ŞİRİn bünyadova

ÇİLLƏ  KƏSMƏK  AYİNİ 
Azərbaycan xalqının ailə həyatında övladın böyük rolu olduğu 
şübhəsizdir.  Toy  mərasimi  tamamilə  qurtarandan  sonra  yeni  evlə-
nənlərin hər zaman tanrıdan ilk istəyi övlad dünyaya gətirmək olur. 
Toydan  sonra  qurulmuş  yeni  ailənin  qarşılıqlı  münasibətləri,  evlə-
nənlərin üzərinə düşən vəzifələr və böyük məsuliyyət mühüm məsə-
lələr kimi ön plana çıxır. Evlənmə yalnız iki gəncin cütləşməsi de-
mək  deyildir.  Burada  ailənin  həyata  keçirdiyi  funksiyalar  özünü 
göstərir. Ailənin funksiyalarına nəslin davam etdirilməsi, təsərrüfa-
tın idarə olunmasında iştirak, ailədaxili münasibət və övlad tərbiyəsi 
daxildir.  Lakin  bu  və  ya  digər  səbəb  üzündən  uzun  illər  boyunca 
övladı olmamaq ailə daxilində ağır dərd sayılmışdır.  
Ailənin  funksiyası  kimi  nəsil  artırma  tarixən  evlənən  tərəflər 
üçün mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Nəslin davam etdirilməsi  ailədə 
əsas məsələ hesab olunurdu. Xüsusən ərə gedən qız üçün bu özünü 
yeni ailədə müəyyən qədər təsdiq xarakteri daşıyırdı. Çünki bu həm 
də  qadının  ailədəki  mövqeyi  ilə  bağlı  məsələyə  çevrilirdi.  Belə  ki, 
övladı olmayan qadının həmin evin tamhüquqlu bir üzvü kimi gələ-
cəkdə yaşaya bilməsi sual altında qalırdı. Onu bu səbəbdən ya boşa-
ya,  ya  da  üzərinə  bir  başqa  qız  ala  bilərdilər.  Təsadüfi  deyildir  ki, 
gəlin köçən qıza eldə bu cür xeyir-dua edilərdi ki, 
 
Anam-bacım, qız gəlin 
Əl-ayağı düz gəlin, 
Yeddi oğul istərəm 
Bircə dənə qız, gəlin. 
  
Övladı  olmaq  hər  bir  ailə  üçün  böyük  sevinc  və  fərəh  gətirən 
hadisədir.  Varislikdə  və  təsərrüfatın  gələcəkdə  idarə  olunmasında 
övlad  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Belə  ki,  o  təsərrüfatın  idarə 
olunması məqsədilə torpaq payçısı sayılırdı. Ata evindən ona müəy-
yən torpaq payı çatırdı. Bildiyimiz kimi, hər bir dövrdə təsərrüfatın 
davam etdirilməsi, ailənin dolandırılması və məişətin inkişaf etdiril-

 
137 
 
məsi  zəruri  həyat  məsələləri  sayılmışdır.  Təsadüfi  deyildir  ki,  öv-
ladın  dünyaya  gəlməsi  ilə  bağlı  məsələlər  həm  yazılı  mənbələrdə, 
həm  də şifahi  xalq  yaradıcılığı  nümunələrində öz əksini tapmışdır. 
Bu məsələyə toxunan Q.Qədirzadə dastanlarımıza və etnoqrafik ma-
teriallara  əsasən  nəzir  verib  qurban  paylamaq  və  müqəddəs  yerləri 
ziyarət etmək kimi xalqımızda mövcud olan adət haqqında məlumat 
vermişdir. Bununla bərabər müəllif Naxçıvan bölgəsinin materialla-
rı əsasında araşdırmasında onu da qeyd edir ki, «inama görə doğma-
yan  qadının  baş  barmağı  üzərində  yeni  doğulmuş  uşağın  göbəyini 
kəssələr, həmin qadının da uşağı olar. Özünə bildirmədən təzə doğ-
muş qohum qadının uşaq yoldaşından (burada cift və ya son nəzərdə 
tutulur  –  Ş.B.)  bir  tikə  bişirib  doğmayan  qadına  yedirmək  də  son-
suzluqdan qurtarmağa kömək edir.» (2, 132-133)  
Hələ  ««Kitabi–Dədə  Qorqud»  dastanında  Dirsə  xan  da  nəzir-
niyaz və qurban yolu ilə övlad qazana bilir. «Manas» eposunda da 
Manas  nəzir-niyaz  və  qurbanlarla  dünyaya  gəlir...  Qurbanlığın, 
nəzir-niyazın, ehsanın xalq arasında öz yeri vardır. Bu ənənə indi də 
el-obamızda  yaşamaqdadır.  İnsanlar  indi  də  nəzir-niyaza,  qurbanlı-
ğa olan inamlarını itirməmişlər. Görünür, tarixin müəyyən çağların-
da xalq öz adət ənənələrini, etiqadlarını yaşatmaq üçün onları folk-
lor nümunələrinə köçürməklə hifz etmək, qorumaq haqqında düşün-
müşdür.» (7, 193).  
Tarixən bu məsələ demək olar ki, bütün dastanlarımızda yer al-
mışdır. «Kitabi-Dədə Qorqud dastanında bu məsələ ilə əlaqədar belə 
deyilir:  «Dirsə  xan  arvadının  sözü  ilə  böyük  məclis  qurdurdu,  Al-
lahdan  istəyini  dilədi.  Atdan  ayğır,  dəvədən  buğra,  qoyundan  qoç 
qırdırdı. İç oğuz, Daş oğuz bəylərini ora topladı. Ac gördüsə, doy-
durdu. Yalın gördüsə, geyindirdi. Borclunu borcundan qurtardı. Tə-
pə kimi ət yığdı. Göl kimi qımız sağdırdı. Əl götürüb arzularını di-
lədilər. Allah bir ağzı dualının alqışı ilə övlad verdi. Arvadı hamilə 
oldu. Bir neçə müddətdən sonra bir oğlan doğdu» (8, 133-134). 
Bu  cür  məsələlər  xalq  yaradıcılığı  nümunələrimizdə  müxtəlif 
dastanlarımızda  olduğu  kimi,  orta  əsr  müəlliflərinin  əsərlərində  də 
yer almışdır. Nizami Gəncəvi yazır: 

 
138 
 
 
O şəxs diridir ki, onun yurdunda, 
Bir övlad ondan yadigar qalar. 
Bu ümidlə səxavət göstərirdi, 
Dilənçilərə hey pul paylayırdı 
Min bədrə (kisə) pulla bir bədr (tamamlanmış ay)  
 
 
 
 
 
axtarırdı (3, 61). 
 
Məhəmməd Füzuli hətta bu yolda çarəsizlik üzündən insanların 
müxtəlif  əməllərə  baş  vurduğunu,  uşağı  olmayanların  camaata 
nəzir-niyaz verdiklərini söyləmişdir. O, bu xüsusda yazır: 
 
Çox nəzirlər etdi hər məzarə, 
Çox qıldı niyaz kirdigarə.  
Təsir qılıb fəğanü ahi, 
Övn etdi inayəti – ilahi, 
Bir gecə açıldı babi-rəhmət, 
Buldu əsəri-dua icabət. (1, 50) 
 
Müəllif elə həmin əsərdə çoxlu nəzir-niyazdan sonra tanrı tərə-
findən dualarının qəbul olunduğunu söyləyərək Qeysin doğulmasını 
qeyd edir. Şair «nəzirlər etdi məzarə»- deməklə ola bilsin ki, pirlərə 
gedib ziyarət etməni nəzərə almışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 
Azərbaycanın  bir  sıra  bölgələrində  məhz  bu  məqsədə  xidmət  edən 
Çillə  pirləri  mövcud  olmuşdur  ki,  uşağı  olmayan  qadınlar  onlara 
nəzir-niyazlar  qurban  deyirdilər.  Etnoqrafik  materiallardan  da  mə-
lum olur ki, «keçmişdə pirlərə müəyyən ənənəvi səcdə qaydası var-
dı və bu qayda üç ünsürdən ibarət idi: qadın əvvəlcə pirin qarşısında 
ayaq  üstə  əlləri  sinəsinə  çarpaz  vəziyyətdə  durub  yalvarır,  sonra 
əyilərək  piri  öpür  daha  sonra  torpağından  bir  çimdik  götürüb  suya 
salıb içirdi.» (4, 269-270) Əslində pirlərdən uşağının olmasını arzu 
edirdi. Naxçıvanda bu məqsədlə Əshabi-Kəhf adlanan yerə ziyarətə 
gedirdilər.  Ümumən  pirləri  təkcə  övlad  arzusu  ilə  ziyarət  etmirlər. 
Pirləri  ziyarət  zamanı  insanlar  müxtəlif  diləklər  tuturlar.  Əshabi-

 
139 
 
Kəhfdə arzu tutub mətləb istəyənlər mağaranın tavanından üzəriləri-
nə su damlası düşənədək gözləyirlər.  Əgər bu olardısa, deməli, dü-
şüncəyə  görə  istəkləri  həyata  keçəcək.  Uşağının  olmasını  istəyən 
«pirə getmiş qadın əvvəlcə 7 dəfə onun başına dolanmalı idi. Dolan-
ma sitayişçinin pirə qurban olmağa hazır olmasını, tabeçiliyini ifadə 
edir.  Malın  qurban  verilməsi  isə  sitayişçinin  arzu  etdiyini  verməsi 
üçün piri «razı salmasıdır.»» (4, 379)  
Azərbaycanın  demək  olar  ki,  əksər  bölgələrində  övlad  dilə-
məkdən  ötrü  pirlər  mövcuddur.  Şəkinin  Oxud  kəndindəki  Yelbaba 
pirində  yeddi  qəbirdən  biri  sonsuzluğa  son  qoymaq  üçün  ziyarət 
edilir. Pirlər əslində müxtəlif dövrlərdə ictimai-siyasi və mədəni hə-
yatda mühüm rol oynayan şəxsiyyətlərə, müxtəlif dini təriqət sahib-
lərinə  məxsus  olurdu.  Bunu  tarixi  mənbələr  və  eyni  zamanda  on-
ların  dəfn  olunduğu  qəbir  abidələrində  həkk  olunmuş  kitabələr 
sübuta yetirir. (11)  
Pirlərə  ziyarət  barədə  XVII  əsrdə  Azərbaycanda  olmuş  alman 
səyyahı Adam Oleari də məlumat vermişdir. O, şəxsi müşahidələri-
nə əsaslanaraq yazır ki, İmam Qurqud adlı müsəlman müqəddəsinin 
qəbri böyük mağaranı xatırladır və yüksək qayalıqdan ibarət dağda 
salınmışdır.  Qəbrin  qoruyucusu  qismində  bir  qoca  qadın  əyləşir. 
Burada qurban vermək üçün ziyarətə gələn olanda qəbrin üstünə qı-
zılı  rəngdə  parça  çəkilir.  Müxtəlif    yerlərdən  qadınlar  və  qızlar 
ayaqyalın  gəlib  qəbri  öpürlər,  diz  çöküb  dualar  edərək  istədikləri 
diləyi diləyirlər. Duadan sonra oranı mühafizə edən, yanan çıraq tu-
tan və həmçinin müqəddəs sayılan qarıya qurbanlarını (pendir, yağ, 
süd, çörək, pul və s.) təqdim edirlər. Sonra gün ərzində bu və qırx 
müqəddəsin  dəfn  olunduğu  yerdə  şənlənən,  rəqs  edən  şəxslər 
tərəfindən güclü səs gəlir. (10, 297)  
Topladığımız etnoqrafik məlumatlardan da məlum olur ki, övla-
dı  olmayan  qadın  özü  və  yaxud  onun  üçün  dilək  tutan  bir  başqası 
ziyarət  etdiyi  pirə  simvolik  olaraq  balaca  beşik  bağlayır  və  orada 
qoyur, əgər beşik yırğalanırsa, bu diləyin qəbul olunduğu və qadının 
uşağının olacağı anlamına gəlir. Əks təqdirdə, beşik sallanmadıqda 
uşağın olmayacağına inanırlar. Ümumiyyətlə, pirə gedənlər qəlblə-

 
140 
 
rində böyük inamla oraya yollanmalıdırlar. Qeyd edək ki, Şərqin bir 
sıra  ölkələrində  olduğu  kimi,  müasir  Türkiyə  ərazisində  də  pirlərə 
gedib müxtəlif diləklər diləmək kimi təsəvvürlər hələ qalmaqdadır.  
Pirlərə ərlə arvadın birgə getdiyi də olurdu. Məsələn, «Abşeron-
da  Ağdaş  pirinə  gedən  ər-arvad  qarşı-qırşıya  oturaraq  paltarlarının 
ətəklərini üst-üstə qoyaraq üstündə çəkiclə bir mıx çalırdılar. Əgər 
mıx daşa keçsə, deməli uşaqları olacaqdı.» (4, 270) Bu faktı təsdiq-
ləyən  Ə.Ələkbərovun  Novxanı  kəndi  yaxınlığındakı  Ağdaş  pirində 
keçirilən mərasim haqqında verdiyi məlumatlarda göstərilir ki, «pirə 
gələn insanlar daşa özləri gətirdikləri mıxı çalırlar, əgər mıx daşı de-
şib keçirsə, onda həmin adamın uşağı olacaqdır. Əgər mıx sınırsa və 
ya daşa keçmirsə, onda bu qadın üçün faciə ilə nəticələnirdi. Əgər 
mıx daşa keçmirsə, bu o deməkdir ki, həmin qadının uşağı olmaya-
caqdır.  Belə  ki,  «daşın  şahidliyindən»  sonra  ərin  haqqı  vardır  ki, 
başqa arvad alsın» (15, 106). 
Maraq doğuran cəhət budur ki, uşaqsızlıq ailə üçün o qədər ağır 
dərd idi ki,  hətta övladın olması  yolunda ailələr müxtəlif addımlar 
atır, qeyri-müsəlman dini  ocaqlarına (kilsə, atəşgah və s.) belə  ge-
dirdilər,  şam  yandıraraq  bir  olan  Allaha  pənah  aparırdılar.  Q.Qey-
bullayev qeyd edir ki, Azərbaycanda yaşayan xınalıqlarda uşaq istə-
yən qadınlar atəşgaha gedərkən özləri ilə ət aparır, sal daş üstündəki 
alov  üzərində  qovurub  ziyarətçilərə  paylamalı  idi.  Nəzirinin  qəbul 
olunduğunu yoxlamaq üçün isə daşla çala qazıyıb oraya alov yaxın-
laşdırırdı və beləliklə də, orada alov  yaranıb,  sönsə deməli,  uşağın 
olacağı güman edilirdi (4, 270-271). 
Uşağın  olması  ilə edilən dualar ilə bağlı XVII  əsr Azərbaycan 
şairi Məsihinin məlumatı da maraq doğurur: 
 
Ol səyidə çün güm oldu vayə, 
Möhtac olundular duayə. 
Hal əhlidin aldılar dualar, 
Ümmid ilə qıldılar ətalar. 
Açdılar üzə dəri-məbərrat, 
Pəhn eylədilər büsati-xeyrat. 

 
141 
 
Axır, açulub dəri-icabət, 
İbrami-dua yetürdi hacət (14, 49).  
 
Buradan məlum olur ki, yəhudilərə xas olan ibrami dua uşağın 
olmasına  bir  vasitə  olur.  Bu  da  onu  deməyə  əsas  verir  ki,  çarəsiz 
qadınlar  uşaqsızlıqdan  qurtarmaq  üçün  başqa  dinə  mənsub  olan 
müxtəlif xalqların dualarına müraciət edirdilər.  
Uşaqsızlıqla bağlı məsələlər sınamalarda da öz əksini tapmışdır: 
«Uşağı  olmayan  qadına  birinci  uşağı  olmuş  ananın  ilk  südündən 
içirsən, onun da uşağı  olar»,  «Uşaqlı qadın  uşağı  olmayan qadının 
başına məclis süfrəsi çırpsa, uşağı olar», «Uşağı olmayan qadın yu-
xuda yumurta görsə, uşağı olar» və s.» (5, 94). 
Xalqımızın  özünəməxsus  mənəvi  sərvətləri  və  əsrlərin  sərhəd-
dini aşaraq bu günümüzə qədər gəlib çatan müəyyən əxlaqi dəyər-
ləri,  mənəvi  keyfiyyətləri  və  bunları  özündə  ehtiva  edən  adət  və 
ənənələri vardır. Lakin bununla bərabər özünəməxsus təsəvvürlərlə 
əlaqədar  olaraq  ovsunçular  tərəfindən  icra  olunan  müxtəlif  ayinlər 
mövcud olmuşdur ki, bunlardan biri də çillə kəsməkdir. 
 Çillə doğuşdan, toydan sonra keçən 40 günlük müddətdir. Fars 
dilindəki  «çehel»,  yəni  40  sözündən  götürüldüyü  ehtimal  olunur. 
Lakin  nəzərə  alaq  ki,  türk  dilində  olan  çilə  sözünün  mənası  əzab-
əziyyət anlamı verir. Ümumən çilləyə düşmək müəyyən sıxıntı çək-
mək,  ağırlığa  düçar  olmaq  deməkdir.  Bu  baxımdan  da  icra  olunan 
çillə  kəsmə  ayini  məhz  şəxsin  çillədən  mütləq  çıxmasına  xidmət 
edir,  yəni  onun  uşaqsızlıq  kimi  sıxıntısından  azad  olmasını  təmin 
etmiş olur.  
El arasında mövcud olan təsəvvürə görə gəlinin uşağı olmurdu-
sa,  deməli  o,  çilləyə  düşmüşdür.  Çilləyə  düşmək  nə  deməkdir?  Ər 
evinə  köçmüş  gəlin  40  gün  müddətində  çillə  gözləməlidir.  Yəni 
onun  yanına  həmzat  olan  (uşağı  olub  qalmayan),  övladı  olmayan 
qadın və ya ruhi xəstə adam gələrdisə, aydındır ki, gəlinin xəbəri ol-
madan istər-istəməz ona çillə düşdüyü güman edilərdi. Bəzən həm-
zat hesab olunan qadın özü qəsdən, bilərək təzə gəlinin üstünə get-
məklə  öz  həmzatını  onun  üzərinə  tökərək  bu  minvalla  gələcəkdə 

 
142 
 
doğulacaq  uşağının  qalmasını  təmin  etməyə  çalışırdı.  Təsəvvürə 
görə,  bu  ona  həmzatını  tökməyə  səbəb  olardı.  Bundan  əlavə  məhz 
40 gün müddətində yas yerindən çıxıb gəlinin üstünə gəlmək, gəli-
nin  özünün  yasa  getməsi  və  s.  çilləyə  düşmə  səbəbi  ola  bilər. 
Qəribədir ki, pişiyin də həmzat olduğu söylənilir (12).  
 Bundan  başqa  «belə  güman  var  idi  ki,  gəlin  vaxtından  əvvəl 
doğmuş («uşağı düşmüş») qadınla rastlaşmadan da çilləyə düşə bi-
lər. Qadına çillə guya ölüdən də düşə bilərdi. Bunu müəyyən etmək 
üçün  belə  ovsun  icra  olunurdu:  ovsunçu  qadın  iki  qaba-kasaya  su 
tökür  və  qabların  biri  «ölü»,  digəri  «qırmızı-diri»  adlandırılırdı. 
Sonra  da  içəriyə  8-9  yaşlı  qız  çağırılır  və  kasalardan  birini 
götürməyi  ona təklif edirdilər və bununla da çillənin  ölüdən və  ya 
diri adamdan düşdüyü müəyyən olunurdu» (4, 267). Niyə məhz 8-9 
yaşlı  qız  uşağına  ehtiyac  duyulurdu.  Çünki  bu  yaşda  qızlar  təmiz 
hesab  olunur,  aybaşı  olmurdular.  Etnoqrafik  müşahidələrlə  təsdiq 
edə bilərik ki,  bəzi  ovsunçu qadınlar çillə kəsərkən uşağı  olmayan 
gəlini  məhz  belə  yaşda  qızların  ayaqları  altından  keçirirdilər. 
Bundan  başqa  daha  bir  ayin  də  var  ki,  «çilləli  onunla  eyni  gündə 
toyu  olmuş  başqa  uşaqlı  qadının  ərinin  şalvarının  iki  paçası 
arasından  keçir;  üzərlik  tüstüsünə  tutulmuş  qırx  köynək  yaxasını 
suya  salır  və  həmin  suda  çimir;  qəbiristanlığa  gedib  yeddi  qəbrin 
hərəsindən bir ovuc torpaq götürür və geri baxmadan evə gətirərək 
suya  tökür  və  çərşənbə  günü  bu  suda  çimir;  xəlvətcə  o,  bir  zahı 
arvadın üstünə gedib çilləsini tökür və s.» (5, 94).   
Abşeronun  Qala  kəndində  «Seyidgah»  adlı  pir  vardır.  Məlum 
olduğuna  görə  «bu  pir  qəbiristanda  yerləşir.  Seyidgahda  iri  daşlar 
var. Övladı olmayan qadınlar oraya şüşə qablar atarmışlar. Əgər şü-
şələr sınarmışsa, deməli onların övladı olacaqmış, hərgah atılan şüşə 
qablar  sınmazdısa,  deməli  uşaqları  olmayacaqdı»  (16,  20).  Övlad-
sızlığın ailələrə verdiyi sıxıntı o qədər faciəvi hesab edilirdi ki, hər 
cür  ayinlər  icra  olunur,  bu  isə  müxtəlif  davranış  və  hərəkətlərdə 
özünü göstərirdi. Məsələn, Abşeronda pirə gedən «qadın arxası pirə 
tərəf dayanıb başı üstündən ora bir daş atardı. Hərgah daş sınardısa, 
zənn  edilərdi  ki,  uşaq  olacaq,  lakin  bir  qədər  gec-tezliyi  vardır. 

 
143 
 
Bundan  sonra  qadın  üç  dəfə  qarnını  oradakı  qəbrə  sürtməli  idi.» 
Bundan  əlavə Deşikdaş  adlanan çillə inamgahında xüsusi mərasim 
qaydası ilə çilləlini 3-7 dəfə bu daşdan alıb-verərdilər (17, 31-33).  
Çillə  kəsmək  icra  olunan  bir  ayindir.  Lakin  bu  ayin  müəyyən 
təsəvvürlərlə  bağlı  keçirilir.  Bu  təsəvvürlər  isə  uzun  zaman  keçsə 
də, ibtidai dini inamlarla bağlıdır. Ruha inam, təbiətdə mövcud olan 
əşyalara  müəyyən  məna  yükləmək,  onları  müqəddəsləşdirmək  və 
qurban  vermə  yolu  ilə  sanki  onlardan  mədət  ummaq  ibtidai  dü-
şüncələrin qalıqlarıdır.   
Təsəvvürə görə, çillə gəlinə müxtəlif şəkildə, yəni ayrı-ayrı əş-
yalardan  da  (su,  heyvan,  ağac,  qaya,  yol  və  s.)  toxuna  bilər.  Hətta 
bunun üçün öncədən tədbirlər görülürdü ki, gəlini çillədən qorusun-
lar. Məsələn, Abşeron bölgəsində  gəlin  gedən qızın  kəbini kəsilər-
kən onun saçlarını və bəndlərini açmaq adəti var idi ki, bu da onun 
çilləyə  düşməməsi  üçün  edilirdi.  Bundan  sonra  çilləyə  düşməməsi 
üçün «kəbindən qayıdanlar qız olan otağa keçməzdilər» (17, 14).  
Uşaqsız  gəlini  çillədən  çıxarmaq  üçün  xüsusən  Novruz  bayra-
mının əhəmiyyəti var idi. Belə ki, məhz bayram zamanı çillə kəsən 
uşaqsız  gəlinin  başı  üzərində  cücərmiş  səməni  tutur,  digəri  isə  sə-
məniyə su tökür, kənarlardan axan su ilə «buğdanı göyərdən, bu gə-
lini  də  göyərt»  sözləri  deyilirdi.  Bundan  əlavə,  gəlini  bar  verən 
meyvə  ağacının  ətrafında  dolandırırdılar.  Bununla  gəlinin  də  «bar 
verəcəyinə» ümid edilirdi. Novruzda axar su kənarına gedən uşaqsız 
qadın  «uşaqsızlığın  daşını  atdım»-deyərək  suya  daş  atırdı.  Novruz 
bayramı  zamanı  həmçinin  doğmayan  qadını  ağacın  altında  yatızdı-
rırdılar,  onunla  təxminən  eyni  vaxtda  ərə  gedib  uşaq  sahibi  olan 
doğmuş qadının evindən ona çörək gətirir, çörəyin altından onu ke-
çirirdilər.  Təndirdə  bişən  çörəyi  uşaqsız  gəlinin  başı  üzərində  bö-
lürdülər.  
Quba-Xaçmaz bölgəsində Novruz bayramının axır çərşəmbəsin-
də uşağı olmayan qadınlar xəncər, tüfəng götürüb qəbirlərin üstün-
dən üç dəfə o yan bu yana tullanırdılar. Görünür, canlı olmayan ölü-
lərin  məzarında  öz  dərdlərini,  çillələrini  sanki  bu  hərəkətləri  ilə 
məhv edirlər.  

 
144 
 
Ümumiyyətlə, ayinin icrası belə həyata keçirilirdi. Çillə kəsilər-
kən deyilən əsas sözlər bunlardan ibarətdir:   
 
Həzrət Süleyman eşqinə, 
Cin qızı Mərcan hökmünə, 
Bəni-adəmdən, bəni-heyvandan, 
Cindən, şəyatindən, axar sudan, 
Köklü ağacdan, dibli qayadan, 
Yeddi yolun ayrıcından –   
Hər kəsin çilləsinə düşmüsənsə, 
Çilləni kəsdim (6, 9). 
 
 Maraqlıdır  ki,  çillə  kəsilməzdən  əvvəl  gəlinin  əl  və  ayağının 
baş  barmaqları  iplə  bağlanılır  ki,  sonra  bu  iplər  qayçı  ilə  kəsilsin. 
Beləliklə, «bu proses üç dəfə təkrar olunur; sonra iplər çilləsi kəsilə-
nin başı üstə tutulub xüsusi «qırxaçan camı» vasitəsilə onların üzə-
rindən  su  axıdılır.  Bununla  da  dərd-bəlanın  yuyulub  aparılmasına, 
qadının  övlad  anası  olacağına  inanılır»  (5,  95).  Azərbaycanın  gör-
kəmli  yazıçısı  Y.V.Çəmənzəminlinin  çillə  haqqında  mülahizəsi  də 
maraq  doğurur.  Belə  ki,  müəllif  göstərir  ki,  farsca  çehel  yəni,  qırx 
sözündən  yaranan  bu  məfhum  qırx  pərilərə  aid  olmalıdır  ki,  sa-
milərdə daha çox rast gəlinən qırx rəqəmi arilərə və türklərə keçmiş 
olmalıdır.  O  yazır:  «çilə  arilərə  qarşı  gələ  bilən  bəlaları  dəf  etmək 
üçün qurulmuş bir ayindir. Bu bəla nə tərəfdən gələ bilərdi? «Həzrət 
Süleyman,  cin  və  şəyatin»  sözləri  bəlanın  samilərdən  və  bilxassə 
ərəblərdən törəyə biləcəyini andırır, çünki div arilərə məxsus olduğu 
kimi «cin və şəyatin» də samilərə məxsus fənalıq pəriləridir. Burada 
anlaşılmaz bir nöqtə var ki, o da axar su, köklü ağac, dibli qaya və 
yolayrıcının işə qarışdırılmasıdır. Bunlar zərdüştilər tərəfindən təq-
dis edilən amillər olduğu halda cinlər və şəyatinlər cərgəsinə qoyul-
muşdur. Bu adətin bir çox təsirlərə düşüb pozulduğunu göstərir» (9, 
87-88). 
  
 
 Çillə  kəsmə  ayininin  rəngarəngliyi  görünür,  onun  qadına  düş-
mə  səbəblərindən  irəli  gəlirdi.  Məsələn,  «bəzi  yerlərdə  isə  gəlinə 

 
145 
 
ölüdən  çillə  düşdüyünü  müəyyən  etdikdə  onu  üç  dəfə  ölüyuyanın 
qıçları arasından keçirdirlər» (4, 268). Çillə kəsməklə bağlı daha bir 
maraqlı fakt da mövcuddur. Bu da ondan ibarətdir ki, «çillə kəsilər-
kən  bəzən  dəvənin  qarnının  altından  keçilərdi»  (17,  27).  Yuxarıda 
qeyd  olunanlardan  da  göründüyü  kimi,  ayinin  icrası  müxtəlif  olsa 
da,  bir  mahiyyətə  xidmət  edir  ki,  o  da  dünyaya  uşağın  gəlməsi  ilə 
bağlıdır. 
Qubada mövcud olan çillə ilə bağlı ayinlərə görə  «ölüdən qırx 
düşmüş adama bu qırxdan azad olub, uşağı olması üçün hansı ölü-
nün  qırxına  düşmüşsə,  həmin  ölünün  qəbrini  tapıb  onun  qəbrinin 
ayaq tərəfindən açıb üç gün üç gecə ağzı açıq qaldıqdan sonra qəbri 
yenə  də  bərkidirlər,  bununla  da  uşağı  olmayan  qadını  qırxdan 
qurtarırlar.»  
Çillə  ilə  bağlı  ayinlər  çoxçeşidlidir.  Məsələn,  Quba  şəhərində 
çillə  kəsmənin  qaydası  aşağıdakı  ardıcıllıqla  icra  olunur:  «Quba 
şəhərinin qəbiristanlığında olan «İncə piri»nin üstünə axır çərşənbə 
günü mama ilə uşağı olmayan qadın, mamanın əlində, içində Quran 
ayələri ilə yazılmış bir tas (buna el arasında «qırx açar» deyirlər) və 
tasın içinə qoyulmuş qoyunun çənə sümüyü ilə tısbağanın çanağının 
üstündən, uşağı olmayan qadının başına su tökür və həmçinin qadı-
nın  dırnaqlarını  qayçı  ilə  kəsir,  başından  da  yeddi  tük  qırıb  əlində 
saxladığı yeddi rəngli ipilə bunları bir yerə toplayır və qayçı ilə doğ-
rayır. Bununla da qadının qırxı kəsilir. Bu mərasim bitdikdən sonra 
qırxlı  qadın  mama  tərəfindən  verilmiş  bardağı  və  ya  şüşəni  «İncə 
piri»nin  daşına  vurub  sındırmaqla  evinə  qayıdır.  Mamanın  bu 
zəhmətinə görə nəzir verirlər. Uşağı olmayan qadın qabı vurub sın-
dırdıqdan  sonra  dala  baxmamalıdır»  (13,  21).  Maraqlıdır  ki,  təkcə 
Quba  bölgəsində  çillə  ilə  bağlı  icra  olunan  müxtəlif  ayinlər 
mahiyyət  etibarilə  fərqlənir.  Məsələn,  bu  bölgədə  «pambıq  otu» 
adlanan bir bitki yetişir ki, onu qaynadıb uşağı olmayan qadını onun 
buğuna  verirlər.  Bundan  əlavə  «buğa  girmək»  adlanan  ayin  də 
mövcuddur.  Buna  əsasən  toyuq  peyinini  bir  dəmirin  üstündə 
istilədib  onun  buğunu  doğmayan  qadına  verirlər.  Qubanın  İsnov 
kəndində  bir  başdaşı  (bu  başdaşı  «Çilləxana»  adlanır)  ilə  yanında 

 
146 
 
bitmiş  ağac  arasında  dar  bir  məsafə  vardır  ki,  inanca  görə  sonsuz 
qadın  buradan  üç  dəfə  keçməlidir.  Əgər  daş  onu  sıxarsa,  uşağının 
olmayacağı söylənilir. Hətta uşağı olsun deyə qadınların «ölü yuyan 
taxta»nın  altından  belə  keçdiyi  hallarına  rast  gəlinirdi  (13,  21-22). 
Eyni zamanda «Qubada Seyid Kəlayağı pirinə (Afurca kəndi) daha 
çox övladı olmayanlar, doğuş zamanı uşağı itirən həmzad qadınlar 
gedər.  İnanca  görə,  Seyid  Kəlayağı  pirinin  iri  daşının  dar  içindən 
keçərkən qorxan gəlinin boynuna uşaq tez düşər» (18, 90). 
Çillə kəsmək Abşeronda daha bir ayinlə də «həll edilirdi», yəni 
«gəlinin  başının  altına  torbanın  içində  bir  az  un  qoyardılar.  Səhər 
bir  nəfər  qadın  həmin  unu  və  çilləlini  götürüb  qəbiristanlığa  apa-
rardı. Orada bir qəbrin üstündə xəmir yoğurar, o biri qəbrin üstündə 
xəmiri  kündələyər,  üçüncü  qəbrin  üstündə  xəmiri  yayar,  dördüncü 
qəbrin üstündə xəmirdən bıçaq ilə xəmiraşı kəsərək çilləlinin başı-
nın üstündən atardı. Bundan sonra bir ağ ip (iplik) götürüb çilləlinin 
boyunu ölçər və həmin ipi xırda-xırda kəsib deyərdi «hər nəyin çil-
ləsinə düşmüsənsə, çilləni ondan kəsdim»» (17, 19). Ancaq həftənin 
beşinci  günü  -  cümə  olanda  çillə  kəsilirdi.  Gəlin  başı  yaylıqlı  dizi 
üstə  üzü  qibləyə  doğru  oturur.  Onun  başı  üstündən  çiləkəsən  ov-
sunçu bir yaylıq da salıb üzərindən yarım stəkan su tökməklə qayçı 
vasitəsilə suyu kəsir. Bunu o, Allaha müraciət etməklə və imamları 
köməyə  çağırmaqla  edir.  Bəzən  çiləkəsən  ovsunçu  gəlinin  çiləsi 
kəsildikdən  sonra  oğlu  olduğunu  yuxuda  görür.  Sonra  da  real  hə-
yatda onun çiləsini kəsir (20). 
Çillə  kəsməkdən  əlavə,  uşağı  olmayanlar  üçün  başqa  ayin  də 
icra  olunurdu.  Bu  da  imam  ehsanı  ilə  bağlı  idi.  Belə  ki,  bu,  imam 
ehsanı  verildikdən,  qadın  molla  lazımi  duaları  oxuduqdan  və  masa 
üzərindəki  təamlar  yeyilib-yığışdırıldıqdan  sonra  süfrənin  üzərində 
qalan  qırıntıların  uşağı  olmayan  qadının  başı  üstündən  çırpılması 
ayini idi. İmam süfrəsi bükülüb əldə saxlanılmalıdır, onu yerə qoy-
maq  olmaz.  Gəlinin  başına  imam  süfrəsinin  qırıntıları  tökülərkən 
onun  oturduğu  döşəmənin  üzərinə  də  bir  örtü  salınır.  Bu  örtünün 
üzərinə tökülənləri barlı ağacın dibinə boşaldıb «mənim barım sənin 
olsun, sənin barın mənim olsun»-deyirlər (20). 

 
147 
 
Bundan  əlavə  keçmiş  zamanlarda  Ordubad  bölgəsində  uşaqsız 
qadınların  mollada  «göbək  duası»  yazdırıb  özləri  ilə  gəzdirmələri 
məlumdur (4, 378).  
Bəzən uşağa da çillə düşdüyü hesab olunur. Belə ki, Ağdamda 
yerimək vaxtına çatan uşaq ayaq açıb yeriyə bilmədikdə və ayaqla-
rını da çarpazlayıb üst-üstə qoyduqda, onun çiləyə düşdüyünü söy-
ləyirlər. Bunun üçün çillə kəsmə ayini icra edirlər. Uşağı böyürtkən 
kolunun altından keçirirlər, sonra  isə uşaq keçirilən tərəfdən kolun 
budağını kəsib tullayırlar. Bununla da uşağın çilləsi kəsilir (19).  
Ölkəmizdə yeni evlənənlərə və uşağı olmayanlara edilən alqış-
lar  əsasən  bunlardır:  Allah  şirin  payınızı  versin,  oğullu-qızlı  olası-
nız, Allah muradınızı versin və s. 
 Azərbaycan  ərazisində  uşaqsızlıq  və  onunla  mücadilə  üçün 
görülən tədbirlərin olduqca müxtəlif, bölgələr üzrə fərqli olduğunu 
gördük. Xalq arasında çox yaxşı bir ifadə vardır ki,  «suda boğulan 
saman  çöpündən  yapışar».  İnsanlar  tərəfindən  istər-istəməz  rəva 
görülən  və  icra  olunan  bu  tədbirlər  əslində  müəyyən  ümidverici 
təskinlikdən başqa bir şey deyildir. Lakin bu ayinlərin indi də nadir 
hallarda icra olunması ənənəsi bir sıra qadınların şüurunda hələ də 
onun  təsəlli  xarakteri  verməsi  ilə  əlaqədar  ola  bilər.  Xüsusən,  bu 
prosesdə Novruz bayramının rolu daha böyükdür. Çünki araşdırma 
onu  deməyə  əsas  verir  ki,  çillənin  kəsilməsi  ilə  bağlı  ayinlərin 
əksəriyyəti məhz Novruz bayramı zamanı icra olunurdu. Bütün  bu 
davranışların arxasında aydındır ki, inamlar, təsəvvürlər dayanır. Bu 
inamlarda  nəinki  orta  əsrlərdən,  hətta  ibtidai  cəmiyyətdən  izlər 
sezmək  mümkündür.  Deməli,  bəşər  cəmiyyətinin  inkişaf  xəttində 
ənənələrdə  davamlılıq  özünü  büruzə  verir.  Uzaq  keçmişdə  daşlara 
müqəddəs  bir  şey  kimi  baxan  insan  bugün  daşlaşmış  pirlərə  üz 
tutur.  
 
                                
 
 
 

 
148