ŞİRİn bünyadova

nur: 
 
Ata adını ucaltmayan fərsiz oğul 
Ata belindən enincə, enməsə yaxşıdır. 
Ana bətninə düşüncə doğulmasa yaxşıdır. 
Ata adını yaşatmaqçın ağıllı oğul yaxşıdır (45, 130). 
 
Ananın ailədaxili vəhdətdə mühüm rolu danılmazdır. H.Quliyev 
ailə münasibətlərini tədqiq edərkən tərbiyə məsələsinə ötəri yanaşa-
raq bunun ailədə tamamilə ananın öhdəsinə düşdüyünü qeyd edir (2, 
33). Ailənin birliyinin qorunub saxlanılmasında ana bağlayıcı qüv-
vədir.  Bütün  dövrlərdə  ananın  təmkini,  dözümü  və  əməksevərliyi 
hesabına ailədaxili birlik uzun müddət qorunub saxlanıla bilmişdir. 
Bu  baxımdan  da  ailənin  bütün  məsuliyyəti  demək  olar  ki,  ananın 
üzərinə düşür, o, həmişə ailə bağlarının mənbəyi və mərkəzi qüvvə-
si olmaqla mənəvi tellərlə ailəyə daha sıx və dərindən bağlı olan bir 
varlıqdır.  Çünki  ana  bətnində  övlad  dünyaya  gətirir,  öz  həyatı  ilə 
bərabər yeni bir insan həyatına da cavabdeh olur. O, övladının do-

 
176 
 
ğulduqdan sonra gələcəyi üçün də daim narahatlıq keçirir və bu yol-
da xeyli əziyyət çəkir. Məsuliyyəti bütün aydınlığı ilə dərk edən ana 
ülvi bir varlıqdır.  
Orta əsr şairlərinin əsərlərində mükəmməl qadın obrazları yara-
dılmışdır. Nizami yaradıcılığında Məhin banu, Nüşabə, Leyli, Şirin 
kimi  obrazlar  ağlı,  vəfası,  böyüklüyü,  müdrikliyi  və  insanpərvər-
liyilə  yüksəkdə  duran  obrazlardır.  Nizami  qəhrəman  qadın  obraz-
larını heç də kişidən aşağı səviyyədə görmür, əksinə onları bərabər-
ləşdirir və müstəqil, hazırcavab, gözəl, mətin, kişinin həmdəmi kimi 
təqdim  edir.  Əfzələddin  Xaqani  isə  ana  əməyini  yüksək  qiymət-
ləndirərək yazır: 
  
Əgər olmasaydı ana zəhməti, 
Qazana bilməzdim heç bu şöhrəti. 
Onun ruzisilə xoş olar halım, 
Onun duasıyla gülər iqbalım (16, 30-31).  
 
Şair burada ailə tərbiyəsində ananın rolunu yüksək qiymətləndi-
rir. Şöhrətini anasına borclu olduğunu qeyd edir. Ailədə ananın rolu 
həqiqətən  də  böyükdür.  O,  daim  evdə  uşaqlarının  və  ailənin  digər 
üzvlərinin  qayğısına  qalmaqla  məşğuldur.  Evə  bağlılıq  onun  həyat 
tərzinin  mühüm  bir  parçasıdır.  Bu  baxımdan  da  ailədə  hər  an  ün-
siyyət saxlanılan, fikri əhəmiyyətli olan, dərdə şərik bir varlıq ana-
dır. Ümumiyyətlə, ana  zəhmətinə yüksək qiymət verən Xaqani bir 
daha nəsihətamiz şəkildə hamıya xitabən deyir: 
 
Hər nə etsən, ana haqqın unutma 
Ki, anadır sənə edən can qurban (16, 276). 
Burada  şair  uca  varlıq  kimi  ananın  öz  övladı  yolunda  canını 
belə əsirgəmədiyini göstərir. Məhəmməd peyğəmbərin ana haqqın-
da  dedikləri  belədir:  «Ən  yaxşı  dost  kimdir?-  sualına  Məhəmməd 
peyğəmbər ana cavabını verir (23, 33). M.Füzulinin yaradıcılığında 
anaya  hörmət  təbliğ  olunan  keyfiyyətlər  sırasındadır.  Ana  ülvi  bir 
varlıq kimi şairin «Hədisi–ərbəin» əsərində daha təsirli verilir: 

 
177 
 
 
Anaların hörmətin tutun ki, müdam 
Qabili-rəhməti-ilah olasız. 
İstək onlar əyağı altında, 
Gər dilərsiz ki, cənnəti bulasız (39, 298). 
 
Burada  şairin  analar  haqqında  Məhəmməd  peyğəmbərin  «cən-
nət  anaların  ayaqları  altındadır»  kəlamını  əsas  götürdüyü  aydın 
sezilir. 
Cəmiyyətin  təməlini  təşkil  edən  ailədə  bu  müqəddəs  yuvanın 
üzvləri olan ana ilə bərabər həmçinin atanın da rolu böyükdür. Ailə-
ni və onun şərəfini hər şeydən yüksək tutan ata evin arxası və daya-
ğıdır. Ana ilə bərabər o da haqqı ödənilməyəcək varlıqdır.  Onların 
zəhmətinin əvəzini heç vaxt  vermək mümkün deyildir. Ata ailənin 
şərəf, ləyaqət və heysiyyətinin keşikçisi olmaqla bərabər, həmçinin 
ailədaxili intizamın tənzimləyicisidir. Övladına olan sonsuz məhəb-
bət, qayğı, şəfqət və mərhəmət onun ailənin bir muhafizəçisi olma-
sını da şərtləndirmişdir. Atanın ailədəki mövqeyi anadan bir az fərq-
lidir. O da ailənin xeyri üçün çalışır. Lakin ondakı zəhm, nüfuz və 
zabitə uşaqlarla onun arasında müəyyən məsafənin olmasını gərəkli 
edir. Əslində ailə daxilində böyüklər tərəfindən yaradılan mühit bu-
nu tələb edir. Atanın simasında uşaqlar həlledici fikrin sahibini, hör-
mətli  adamı  və  eyni  zamanda,  evin  maddi  təminatçısını  görürlər. 
Ata-oğul  münasibətləri  aşağıdakılarda  aydın  görünür:  «Ata  malın-
dan mal olmaz, özün qazanmaq gərək», «Ata olarsan, ata qədrini bi-
lərsən!»,  «Ata  olmaq  asandır,  atalıq  eyləmək  çətin!»,  «Ata  haqqı 
övlada mirasdır», «Atadan qalan mal yanan şama bənzər, əriyib qur-
tarar», «Atalar nə əkiblər, oğullar onu biçiblər», «Ata gözdür, oğul 
onun işığı», «Atana hörmət elə, oğlun da sənə hörmət edər», «oğul 
bəd övlad olsa, öldürər dərd atanı» və s. (71, 72-74). 
Valideynlərin tərbiyədəki rolu barədə Marağalı Əvhədi deyir:  
 
Şiruyə haram süd əmmişdi ey vah, 
Atası qan oldu xəncərinə, ah. 

 
178 
 
Belə bir oğuldan olan cinayət 
Atanın boynunda qalacaq, əlbət (50, 28-29). 
 
Ata  və  ana  incə  tellərlə  övladlarına  bağlıdırlar.  Valideyn  mə-
həbbətini heç nə ilə əvəz etmək mümkün deyildir. Ailə tərbiyəsinin 
üstünlüyü  də  özünü  bunda  göstərir.  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  dar 
günün  köməkçisi  də  məhz  ailə  üzvləri  olur.  Həyatının  axırınadək 
övladın ata nəvazişinə ehtiyacı olur. Ata və ananın övlad üzərindəki 
haqqı  çoxdur. Valideynlər övladın ehtiyaclarını fədakarcasına ödə-
məyi  özlərinə  borc  bilirlər.  Atanın  övladına  verdiyi  yaxşı  tərbiyə 
onun  özünün  də  baş  ucalığıdır.  Əməli-saleh  övlad  böyütmək  üçün 
atanın davranış və hərəkətləri bir örnək sayılır. Ata böyüklərə necə 
davranarsa, uşaq da ondan görüb götürər. Bunun üçün isə bir-birinə 
qayğı, nəvaziş göstərmək və sağlam ailə mühitini təmin etmək əsas 
şərtdir. Xaqani Şirvani ailənin başçısının ata olduğunu, həmişə ata-
sının qulluğunda durduğunu və atasının da o hər nə istəsə tapdığını, 
canını belə övladı yolunda qurban verməyə hazır olduğunu söyləyir 
(16,  27).  Valideyn  məhəbbətini  heç  nə  ilə  əvəz  etmək  mümkün 
deyildir.  Ona  görə  də  ailə  tərbiyəsinin  üstünlüyü  də  özünü  bunda 
göstərir. Uşaq ata və anasını daim öz əhatəsində görür. Lakin atanın 
müəyyən  qədər  var-dövlət  qoyması  da  zəruri  şərtdir.  Məsələn, 
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında deyildiyi kimi:  
 
Oğul daha neyləsin, ata ölüb mal qalmasa, 
Ata malından nə fayda, başda ağıl olmasa (45, 129). 
   
Məhəmməd  Füzuli  qızın  tərbiyəsində  ananın  əhəmiyyətli  rolu 
haqqında yazır: 
Key şux! Nədir bu göftgulər? 
Qılmaq sənə tənə eybculər. 
Nəyçün özünə ziyan edirsən? 
Yaxşı adını yaman edirsən? 
Nəyçün sənə tənə edə bədgu? 
Namusuna layiq işmidir bu? 

 
179 
 
Nazik bədən ilə bərgi-gülsən. 
Əmma nə deyim, ikən yünülsən. 
Lalə kimi səndə lütf çoxdur, 
Əmma nə deyim, üzün açıqdur. 
Təmkini cünunə qılma tədbil! 
Qızsan, ucuz olma, qədrini bil! 
Hər surətə əks kimi baxma! 
Hər gördüyünə su kimi axma! (36, 156 – 157)  
 
Füzuli ananın dili ilə qızına deyir ki, elə et ki, sənə rəng veril-
məsin  və  aləm  içində  yaxşı  adımız  var,  seçilmiş  adlı-sanlı  adam-
larıq, namusumuzu itirmə. Bunları biz deməməliyik, sən özün insaf 
etməlisən. Əsərdə ananın əxlaq dərsi verməsi onun övladın həyatın-
da  əsas  yer  tutmasına  dəlalət  edir.  Dünyanın  ən  şirin  payı  olan 
övladın  yetişdirilməsində  (xüsusən  qızın)  ananın  misilsiz  rolu  var-
dır.  Lakin  burada  ana  qızına  müraciətlə  «atan  eşitsə  neylərsən?»  - 
deyir  (36,  157–158).  Burada  atanın  zəhmi  ortaya  qoyulur.  Müəllif 
ananın  diliylə  qızları  həmişə  gizli  saxlamağın  gərəkli  olduğunu  da 
söyləyir. Nəticədə Leyli evdə oturmağa məcbur qalır.  
Orta əsrlərdə «hər bir xalqın mədəniyyətində kişi və qadın rolla-
rını  tənzim  edən  özünəməxsus  ənənəvi  qaydalar  olmuşdur.  Lakin 
onların  hamısında  kişinin  başçılığına  üstünlük  verilir.»  (26,  184) 
Doğrudan  da,  ailədə  kişinin  üstünlüyü  hər  şeydə  özünü  göstərirdi. 
Ailə  ənənəsinə  cəmiyyət  tərəfindən  qəbul  edilmiş  qayda  qanuna 
görə  onun  başçısı  kişi  hesab  olunurdu.  Bu  «Kitabi-Dədə  Qorqud» 
dastanında da öz əksini tapıb. Hətta kişiyə belə müraciət edilir: 
 
 
Bəri gəlgil! 
Başım baxtı! 
Evim taxtı! 
Xan babamın göyküsi! 
Qadın anamın sevgisi! 
Atam, anam verdiyi, 

 
180 
 
Göz açıban gördüyüm, 
Könül verib sevdiyim  (45, 22). 
 
Bununla  yanaşı,  dastanın  boylarında  qadına  xoş  xitab  tərzi  də 
yer almışdır: 
 
Bəri gəlgil, başım baxtı, evim taxtı. 
Evdən sıxıb yürüyəndə səlvi boylum! 
Topuğunda sarmaşanda qara saçlım! 
Qurulu yaya bənzər çatma qaşlım! 
Qoşa badam sığmayan dar ağızlım! 
Küz almasına bənzər al yanaqlım! 
Qadınım, dirəyim, döləyim! (45, 17) 
  
Bu  cür  səmimi  və  xoş  münasibət  övlad  tərbiyəsində  mühüm 
şərtdir. Çünki uşaq ata və anasının daim əhatəsində olduğundan gör-
düyünü götürür. Ata ilə ana arasında pis münasibət yaransa, övladın 
tərbiyəsinə təsir edir və uzun zaman da keçsə, yaddan çıxmır.    
Uzun  əsrlər  boyu  süfrə  başına  yığışmaq  Azərbaycan  xalqının 
ənənəsi olmuşdur. Minilliklərdən bəri insanlar fəaliyyətlərinə görə, 
xasiyyətlərinə  görə  qiymət  «süzgəcindən  keçiriləndə»  əxlaq  tərbi-
yələrinə  görə  və  mənəvi  keyfiyyətlərinə  görə  dəyərləndirilmişlər. 
Xalqımız daim bərabərlik, sülh, ədalət, sədaqət, dostluq, qardaşlıq, 
qonaqpərvərlik və s. kimi ümumbəşəri əxlaqi dəyərləri əsas meyar 
götürmüşdur.  
Tərbiyədə  valideyn  məhəbbəti  və  nüfuzu  böyük  rol  oynayır. 
Orta əsr ailəsində qohum-əqrəba ilə əlaqələr daha sıx olurdu. Gediş-
gəliş  zəruriləşirdi.  Xüsusən  qarşılıqlı  yardım  etmək  (həyatın  hər 
sahəsində)  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Ana  şəfqətinin  tərbiyədə  xüsusi 
yeri  danılmazdır.  Bütövlükdə  hərtərəfli  tərbiyə  prosesində  ailənin 
misilsiz rolu vardır. Tərbiyədəki ahəngin pozulmaması şərtilə övla-
dın  güclü  nəzarət  (lakin  onu  da  o  qədər  də  hiss  etdirməməklə) 
altında saxlanmasına nail olmaq olar.  

 
181 
 
Uzun əsrlər boyu  xalqımızın  adət  və ənənələrinə uyğun olaraq 
Azərbaycan  ailəsində  uşaqlara  tətbiq  olunan  tərbiyə  üsulları  bun-
lardan ibarət olmuşdur:   
 
1. Məsuliyyət hissinin aşılanması; 
2. Yaxşı və pis hərəkətin mahiyyətinin açıqlanması; 
3. Mənfi cəhətlərdən uzaqlaşdırılmasına nail olunması; 
4. Nizam – intizama alışdırılması;    
5. Böyüklərə hörmət və qayğı göstərilməsi; 
6. Qonaqpərvərliyə riayət edilməsi; 
7. Vətənpərvərlik hissinin aşılanması və s. 
 
Ailə tərbiyəsinin özü də çoxsahəlidir və müxtəlif istiqamətlidir. 
Belə ki, buraya əmək, fiziki, əxlaq, estetik və s. tərbiyə daxildir. Hər 
bir xalqın inkişaf tarixində özünəməxsus tərbiyə və təlim qaydaları 
mövcuddur. Eləcə də, Azərbaycan xalqının əsrlər boyu nəsillərdən-
nəsillərə  ötürülən  ədəb-ərkan  qaydaları,  milli  mentalitetinə  uyğun 
davranış  normaları  formalaşmışdır.  Z.Göyüşov  yazır:  «Tərbiyənin 
ecazkar  gücü  bundadır  ki,  o,  insanda  olan  çoxlu  meylləri,  qabiliy-
yəti  istənilən  istiqamətdə  inkişaf  etdirir  və  beləliklə  yalnız  tək-tək 
adamları  deyil,  bütün  bəşəriyyəti  kamilləşdirməyə  kömək  edir. 
Tərbiyə özü sənətdir. Bu sənət nəsillərdən-nəsillərə təkmilləşir» (6, 
62). Ailə daxilində ən vacib məsələ bir-birinin şəxsiyyətinə hörmət 
etməkdir. 
Orta əsrlərdə əmək tərbiyəsinin aşılanmasının zəruri əlamətləri 
var idi. Təsərrüfat işləri ənənəvi xarakter daşıyırdı. Ər çöl işlərində, 
qadın isə öhdəsinə düşən ev işlərindəki fəaliyyətlərilə ardıcıl şəkildə 
məşğul olurdular. Bu əsrlər boyu hökm sürmüş məişət ənənələrinin 
qorunub saxlanılması ilə bağlıdır. Zəruri vasitə olan təsərrüfat işləri 
üçün  yeni  ailə qurulmadan əvvəl buna hazırlanırdılar. Uşaq doğul-
duqdan sonra ailədə verilən əmək tərbiyəsi gələcək həyata hazırlan-
manın ilk addımlarından biri hesab olunurdu. İnsanlar əmək vərdiş-
lərinə  ailə  daxilində  əvvəlcədən  yiyələnirdilər.  Ailədə  uşaqlar 
müəyyən yaş həddinə çatdıqda təsərrüfat işlərində köməklik göstə-

 
182 
 
rirdilər.  Burada  uşaqların  əməyi  yüngülləşdirməkdəki  rolu  özünü 
büruzə  verir.  Ailələrdə  qarşılıqlı  köməklik  və  əməkdaşlıq  tərbiyə 
edilirdi. Məlumdur ki, orta əsrlərdə gəlir mənbəyi əsasən təsərrüfat-
la  bağlı  olmuşdur.  Birgə  fəaliyyət  qarşılıqlı  yardım  formalarının 
əmələ  gəlməsini  də  zəruriləşdirirdi.  Ailədə  qıza  və  oğlana  fərqli 
yanaşılırdı. Daha doğrusu, qızlara və oğlanlara fərqli davranış qay-
daları  aşılanırdı.  Qızlardan  əsasən  ev  işlərində  köməkçi  kimi,  oğ-
lanlardan  isə  çöl  işlərində  istifadə  olunurdu.  Qızlara  tikmək,  toxu-
maq, yemək bişirmək, evi yığışdırmaq öyrədilirdi.   
Əldə olunan materiallar sübut edir ki, orta əsrlərdə fiziki tərbi-
yənin  də rolu böyük olmuşdur. Uşaqlara müəyyən  yaşdan  etibarən 
çovqan oynamaq, ova getmək, at çapmaq, qılınc oynatmaq və s. öy-
rədilirdi. Onlar bu idman növlərindən bayramlar, toy mərasimləri və 
digər  el  şənliklərində  məharətlə  istifadə  edir,  yarışlar  təşkil  edir-
dilər. Bununla da böyüdükdən sonra gənclər zorxana oyunçuları və 
şatır  kimi  yetişə  bilirdilər.  Bu  da  fiziki  cəhətdən  daha  möhkəm 
olmağı  təmin  edirdi.  Xüsusən,  döyüş  zamanı  hünər  göstərib,  cəsur 
olmaq fiziki tərbiyənin nəticəsində əldə olunurdu.   
Ümumiyyətlə, bəşər tarixinin inkişafı gedişində əxlaqın nizam-
lanması  prosesi birdən-birə baş  verməmişdir. Uzun zaman xüsusən 
ibtidai icma cəmiyyətində əxlaqın tənzimlənməsinə müxtəlif mərhə-
lələrdən  sonra  nail  olunmuşdur.  Qəbilə  və  tayfaların  yaranması  ilə 
ailə daxilində yeni adətlər formalaşmağa başlayır. Bu da öz növbə-
sində müəyyən davranış tərzində və icra olunan adətlərdə özünü bü-
ruzə verirdi. Artıq qəbilə münasibətlərində müəyyən qadağalar tət-
biq  olunurdu.  VIII  əsrdə  yaşamış  Azərbaycan  şairi  İsmayıl  ibn 
Yəsar yazır: 
 
 
Camaat, buraxın bu öyünməyi, 
Danışın insafla, ədalətlə siz. 
Əgər cahilsiniz, görün keçmişdə 
Necə yaşamışdır sizin nəsliniz 
Torpağa gömdünüz siz qız olanda, 

 
183 
 
Tərbiyə eylərik amma qızı biz (52, 25). 
 
Bu ibtidai cəmiyyətdən ayrılıb yeni həyata qədəm qoyan feoda-
lizmin  tələblərinə  ayaq  uydurmağa  çalışan  ərəblər  üçün  edilən 
müraciətdir.  Burada  bəşəriyyətin  inkişaf  mərhələlərindəki  fərq 
vurğulanır.  
Orta əsrlərin feodal cəmiyyətində xüsusi mülkiyyətin formalaş-
ması ilə asılı təbəqənin, ayrı-ayrı insanların fikir və təsəvvürləri də 
dəyişikliyə uğrayır. Orta əsrlər dövrünün mahiyyətindən irəli gələn 
xüsusiyyətlər  əxlaq  tərbiyəsində  də  təcəssüm  olunurdu.  Əxlaqi 
şüurun fərqi sonrakı dövrlərə nisbətən qabarıq nəzərə çarpır. Feodal 
əxlaqı  özünəməxsus  şəkildə  ölçü  və  meyarlara  söykənən,  çərçivə-
lənən, dinlə möhkəmləndirilmiş qarşılıqlı münasibətlərin təzahürün-
də  özünü  göstərirdi.  Geniş  miqyasda  götürüldükdə,  bütün  dünya 
xalqlarına  xarakterik  olan  feodal  əxlaqı  normaları  mövcud  idi.  Bu 
da məişətin müxtəlif sahələrində özünü göstərirdi. 
Aşıq Misgin Abdal xalqın əxlaqi məziyyətlərini öz məsləhətlə-
rilə belə tövsiyə edir: 
 
Namərdinən yoldaş olma, 
Uzun ağrı çəkər başın. 
Halalılan ərsiyə çat, 
Daş qalalar sökər başın. 
Xayın çıxma Yaradana 
Qibləgahdı ata-ana. 
Arxalanma bəyə, xana, 
Qoy sağ olsun nökər başın (56, 28). 
 
Müəllifin  ata-anaya  verdiyi  qiymət,  halallıqla  yaşamağı  təbliğ 
etməsi açıq-aydın görünür. Başqa bir şerində də müəllif öz nəsihət-
lərini belə dilə gətirir. 
 
Adamsansa tələ qurma, 
Tələyə, fəndə düşərsən. 

 
184 
 
Üzə durma, ara vurma, 
Zülmünən anda düşərsən. 
Hər yetənlə olma tanış, 
Yazın olar boranlı qış, 
Fikir eylə, sonra danış, 
Qəfil kəməndə düşərsən (56, 28). 
  
Mahmud Şəbüstəri isə belə yazır: 
 
Çalış başqalarda axtarma nöqsan, 
İncimə desələr səndə var ondan. 
Özün qeybət etmə, dinləmə onu, 
Yaxşı bil onların bir olduğunu. 
Qeyrə böhtan atma, böyük günahdır, 
Yetimi incitmə bu da nahaqdır (52, 214). 
 
Orta  əsrlərdə  dinin  insanlara  gətirdiyi  normalar  da  vardı.  Din 
xadimlərinin  cəmiyyət  üçün  müəyyənləşdirdiyi  əxlaq  normalarının 
əsasını  nə  təşkil  edirdi?  Hər  bir  müsəlmanın  son  nəfəsinədək  mü-
qəddəs kitab olan Qurani-Kərimdə tövsiyə edilən nəsihətlərə riayət 
etməsi  zəruri  sayılırdı.  Bununla  bərabər,  əxlaq  sahəsində  sonralar 
müsəlman ilahiyyatçılar tərəfindən irəli sürülən fikirlər şəriət qayda-
larının formalaşmasına təkan verdi. Quranda valideynlərə böyük də-
yər  verilməsi  də  əxlaqi  keyfiyyətlər  sırasındadır.  Müqəddəs  kitab-
dan  göründüyü  kimi  «islam  dini  uzun  əsrlərdən  bəri  bəşəriyyətin 
yaratmış olduğu əxlaq normalarından – valideynlərə hörmət etməyi, 
dul qadınlara və yetimlərə əl tutmağı, çoxuşaqlı ailələrə yardım et-
məyi  savab  (xeyirxahlıq)  saymış,  özünü  öldürməyi,  oğurluğu, 
yalançı  şahidliyi  və  ikiüzlülüyü  isə  pisləmişdir.  İslam  dini  həmin 
əxlaq  normalarını  özünün  əxlaqi  sərvəti  kimi  əsrlərlə  saxlamış  və 
adamlara bu əxlaq qaydalarına riayət etməyi tövsiyə etmişdir» (49, 
96).  Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  dinin  təsiri  orta  əsrlər  üçün  daha 
səciyyəvidir:  Allahın  daxilən  qəbul  edilməsi,  oruc  tutmaq,  zəkat 
vermək,  namaz  qılmaq  və  s.  kimi  dini  fəaliyyət  adət  halını  alır  və 

 
185 
 
müəyyən  vərdişlər  formalaşırdı.  İnsanın  şəxsiyyətini  müəyyənləş-
dirən onun daxili məni, mənəvi dünyası ortaya çıxırdı.  
Azərbaycanın  feodal  cəmiyyətində  əsas  götürülən  meyarlar 
hökmdar  və  təbəələr,  ağsaqqallar  və  kiçiklər,  böyük  qardaş,  kiçik 
qardaş,  ər  və  arvad  münasibətlərində  ifadə  olunurdu.  Bu  qarşılıqlı 
münasibətlərin  zəminində  itaətkarlıq,  sədaqətlilik  dururdu.  «Əda-
lətli şah» obrazına hədsiz inam da dövrün səciyyəvi təsəvvürlərinə 
daxil idi. Birmənalı şəkildə yuxarılar və aşağılar, güclülər və zəiflər 
prinsipi  dövrün  əxlaqi  keyfiyyətlərini  müəyyənləşdirirdi.  Bütöv-
lükdə orta əsrlər cəmiyyətinə xas olan təsəvvürlər və şüurlarda for-
malaşan  əxlaqi  meyarların  ölçüsü  tərbiyə  prosesində  öz  həllini 
tapırdı. 
Əxlaqın əsas kateqoriyası olan xeyir və şər orta əsrlərdə mühüm 
anlayış kimi əhəmiyyət kəsb etmişdir. İnsanların baş verən hadisə-
lərə münasibətində təqdirəlayiq sayılan və ictimai çoxluq tərəfindən 
qəbul edilən əxlaqi meyarlar xeyrin məzmununu təşkil edir. Birgə-
yaşayış  qaydalarında  mənfi  səciyyə  daşıyan  davranışlar  isə  şər 
qüvvələrin mahiyyətinə xarakterikdir. Təsadüfi deyil ki, N.Gəncəvi 
də xeyirlə şər haqqında maraqlı hekayə yazmışdır. 
Əxlaq  tərbiyəsi  bütün  münasibətlərdə  zəruri  olan  meyardır.  O, 
istər ailə, istər  cəmiyyət daxilində həyata keçirilən ölçülü davranış 
formasıdır.  Əxlaq  tərbiyəsi  cəmiyyət  tərəfindən  qəbul  edilmiş, 
sabitləşmiş  təsəvvürlərdən  asılıdır.  Müəyyən  nizam-intizam  qayda-
larına  riayət  etməyi  gərəkli  edir.  Cəmiyyət  daxilində  hökm  sürən 
qaydalar  necə  idisə,  ona  uyğun  olaraq  şəxsiyyətin  formalaşması 
labüd  sayılırdı.  Yüksək  əxlaqlı  insanlar,  fəzilət  sahibi  şəxsiyyətlər 
böyük iradəyə malik olurlar. Orta əsrlərdə kamil insan, fəzilət sahibi 
müəyyən keyfiyyətlərə malik olmalı idi. Bu xüsusda Niyazi Mehdi 
haqlı olaraq göstərir: «Orta əsr mədəniyyətində davranış din, əxlaq 
və  şəxsiyyətin  estetik  mədəniyyəti  ilə  sıx  bağlı  olan  hadisə  kimi 
qavranılırdı.  Fəzilətli  şəxsə  ancaq  müəyyən  davranış  tipləri  icazə 
verilirdi  və  ya  ondan  müəyyən  davranış  tipləri  gözlənilirdi.  Dav-
ranış dini mənaların, əxlaqi xüsusiyyətlərin, lətif təbiətin bildiricisi 
kimi duyulurdu» (22, 33).       

 
186 
 
Hər  bir  dövrün  özünəməxsus  əxlaqi  şüur  tərzi  olduğu  kimi, 
müxtəlif dövrlər üçün əsas normalar da – borc, məsuliyyət, ləyaqət, 
ədalət, xoşbəxtlik haqqında təsəvvürlər də vahid bir xətti təşkil edir. 
Xeyirlə  şərin,  pislə  yaxşını  seçə  bilmək  qabiliyyəti,  öz  davranış  və 
hərəkətlərini  müəyyən  mərhələdə  cilalamağı  bacarmaq,  hər  sahədə 
əxlaqi keyfiyyətlərin tamlığını təmin etmək vacib şərtdir. Xüsusən, 
içki və tiryəkin zərəri barədə qeydlər vardır. Məsələn, Füzuli tiryək-
lə şərabın insan həyatında fəlakət olduğunu bu sözlərlə ifadə edir: 
 
Ey xirəd rəhgüzarının tikəni, 
Tanrı xar eyləsin səni əkəni! 
Baisi – nikbətü fəlakətsən, 
Bəs ki, bədşəklü bədqiyafətsən (39, 253). 
 
Atalar məsəlində deyilir ki, «paxırı çaxır açar» (64, 135). Yəni 
insanın  düşməni  olan  içki  təsir  göstərdiyi  andan  etibarən  onun 
paxırlarının açılmasına səbəb olar. Çünki içkili başda ağıl olmaz.  
Əxlaq tərbiyəsinin başlıca məsələsi ədalət prinsipinin olmasıdır. 
İnsan nə qədər  yüksək və ali keyfiyyətlərə malik olursa olsun, hər 
hansı  bir  məqamda  ədaləti  pozduqda  onun  əxlaqi  keyfiyyətləri 
(intellektuallığı, zəkası, mədəni davranış tərzi, hazırcavablığı və s.) 
heçə enir. Yüksək əxlaqi tərbiyə sahibi olmaq təklikdə ikən heç nəyi 
ifadə etmir. O ünsiyyətdə, cəmiyyət içərisində fərqli keyfiyyət kimi 
qabarıq şəkildə özünü büruzə verir, həlledici göstərici və əsas meyar 
kimi  qəbul  edilir.  Əqidə,  dönməz  prinsipial  mövqe,  yüksək  mədə-
niyyət,  ağayanalıq,  savad  və  s.  bütün  bunları  təqdim  edə  bilmək 
bacarığı  əxlaq  tərbiyəsinin  təsdiq  məqamlarıdır.  Belə  bir  məsəl  də 
var ki, «yaxşı nümunə ən yaxşı nəsihətdir.»  
Tərbiyədə əhəmiyyətsiz məsələ yoxdur. Hər bir addımın, davra-
nışın və s.nin rolu böyükdür. Əxlaq anlayışının kəsb etdiyi məzmun 
insanla  cəmiyyətin  qarşılıqlı  təması  və  təsiri  nəticəsində  möhkəm-
lənən  tərbiyəsi  ilə  təsdiqlənir.  Uşaqlıq  illərindən  etibarən  əxlaqi 
keyfiyyətlərin aşılanması insanın həyatını zənginləşdirir. İctimai rə-
yin nəzərə alınması əxlaq tərbiyəsində əsas şərtlərdən biridir. Əxlaq