Shartli belgilar

XIX asr oxirida yirik davlatlar tomonidan bosib
olingan mustamlakalar
r
a
l
t
a
k
a
l
m
a
M
i
n
o
d
y
a
m
r
e
Y
)
a
d
i
b
o
s
i
h
.
m
k
.
v
k
.
n
l
m
(
i
n
o
s
i
l
o
h
A
)
a
d
i
b
o
s
i
h
i
h
s
i
k
.
n
l
m
(
a
y
i
n
a
t
i
r
B
k
u
y
u
B
5
,
3
3
5
,
3
9
3
a
y
i
s
n
a
r
F
6
,
0
1
6
,
0
1
a
y
i
n
a
m
r
e
G
9
,
2
5
,
2
1
H
S
Q
A
3
,
0
7
,
9
Mustamlakachilik siyosati natijasida, XIX asrning oxiriga kelib
„egallanmagan yerlar“ni bosib olish yakunlandi. Iqtisodiy jihatdan
qudratli davlatlarning Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi kam
taraqqiy etgan mamlakatlarga ta’siri tobora kuchaydi. Kun tartibida
mustamlakalarni va ta’sir doiralarni qayta bo‘lish masalasi paydo
bo‘ldi. Ko‘plab davlatlar muammoni hal qilishning vositasi sifatida
kuchga tayanishni lozim topdilar. Oqibatda, qurollanish poygasi
boshlanib, hayotni harbiylashtirish borgan sari avj oldi.
Qurollanish poygasiga katta ta’sir ko‘rsatayotgan omillardan
biri Yevropa davlatlari o‘rtasidagi hududiy nizolar ham edi. Yevropa
davlatlari o‘rtasida munosabatlarni keskinlashtirgan yana boshqa bir
sabab, ularning bir-biridan iqtisodiy va harbiy-strategik ustunlikka
erishish uchun kurashi bo‘ldi. Ayni paytda, XIX asrning oxiriga
kelib, iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha Yevropada birinchi, dunyo-
da AQSHdan keyingi ikkinchi o‘rinni muqim egallab olgan Ger-

---

8
OSIYO VA AFRIKANING RIVOJLANGAN

---

9
DAVLATLAR TOMONIDAN BO‘LIB OLINISHI

---

10
maniya Buyuk Britaniya va Fransiyaning g‘azabini keltirardi. Rossiya
esa, o‘z navbatida, Germaniyaning xotirjamligiga putur yetkaza-
yotgan edi. Shu tariqa dunyoning rivojlangan buyuk davlatlar o‘rta-
sida bo‘lib olinishi, iqtisodiy va siyosiy raqobat, harbiy-strategik
ziddiyat va qurollanish poygasi boshlanib ketdi.
Monopoliyalarning vujudga kelishi, birin-
chidan, ishlab chiqarishga yangi texnika va
texnologiyalarni yanada kengroq joriy etishga
imkoniyat yaratdi. Bu esa mehnat unumdorligining keskin oshi-
shini ta’minladi.
Ikkinchidan esa, jamiyatning juda ozchilik guruhi qo‘lida ulkan
hokimiyat to‘planishiga olib keldi. Shuning uchun ham AQSH
monopoliyachilarini bekorga „Amerikaning tojsiz qirollari“ deb atash-
magan edi. Ular AQSH hukumatining ichki va tashqi siyosatiga
katta ta’sir ko‘rsata olganlar. Yoki Germaniyada „Kruppga nima
yaxshi bo‘lsa, u Germaniya uchun ham yaxshi“, deyishardi. Chunki,
ular ulkan miqdordagi boylikka egalik qilardi.
Uchinchidan, monopolistik kapitalizm qirg‘in-barot mustam-
lakachilik urushlarini kuchaytirganligi bilan ham ajralib turadi.
Bunday urushlarning, ayniqsa, XIX asr oxirida kuchayishi „im-
perializm“ atamasining keng ishlatilishiga olib keldi. Bu atama dast-
lab industrial davlatlarning mustamlakachilikdan iborat tashqi siyo-
satlariga nisbatan ishlatildi. Keyinchalik „imperializm“ atamasi
„monopolistik kapitalizm“ atamasining sinonimi o‘rnida qo‘llani-
ladigan bo‘ldi. Shu tariqa, bu ikki atama ayni bir xil ma’noni
anglata boshladi.