o is a
211
ham satanglikdan k o ‘ra yom onroq va m udhishroq
qadamlarga tortuvchi xayollar qo'zg'aldi...
U ch kecha, tuni bo'yi uxlamasdan, butun xayoliga
zo‘r berib, ag‘nay-ag‘nay o ‘ylagandan so‘ng q at’iy qaro-
rini berdi... va shu bilan tinchlanib, uyquga ketdi. Ertasi
kuni peshingacha dang qotib uxlaganini ko‘rgan kampir
hayron bo'ldi:
— Shunaqa ham uxlaydimi odam degan? Tur, ay
lanay, bolam.
Ko'zini ochib, bir oz qarab turgach, onasim quchoq-
ladi:
— Oyi, o'ping peshonamdan! Menga insof kirib qol
di. Endi kundoshlarimning yoniga jo'naym an. U lar bilan
apoq-chapoq bo'lib yashayman.
— Aylanay, bolam, eslik bolam, kenja bolam! — deb
erkalatdi kampir.
O 'sha kuni kechlatib, mingboshinikiga jo'nadi.
Hakimjonning Miryoqubga aytgan quyidagi so'zlari
to'g 'ri edi:
«Endi, birdaniga ju d a boshqacha b o'lib kelibdi.
Darvozadan kulib, quvnab kirib kelgan emish. Ham m a
hayron, deydi».
Miryoqub ham bekor aytadi, deb bo'lmaydi:
«Xotin kishining ko'nglini xudodan boshqa hech kim
bilmaydi. Ishqilib, m undan qo'rquvlik!» degan edi u.
* * *
Ikki katta kundosh dushmanlarining bu xilda o'zga-
rishi sababini bilolmadilar. Xadichaxon:
— Esini topsa-topgandir, — dedi.
Poshshaxon bu fikrga qo'shilmadi:
— «Tashi yaltiroq, ichi qaltiroq» degan gap
bor, —
dedi u. — M uning bu kulishidan qo'rqaman! Zebixon bi
lan m uncha apoq-chapoq bo'lishi bekor, deysizmi?
Xadichaxon o 'z so'zida qattiq turdi:
— N im a qilsin? Q o'lidan nima keladi? Kuyovin-
gizdan chiqib, boshqa erga tegaman, deb edi, ku-
yovingiz ko'nm adi. Otasi qizini har qancha yaxshi
ko'rsa ham, mingboshi bilan o'chakishuvdan qo'rqadi.
Mingboshi bo'lsa, qayrilib ham qaramaydi... N im a
212
qilsin? Qayerga borsin? N ochor-noiloj o ‘zini xursand
qilib yuradi-da.
— Zebixon bilan apoq-chapoq bo'lganiga nim a dey-
siz? O'zining ashaddiy dushmani?
— U ham noilojlikdan, aylanay. Boshqa iloji yo'q.
U ndan keyin Zebixon yom on qizmi? Kim o ‘rtoq b o iish -
ni xohlamaydi? Xushchaqchaq, bazmbob, ochiq...
— Yo'q, jonim , xom o'ylaysiz. Juda xom o'ylaysiz.
— Ko'rarmiz. Bir kun m a iu m bo'ladi.
— Ha, ko'rarmiz.
Sultonxon bo'lsa, ko'zini to 'rt qilib, tashqaridan
bironta arizachi xotinning kirib kelishini kutardi.
Mingboshiga ariza olib keladigan xotinlar, aksari, qatiq,
qaymoq va qovun-tarvuz singari narsalarni ko'tarib kelib,
uch kundoshdan qaysi biri uchrasa, shunga yolvoradilar.
— Aylanay, oyimposhsha, shu arizani eringizga berib
qo'ying. N ohaqdan bola-bechoraga zulm qilayotirlar...
Aylanay, bolam, orzu-havasingizga yeting, bola-chaqa
ko'ring, tilagingizni bersin xudoyim!
Mingboshi dodhoning xotinlari m unaqa yolvorish-
larga juda balanddan turib qarardilar. Arizachi xotinlar-
ning yaxshi tilaklari ularni ko'pda qiziqtirmas edi.
— O'zingiz bering, xola! Biz aralashmaymiz...
— Aylanib ketay, sizdan nima ketadi? Bir og'iz so'z...
Bizning qo'lim izdan olmaydi.
— O '-o'v... xola! Juda shallaqi narsa ekansiz. O 'zi ol-
masa, mirzasiga bering.
Bechora kam pirlar yig'lagunday bo'lib, ichlarida
qarg'ay-qarg'ay, chiqib ketardilar.
Mingboshi shoshilish ravishda shaharga chaqirilgan
edi. Sultonxon «Arizachi kampirlarning ichkariga qat-
nashi endi avj oladi», deb kutardi. H ech kim yo'q...
Kechgacha hech qayerga chiqmay, dam uyida, dam
ayvonda, dam sahnda o'tirib, ko'p kutdi... Hech kim
kirib kelmadi. «Nima balo bo'ldi bu arizachilarga?— deb
o'ylardi u. — Kerak bo'lm aganda, quloq-m iyangni yey-
dilar. Kerak bo'lganda, jimib ketadilar... Teskari dunyo!»
Nihoyat, asr bilan shorn o'rtasida bir kampir kirib
keldi. Shu topda ikkala katta kundosh Zebining uyida
ovqat ustida edilar.
213
— Aylanay, bolam, — dedi kampir. — Mingboshi
dodhoga arz bilan kelib edim...
— Obbo, yana bitta arizachi keldi. Shulardan to'ydim
bu dargohda! — degan ovoz eshitildi Zebining uyidan.
Poshshaxonning ovoziydi.
— Qaerdan keldingiz? — dedi Sultonxon va ayvon-
dan pastga tushdi.
— Q o'ya bering, — dedi u yoqdan Xadichaxon. —
Kundoshingiz muom ila qilayotir. U hali zerikmaganga
o'xshaydi.
— Toshloqdan keldim, aylanay. Shuncha joydan pi-
yoda keldim. Qari narsaman.
— 0 ‘zingiz kim boiasiz?
— M en, aylanay, Q iyom iddin hojining onasi
b o ‘laman. Tanirmikansiz?
— Voy, aylanay, xola, — dedi birdaniga Sultonxon. —
Qiyomiddin hoji akamning onasimisiz? Voy, u kishi
otamning eng yaqin o ’rtog'i-ku!
Ikkala «qadrdon» quchoqlashib k o ‘risha ketdilar,
Sulton butun bu suhbatni kundoshlariga eshitdirmoq
uchun m um kin qadar baland ovoz bilan olib borardi.
— Ana, topishib, ham ketdi! — dedi Xadichaxon
ichkaridan.
— «Pes pes bilan... qorong‘ida!» — dedi Poshshaxon.
— Hay, ana u xotinni... N ega unday deysiz?
Nafasingiz qursin!
Bu Zebining ovozi edi.
— X o‘p, xolajon, Qiyomiddin hoji akamning ishlari
bo'lsa, albatta, to'g'rilaym iz. Paranjingizni olib, bir nafas
o'tiring, biror piyola choy ichib, dam olib ketarsiz.
— Y o'q, aylanay, o'tirsam , kechga qolib ketarman,
Shomdan keyin yolg'iz ketishga qo'rqam an.
— Odam qo'sham iz, xolajon. O 'tiring, choyim tay
yor.
— Voy, aylana qolay, ishimning o'ngidan kelganini
qarang.
Choyga o'tirdilar.
— Qani, arizangizni menga bering-chi.
Arizani olib, u yoq-bu yog'ini qaradi. So'ngra o'ng
cho'ntagiga solib qo'ydi.
214
— Q iyom dan oling, xolajon. Arizangizni darhol
to ‘g‘rilatamiz.
— Xudo yarlaqasin, bolam.
Kampirga ikkinchi piyola choyni uzatib, uyiga kirdi.
0 ‘ng cho‘ntagidagi arizaning ichiga chap cho‘ntagidagi
«ariza»ni ham olib qo‘shgach, yana kampirning yoniga
chiqdi.
— Nonga qarang, xola. Qiyomdan oling!
— Endi men jo ‘nayman, bolam. Arizani o ‘zingiz
kuyovingizga topshirib q o ‘yarsiz.
— Odam qo‘shaymi?
— Yo‘q, aylanay, ovora bo‘lmang. Vaqt bor, o ‘zim
ham keta olarman.
Turdilar.
— Xolajon, tashqarida Hakimjon degan mirza bor.
Bu arizani o ‘sha kishiga berib o'ting. «Mingboshi dod-
honing xotinlari — Sultonxon ayangiz tayinladilar»,
deng. U ndan keyin o ‘zim ham chaqirib tayinlay-
man. H am m a ish o'shanda. 0 ‘sha o ‘zi to ‘g‘rilab yu-
boradi.
— Ilohim, orzu-havasingizga yeting, aylanay!
— Ehtiyot b o iin g , xola. Boshqa birovning arizasini
ham qo‘shib qo‘ydim. U ham zarur edi. Kampir paran-
jisini yopindi.
— Xolajon, — dedi Sultonxon ovozini pasaytirib, —
mirzaga jinday pul berish kerak edi.
Kampir yonini kavladi.
—
B ori-yo‘g ‘i
uch
tanga
pulim
bor ekan,
boiarm ikan?
— Shoshmang xola, eplaymiz.
Uyga kirib, bitta uch so'mlik qog‘oz pul olib chiqib
kampirga uzatdi.
— Yaxshi qoling, aylanay, bolam!
Hakimjon, ovqatni endi yeb bo‘lib, so‘richada choy
ichib o'tirardi.
— Aylanay, bolam, Hakimjon mirza sizmisiz?
— Ha, men.
— M ana bu arizani...
— Mingboshi o ‘zlari yo'q, xola, ertaga olib keling.
— Mingboshi dodhoning xotinlari Sultonxon ayangiz
215
tayinladilar. M ana, ikkita ariza, — dedi kam pir va ustiga
pulni qo‘yib uzatdi.
Birinchi galda pulni ch o ‘ntakka solgach, arizani ocha
boshladi.
— Bo‘pti, xola. Siz bora bering. Jum a kuni erta bilan
javobini olasiz.
K am pir duo qila-qila chiqib ketdi. Hakimjon kam -
pirning arizasini, o ‘z odati bo‘yicha, naridan-beri o'qib
chiqdi. «Ha, oson ish ekan», deb qo‘yib cho‘ntagiga sol
di. Ikkinchi arizani ochdi.
— Xudoyo tavba! Bu nim a gap?
C hiroqqa yaqin olib bordi. Bir choy qog‘ozining
orqasiga oddiy karandash qalam bilan:
Dostları ilə paylaş: |