ŞİRİn bünyadova

TOY  ADƏTLƏRİ 
Azərbaycan xalqının ailə məişətində ən zəngin adət və ənənələr 
toy mərasimində icra edilirdi. Bütün dünya xalqlarında olduğu kimi, 
Azərbaycanda da uzun əsrlər boyu özünəməxsus şəkildə toy mərasi-
mi keçirilmişdir. Bildiyimiz kimi, toya qədərki adətlər əsasən qızbə-
yənmə, elçilik və nişanlanmadır. Yalnız bu mərhələlər ardıcıl olaraq 
icra edildikdən sonra toy günü dəqiqləşdirilir və hər iki tərəfdə (qız 
və oğlan evi) toy mərasiminə hazırlıq işləri başlanır. Toy artıq tam 
razılıq  əldə  olunmasını  təsdiqləyən  sonuncu  mərhələdir  və  nikahın 
qəti olaraq rəsmiləşdirilməsini göstərir. Bütün  dövrlərdə toy büsatı 
eyni mahiyyət və məzmun kəsb etmişdir. 
Orta  əsrlərdə  toy  mərasiminin  necə  keçirilməsi  barədə  ərtaflı 
məlumat almaq üçün müxtəlif mənbələrdə onun necə təsvir olunma-
sına diqqət yetirmək lazım gəlir. Xüsusən həmin dövrlərdə yaşayıb 
yaradan şairlərimizin və alimlərimizin yaradıcılığında bu məsələ ilə 
bağlı  yer  alan  məlumatları  bir  yerə  toplayıb  diqqətə  çatdırmaq 
zəruridir. Çünki bu məlumatlar səpələnmiş şəkildədir, bəzən isə bir 
müəllifin  yaradıcılığında  olan  məlumat  digərində  yoxdur.  Nəzərə 
almalıyıq  ki,  ailə  məsələləri  ilə  əlaqədar  olaraq  orta  əsrlərin  digər 
mənbə müəlliflərinin verdikləri məlumatlarla müqayisədə mütəfək-
kirlərimizin və şairlərimizin əsərlərindəki təsvirlər daha dolğun əks 
olunmuş və real  gerçəkliyi olduğu kimi əks etdirir. Onların əsərlə-
rində təsvir olunan ailə məsələləri ilə bağlı canlı löhvələr daha dol-
ğun və dəqiqdir. Buradaca qeyd etməliyik ki, şairlərimizin yaradıcı-
lığında  təsvir  olunan  mühit  feodal  cəmiyyətinin  mövcud  adət  və 
ənənələrini özündə ehtiva edir. Bu məlumatlar həm də ona görə əhə-
miyyətlidir ki,  ailə məişəti ilə bağlı  adət  və  ənənələrin  daha qədim 
köklərə malik olduğunu söyləməyə imkan yaradır. 
Feodalizm  cəmiyyətində ailə birliyi daha möhkəm idi. Belə ki, 
o,  əhalinin  əmək  fəaliyyəti  ilə  daha  da  sıx  birləşdiyi  bir  cəmiyyət 
olmuşdur.  Feodal  ailəsinin  xüsusiyyəti  ondan  ibarət  idi  ki,  iqtisadi 
amil, qapalı təsərrüfatın mövcudluğu, torpağa bağlılıq istər-istəməz 
ailə dayağının möhkəmliyini təmin edirdi. Dövrün bu reallığı ümu-

 
67 
 
mi  ailə  həyatının  göstəricisi  idi.  Bu  geniş  əhali  kütləsinin  demək 
olar ki, bütün dairələrini əhatə edirdi. İlk növbədə ailənin öz marağı 
gəlirdi.  Bu  xüsusiyyət  nikahın  daha  da  möhkəmlənməsini  zəruri 
edirdi.  Lakin  bütövlükdə  bütün  sinifli  cəmiyyətlərə  şamil  edilərək 
(orta  əsrlər  dövrü  də  daxil  olmaqla)  «Ailə»  kitabında  belə  deyilir: 
«istismarın  hökm  sürdüyü  cəmiyyətlərdəki  ictimai  bərabərsizlik, 
hüquqsuzluq,  sinfi  ziddiyyət  monoqam  ailədə  ər-arvad  arasındakı 
münasibətdə  öz  inikasını  tapır.  Monoqamiya  ailənin  inkişafında 
şəksiz  böyük  rol  oynamışdır.  Lakin  o,  həqiqi  məhəbbətin  inkişaf 
edə  biləcəyi  bir  ailə  forması  sayılsa  da,  əslində  fərdi  məhəbbətin 
məhsulu olaraq meydana gəlmişdir. Bu ailənin yaranmasında maddi 
mülahizələr mühüm əhəmiyyət daşımışdır. Monoqamiya istismarın 
hökm sürdüyü cəmiyyətlərdə həm qadının iqtisadi, mədəni və siyasi 
cəhətdən  hüquqsuzluğuna  səbəb  olmuş,  həm  də  ər  və  arvadın  bir-
birinə vəfasızlığı ilə səciyyələnmişdir.» (23, 137) Müəllifin bu fikri-
ni  hansı  əsaslar  üzərində  qurduğu  söyləmək  mümkün  deyildir. 
Çünki belə bir əsas da yoxdur. Əksinə, bütün bu hüquqsuzluqlar qa-
dının kişidən iqtisadi cəhətdən asılılığını zəruri edirdi. Uşaqları ol-
duqdan  sonra  isə  qadın  ilk  olaraq  onlara  olan  vəfasını  düşünürdü. 
Müəllifin  son  fikrini  heç  cür  qəbul  etmək  olmaz.  Çünki  o  özü  də 
əlavə şərh vermədən ötəri söz kimi  yalnış fikir ifadə etmişdir. Bu-
rada onu qeyd etməliyik ki, hər bir dövrün inkişaf səviyyəsinə uy-
ğun olaraq adət ənənələri, əxlaq qaydaları mövcud olmuş, müəyyən 
düşüncə  tərzi  qərarlaşmış  və  bu  da  insanların  məişətinə  sirayət 
etmişdir. Təbiidir ki, bu günlə müqayisədə savadsızlığın olduğu bir 
zamanda, inkişafın xeyli aşağı olduğu orta əsr cəmiyyətində ictimai 
rəyin bəzən mənfi müdaxiləsi bir sıra xoşagəlməyən hallarla müşa-
hidə  oluna  bilərdi.  Lakin  bunu  bütün  sinifli  cəmiyyətlərə  qeyri-
şərtsiz şamil etmək doğru deyil.  
Toy  barədə  məlumat  verməzdən  əvvəl  onu  qeyd  edək  ki,  toy 
özü nikaha girmə vasitəsidir. Nikaha girmə isə ya toy, yaxud da na-
dir hallarda olduğu kimi qızqaçırma yolu ilə həyata keçirilirdi. Ni-
kaha  girmə  zamanı  albanlarda  bir  sıra  şərtlər  qoyulurdu.  Məsələn, 
«heç  kəs  öz  qohumu  olan  əmi  və  bibi  nəvəsi  ilə  evlənə  bilməz  və 

 
68 
 
qardaşının da arvadını ala bilməz.» (7, 73) Bu kimi şərtlər sonralar 
İslam dinində də şərh olunmuşdur.   
Toy  mərasimi  barədə  əldə  olunan  material  tarixi  keçmişimizin 
etnoqrafik baxımdan əhəmiyyətli  canlı səhifələrini  göz özündə əks 
etdirir,  real  həqiqətləri,  ailə  məişətində  uzun  əsrlərdən  bəri  kök 
salan müxtəlif adət və ənənələri  işıqlandırır.  
Cəmiyyət  daxilində bütün məsələlərin uzun  əsrlər boyu müəy-
yən adət və ənənələr çərçivəsində cərəyan etdiyi məlumdur. O cüm-
lədən, toy mərasimində bir sıra müxtəlif və çoxsaylı adətlər icra olu-
nur. Toy əslində bir xalq yığıncağıdır. Buraya toplaşanlar gündəlik-
dən fərqli olaraq xüsusi geyimlərdən və bəzəklərdən istifadə edirlər. 
Toy müəyyən qədər göstəriş meydanıdır. Burada mərasim iştirakçı-
ları  tərəfindən  xüsusi  canfəşanlıq  nümayiş  etdirilir.  Bu  mərasimdə 
insanların  əhval-ruhiyəsi  dəyişir  və  o,  əyləncə  xarakteri  kəsb  edir. 
Xüsusən orta əsrlərdə əhalinin əsas şadyanalığı toylarda özünü bü-
ruzə verirdi. Təsadüfi deyildir ki, şairlərin yaradıcılığında, nağılları-
mızda və dastanlarımızda toyların üç,  yeddi və qırx gün qeyd edil-
diyi vurğulanır. Bu da onu deməyə əsas verir ki, qədim zamanlarda 
şadyanalıq yığıncağı, məharət nümayiş etdirmə yeri məhz toylar və 
bayramlar olmuşdur. Toylarda müxtəlif məzmunlu oyunların nüma-
yiş olunduğu da məlumdur ki, bu da mərasimin daha da rövnəqlən-
məsinə xidmət etmişdir.  
Toy mərasimi haqqında bəhs etməzdən əvvəl, ümumiyyətlə ailə 
qurmağın vacibliyi barədə məlumat verək. Yarandığı dövrdən etiba-
rən ailə mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Ailə qurmağın əhəmiyyət 
kəsb  etməsi  görkəmli  alim  Nəsirəddin  Tusi  tərəfindən  «Əxlaqi  – 
Nasiri» əsərində mühüm məsələ kimi ön plana çəkilmişdir. Müəllif 
haqlı  olaraq  qeyd  edir  ki,  insan  ümumiyyətlə  təkbaşına  yaşaya  bil-
məz və  ömrü boyu tək qalmaq doğru deyildir. Onun mütləq həyatı-
nı paylaşa biləcəyi, yaxşı və pis günündə ona şərik olan bir yar-yol-
daşa  ehtiyacı  vardır.  Ailənin  təməlini  təşkil  edən  bu  cütlüyün  mü-
hüm rola malik olduğunu o belə söyləyir: «Lakin insanın yaşaması 
və  davamı  üçün  doğub  törədə  bilən  bir  ciftə  də  ehtiyac  vardır.  Bu 
səbəbə  görə  ilahi  hikmət  elə  bir  təbiət  yaratmışdır  ki,  bir  kişi  bir 

 
69 
 
qadını özünə cift seçir, həm mənzili və başqa şeyləri qoruyan tapılır, 
həm nəsli artırmağa imkan yaranır, həm də ki, bir şəxsdə iki mühüm 
vəzifə şərti asanlıqla cəmləşmiş olur.» (3, 145) Burada qadına veri-
lən müsbət qiymət sezilməyə bilməz. Çünki qadın burada mənzilin 
qoruyucusu  kimi,  bu  işə  qadir  ola  bilən  bir  insan  kimi  təqdim  olu-
nur.  Deməli,  bu  mənada  ona  etibar  edilən  bir  şəxs  kimi  baxılır  və 
böyük  əhəmiyyət  verilir.  Göründüyü  kimi,  Tusi  qadına  həmçinin 
ailə daxili vəzifə bölgüsünün mühüm və əvəzolunmaz bir iştirakçısı 
kimi baxır. Orta əsrlərdə qadına verilən bu cür qiymət digər müəl-
liflərin əsərlərində də əks olunur. 
Toy  mərasiminin  icrası  haqqında  danışmazdan  əvvəl  Azərbay-
can ərazisində mövcud olan nikahla əlaqədar bir sıra məsələlər ba-
rədə məlumat alaq.  
Nikahdan bəhs edərkən onu göstərmək lazımdır ki, orta əsrlərdə 
əksər hallarda kəbin bərabər sosial zümrələr arasında bağlanırdı. Bu 
bir çox orta əsr müəllifləri tərəfindən açıqlanmışdır. Oruc bəy Bayat 
I Şah  İsmayılın  şahzadə  Muradı  yaxşı  qarşıladığından və öz qızla-
rından birini ona verdiyindən söz açır. (24, 72) Eləcə də, Azərbay-
canda səfərdə olmuş venetsiyalı Mikele Membre bu barədə məlumat 
verərək  Şah  Təhmasibin  öz  bacılarını  yüksək  mövqeli  xanlara  ərə 
verdiyini  söyləyir.  (27,  46)  Bu  da  aydındır  ki,  bütün  zamanlarda 
yüksək zümrənin ailələri bir-birilə qohum olurdular. Hətta çox vaxt 
belə nikahlar siyasi və diplomatik addım sayılırdı. Şahlar özləri də 
bərabər zümrədən evlənirdilər. Lakin bununla yanaşı, onların hərə-
mində müxtəlif cariyələr də olurdu ki, onlar isə müxtəlif təbəqələrə 
mənsub ailələrin üzvləri idilər. Hətta şahların onlardan da övladları 
ola bilərdi. Orta əsr şairlərimizin də yaradıcılığından sezilir ki, yu-
xarı  təbəqənin  nümayəndələri  nikah  münasibətlərində  sosial 
bərabərliyə üstünlük verirdilər.        
Aydındır ki, «Nikah kişi ilə qadın arasında, valideynlər və uşaq-
lar  arasında  münasibətləri  qəti  müəyyənləşdirir,  ancaq  müəyyən 
normalara salır, bununla da ona mühüm sosial institut xarakteri ve-
rir.  Ailəyə,  nikaha  və  qan  qohumluğuna  əsaslanan  üzvləri  məişət 
ümumiliyi,  qarşılıqlı  əxlaqi  məsuliyyətlə,  qarşılıqlı  köməklə  bağlı 

 
70 
 
olan sosial qrup kimi də baxılır» (18, 121). Nikahla nəsillərin dava-
mı təmin olunmuş, təsərrüfat həyatı inkişaf etdirilmişdir. 
Nikah  münasibətlərində  gəlinliyə  namizədin  seçilməsi  və  yaş 
həddi də əsas idi. Qızlara oğlan anaları erkən yaşlardan etibarən göz 
qoyur, onlar haqqında məlumat toplayırdılar. Bu göz qoyma əsasən 
toy və bayramlarda, hətta hamamda olurdu. Qızın hansı nəslə mən-
sub olması da əsas götürülürdü. Orta əsrlərdə ailə münasibətlərində 
əsas  şərt  nikahda  valideynlərin  razılığıdır.  Ata  ananın  razılığı  əsa-
sında qızlar ərə gedir, oğlanlar evlənirdilər. Toy mərasimi icra olun-
duqdan sonra nikaha  girənlərin  ailə içərisində ictimai  vəziyyəti bir 
qədər dəyişir, yeni bir ailənin təməli qurulurdu. Oğlanın evləndiril-
məsi və qızın ərə verilməsi valideynlərin üzərinə düşən məsuliyyətli 
bir iş hesab olunurdu. Ona görə də valideynlər öz övladlarını gələ-
cək  müstəqil  ailə  həyatı  üçün  hazır  olmağa  çalışır  və  onları  buna 
yetişdirirdilər. Belə ki, qızlar hələ kiçik yaşlarından etibarən əsasən 
ev işlərilə, oğlanlar isə təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olurdular. 
Toyla bağlı məsələlərdən biri də nikaha girənlərin yaş həddidir. 
Ümumiyyətlə,  orta  əsrlərdə  hansı  yaşlarda  gənclərin  nikaha  daxil 
olduqlarını və yaş həddini müəyyənləşdirmək maraq doğurur. Əldə 
olunan məlumatlarda bu barədə dəqiq  və ətraflı  məlumatlar demək 
olar ki, yoxdur. Yalnız ötəri bəhs edilən ayrı-ayrı faktları nəzərə ala-
raq, bu barədə müəyyən fikir söyləmək mümkündür. Ənənəvi  ola-
raq  nikah  əlaqələrinə  girənlər  arasında  qadınların  kişilərdən  kiçik 
olması demək olar ki, bütün dövrlərdə əsas sayılırdı. Hətta orta əsr-
lərdə bəzi hallarda qızlar özlərindən yaşca həddən artıq böyük kişi-
lərə ərə verilirdi. Amma buna baxmayaraq, həmyaşıdlar və özündən 
kiçiklərə ərə getmək faktlarına nadir hallarda da olsa, rast gəlinirdi. 
Orta  əsrlərdə  yaş  həddini  müəyyənləşdirmək    baxımından  kömə-
yimizə şairlərimizin əsərləri çatır. Belə ki, Azərbaycanın orta əsrlər-
də  yaşayan  görkəmli  şairləri,  dünya  şöhrətli  Nizami  və  Füzulinin 
təsvirindəki Leyli və Məcnun bir yerdə oxuduqlarına görə ola bilsin 
ki,  eyni  yaşa  mənsubdurlar.  Nizaminin  «Xosrov  və  Şirin»  poema-
sında isə əsərin qəhrəmanları olan Xosrovla Şirin arasında o qədər 
də böyük yaş fərqinin olmadığı qənaətinə gəlmək olar. Yaxud, Yu-

 
71 
 
sif Məddahın təsvir etdiyi obrazlar - Gülşahla Vərqanın eyni vaxtda 
anadan  olduğunu  nəzərə  alsaq,  görürük  ki,  orta  əsrlərdə  həmyaşıdı 
ilə evlənmə mümkün hesab edilirdi. Orta əsr müəlliflərinin əsərləri-
nə görə həddi-büluq vaxtının hansı yaş dövrünə təsadüf etdiyini də-
qiq  müəyyənləşdirmək  çətindir.  Lakin  ənənəvi  olaraq  orta  əsrlərdə 
və daha sonrakı dövrlərdə də qızlar erkən yaşlarda ərə verilirdi. Bu 
xüsusiyyət  hətta  XX  əsrin  əvvəllərinədək  davam  etmişdir.  Hesab 
olunurdu ki, artıq 14-15 yaşındakı qızlar yetkin sayıldıqlarına görə 
onlar ailə həyatı qura bilərlər. 
Məlumdur  ki,  nikaha  girmə  toy  vasitəsilə  mümkün  idi.  Azər-
baycan xalqının isə özünəməxsus, zəngin və uzun tarixi inkişaf mər-
hələsi  keçmiş  ənənəvi  toy  mərasimi  mövcud  olmuşdur.  Zənginlik 
özünü bir də onda göstərir ki, toy mərasimi ölkəmizin müxtəlif böl-
gələrində müxtəlif şəkildə icra olunmuş, zaman keçdikcə bir sıra də-
yişikliklərə  uğramışdır.  Lakin  buna  baxmayaraq,  zaman  onun  əsas 
mahiyyətinə xələl gətirməmiş və toy zənginliyi, rəngarəngliyi ilə se-
çilən bir mərasim olaraq indi də qalmaqda davam edir. O, xalqımı-
zın  əsrlər  boyu  yaradıb  yaşatdığı  mütərəqqi  bir  adət  kimi  ailəyə 
sevinc və xoş əhval-ruhiyyə bəxş etmişdir. 
Toyla bağlı qədim adətlərdən biri türkdilli xalqların möhtəşəm 
abidəsi olan «Kitabi Dədə-Qorqud» dastanında yer almaqdadır. Be-
lə ki, «oğuz zamanında evlənən hər igid ox atardı. Oxu düşən yerdə 
də gəlin otağı qurardı. Beyrək xan da oxunu atdı, oxu sancılan yerdə 
otağını  qurdurdu.  Adaxlısından  bir  bəylik  qaftan  gəldi.»  (40,  155) 
Göründüyü  kimi,  bəy  geyimini  də  qızın  özünün  hazırlayıb  oğlana 
göndərməsi bir adət imiş. Dastanda nəzəri cəlb edən bir başqa mə-
qam da vardır ki, məlum olduğuna görə «Baybörə bəyin oğlu Bey-
rək Baybican bəyin qızını aldı. Hündür evlərinə, ağ otağına qayıtdı. 
Toy şənliyinə başladı. Bu qırx igidin bir neçəsinə Qazan xan, bir ne-
çəsinə  Bayandır  xan  qız  verdilər.  Beyrək  də  yeddi  bacısını  yeddi 
igidə verdi. Qırx yerdə otaq tikdirdi. Otuz doqquz qız hərə bəxtinə-
taleyinə görə bir-bir ox atdı. Otuz doqquz igidin hər biri öz oxunun 
ardınca  getdi.  Qırx  gün-qırx  gecə  toy-düyün  etdilər.  Beyrək  igid-

 
72 
 
lərlə  birlikdə  öz  muradına  çatdı.»  (40,  165)  Deməli,  qızlar  da 
bəxtlərini beləcə ox ataraq sınayırmışlar.  
Azərbaycan  xalqı  bütün  dövrlərdə  kəbin,  toy  vasitəsilə  nikaha 
girməyə  yüksək  qiymət  vermişdir.  Bu  Nizami  Gəncəvi  yaradıcılı-
ğında da öz əksini tapmışdır. Şair yazır: 
 
Şəhərə gələn kimi əhdinə vəfa göstərib 
Öz istəklisinə elçi yolladı. 
Dünən gecəki ayı (gözəli) öz taxtına gətirib 
Rəsmə uyğun surətdə onun kəbinini kəsdirdi (7, 256). 
 
Əldə olunan bütün məlumatları təhlil edərkən konkret olaraq or-
ta  əsr  müəlliflərinin  hamısının  kəbinə  böyük  əhəmiyyət  verdikləri 
nəzəri cəlb edir. Onların yaradıcılığında nikaha girmənin digər for-
ması  olan  qızqaçırma  haqqında    məlumat  demək  olar  ki,  yoxdur. 
Nəticədə gəlinin ata evindən bəy evinə köçməsi ilə yekunlaşan toy 
mərasiminin  özü  də  xalqın  yaradıcılıq  nümunəsi  kimi  əsrlərin  sər-
həddini aşaraq bu gün də yaşamaqdadır. 
Orta əsrlərdə monoqam nikah forması üstün idi. XIII əsrin gör-
kəmli  şəxsiyyəti,  mütəfəkkiri  Nəsirəddin  Tusinin  «Əxlaqi–Nasiri» 
əsərindən Azərbaycanda orta əsrlərdəki nikah formaları haqqında da 
müəyyən qədər məlumat almaq mümkündür. Əsərdən müəyyənləş-
dirdiyimizə görə nikahın əsas forması təkkəbinlilik,  yəni monoqam 
ailə forması mövcud olmuşdur. (3) Orta əsr müəlliflərinin əsərlərin-
də bəzən nikahın əhəmiyyət kəsb etməsi məsələsi də öz əksini tapır. 
Nikah barədə məlumat verərkən Xaqani anası ilə atasının evlənməsi 
haqqındakı xatırlatma ilə kifayətlənmişdir:  
 
Eşqilə yaşayıb əbədiyyətin, 
Əzəl möhrü ilə kəsmişdi kəbin. (16, 31) 
 
Şair ailə həyatının qurulmasında nikahın rolunu yüksək qiymət-
ləndirir  və  onu  əbədi  hesab  edir.  Bundan  əlavə,  anası  xristian  qızı 
olan Xaqani onun evləndikdən sonra  islam dinini  qəbul etdiyini də 
yazmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Arif Ərdəbilinin də əsərin-

 
73 
 
də oxşar məsələ təsvir edilir, lakin burada əksinə kişi qadının dinini 
qəbul  edir.  Gülüstan  ilə  Fərhadın  toy  mərasimi  yaxınlaşır.  Əsərdə 
müəllif  toydan  əvvəl  Fərhadın  xristian  dinini  qəbul  etdiyini  təsvir 
etmişdir, o, eyni zamanda rahiblərin musiqi çaldığını, Davud duası-
nın  oxunmasını,  evlənənlərin  bir  piyalədən  şərab  içməsini  və  be-
ləliklə, toyun xristian adəti ilə aparıldığını qeyd etmişdir. (21, 205) 
Amma  nəzərdən  qaçmayan  bir  cəhət  də  budur  ki,  adətən  qadının 
ərinin  mənsub  olduğu  dini  qəbul  etməsi  halı  (məsələn,  Əfzələddin 
Xaqani xristian qızı olan anasının nikaha daxil olarkən islam dinini 
qəbul  etdiyini  söyləyir)  məlumdur.  Burada  isə  A.Ərdəbili  əksinə, 
kişinin  evlənərkən  başqa  dini  qəbul  etməsini  şərh  etmişdir.  Bu  da 
müəllif  tərəfindən  ola  bilsin  ki,  nadir  görünən  hallardan  biri  kimi 
təqdim  olunmuşdur.  Deməli,  burada  biz  orta  əsrlərdə  ailə  münasi-
bətlərində  dinin  əngəl  olmadığını,  müxtəlif  dinə  mənsub  olanların 
nikah əlaqəsinə girə bildiyini görürük. Buradan məlum olduğu kimi, 
şairin evlilikdə əsas şərt saydığı bir məsələni – məhəbbətlə sədaqət-
lə kəbin kəsilməsini vurğulayaraq ön plana çəkməsi diqqəti xüsusilə 
cəlb  edir.  Xoşbəxt  ailənin  təməlində  o,  doğru  olaraq  məhəbbətin 
durduğunu göstərir. Kəbin haqqında məlumata Məhsəti Gəncəvinin 
də yaradıcılığında rast gəlmək mümkündür. O, yazır: 
 
Arvadla kişini bağlayar kəbin, 
Bu işə yol verir şəriət, ayin. (15, 37) 
 
Burada  müəllif  kəbinin  kəsilməsində  şəriət  qaydalarının  hökm 
sürdüyünü  göstərir  və  xüsusi  rəsmi  ayinin  icra  olunduğunu  qeyd 
edir. Müəlliflərin hamısının kəbini ailənin qurulmasında vacib olan 
və əhəmiyyət kəsb edən bir məsələ kimi qiymətləndirməsi nəzərdən 
qaçmır. Bu məsələnin bütövlukdə cəmiyyətdə kök salmış qanunauy-
ğunluq  kimi  təqdim  olunması  təqdirəlayiq  hal  kimi  dəyərləndiril-
məlidir. Şəriət dedikdə, nə nəzərdə tutulur? Ərəbcə məqsədə aparan 
düzgün yol anlamı verən şəriət dedikdə, islam dininin yayıldığı öl-
kələrdə  cəmiyyət  tərəfindən  riayət  olunan  əsas  davranış  normaları 
nəzərdə tutulur. Quranda şəriət barədə heç nə əks olunmayıb. Lakin 
qanun mahiyyəti kəsb edən şəriətdə quranın tövsiyələri, hədislərdən 

 
74 
 
doğan mülahizələr, adət və ənənələr öz əksini tapmışdır. Orta əsrlər-
də mövcud olan fiqh (hüquq) elminin mahiyyətinə hopan xüsusiy-
yətlər  şəriətlə  bağlı  olmuşdur.  Beləliklə,  «Şəriət  adamların  Allaha 
münasibətinin  zahiri  formalarını  (sitayiş  qaydalarını  -  ibadəti), 
adamların  bir-birinə  münasibətinin  (müamilət)  zahiri  formalarını 
tənzimləyir  və  onların  pozulması  üstündə  verilməli  olan  cəzanı 
(üqubət) təyin edir.» (58, 130-131) 
Nəsimi  evliliyin  rəsmiləşdirilməsi  olan  nikah  məsələsinə  ötəri 
toxunaraq yalnız bunu söyləməklə kifayətlənmişdir: 
 
Canımı bir nigah ilən aldı hərami gözlərin, 
Gör ki, nə dürlü fitnələr uşbu nikah içindədir. (17, 270) 
 
Göstərilənlər  digər  orta  əsr  müəlliflərinin  əsərlərində  də  bütün 
aydınlığı ilə özünü büruzə verir.  
Orta  əsrlərdə  toy  ziyafətləri  zəruri  idi.  Xüsusən  yüksək  zümrə 
toy mərasimini böyük təmtəraqla qeyd edirdilər. Məsələn, Rəşidəd-
din evlilik münasibətilə ziyafət olduğunu təsdiqləyir (29, 166).  
XIV əsr Azərbaycan ədəbiyyatının böyük şairi Şəmsəddin Mə-
həmməd Əssar Təbrizi də başqa orta əsr müəllifləri kimi ailə məişə-
tində mühüm məsələ olan toy və nikahdan  söz açaraq yazır: 
 
Şeriyyətin gəlininə deyilməkçün afərin, 
Əvvəl onun camalına yaraşıqdır toy, kəbin. (1, 96) 
 
Düzdür, burada müəllif  şeriyyət barədə söz açmışdır, lakin diq-
qəti cəlb edən cəhət budur ki, o, istər-istəməz yeni ailə həyatının qu-
rulmasında  toy  və  kəbinin  əhəmiyyətinə  işarə  etmişdir.  Bütün  orta 
əsr  müəllifləri  kimi,  Nizami  də  toy  vasitəsilə  kəbin  bağlanmasını 
müsbət hal kimi təbliğ edir. Hətta bu xüsusda belə söyləyir: 
 
Çoxlu and içdi, əhd – peyman bağladı ki,                                     
Kəbinsiz ona tərəf əl uzatmasın. 
Dünyanın böyüklərini toplasın 
Kəbin etməklə başını ucaltsın. (8, 293) 

 
75 
 
Buradan  aydın  olur  ki,  kəbin  bağlanana  qədər  oğlanla  qız  bir-
biri ilə münasibətlərində müəyyən məsafəni və həddi gözləməlidir-
lər. El adətinə müvafiq olaraq qızın bakirəliyi kəbin kəsilənə qədər 
qorunub saxlanılmalıdır. Bundan əlavə, ağsaqqalların məsləhəti hər 
zaman  zəruri  şərt  sayılmışdır.  Göründüyü  kimi,  şair  kəbin  kəsdir-
məyi baş ucalığı sayır.          
Azərbaycan  xalqının  adətinə  görə  toy  ərəfəsində  oğlan  evinin 
ağsaqqalları yığışıb qız evinə gedir və bu görüş zamanı başlıq pulu-
nun  məbləği  dəqiqləşdirilir.  Qarabağ  bölgəsinin  Ağdam  şəhərində 
müasir dövrdə bu cür razılaşma «kəmləşmə» adlanır. Bu adətin tək-
cə Azərbaycan üçün deyil, eyni zamanda digər turkdilli xalqlara da 
xarakterik  olması,  hətta bir  sıra  Qafqaz  xalqlarında  və  ərəb  dünya-
sında  da  mövcudluğu  məlum  faktdır.  Orta  əsr  müəllifi  ibn  Fədlan 
quzz adlanan türk tayfalarının da evlənmək üçün başlıq ödədiklərini 
qeyd edir (46, 188). Adətə hərtərəfli  yanaşsaq,  onun mahiyyətində 
nəyin durduğunu müəyyənləşdirmək olar.  Belə ki,  başlıq qız evin-
dən işlək qüvvənin oğlan evinə getdiyinə görə verilirdi. Verilən baş-
lıq pulunun müəyyən məbləğinə isə qız üçün bəzi tədarüklər görü-
lürdü, onun cehizi hazırlanırdı. Bu da göründüyü kimi, yenidən oğ-
lan evinə qayıdırdı.    
N.Gəncəvinin  əsərlərindən  toy  mərasimi  haqqında  daha  geniş 
və hərtərəfli məlumat əldə etmək mümkündür. Şair toy adətlərindən 
biri  olan  «süd  haqqı»  (başlıq)  haqqında  da  bəhs  etmişdir.  O,  bu-
nunla bağlı belə yazır:   
 
Pul tufanı asimana qalxdı, 
Süd haqqı (başlıq) söhbəti cana yatdı. (6, 132) 
 
Bu  onu  göstərir  ki,  qız  evinin  irəli  sürdüyü  şərti  (ödəniləcək 
məbləğin miqdarı) oğlan evi  qəbul edir. Buradan da aydın olur ki, 
razılaşma  hər  iki  tərəf  arasında  edilən  söhbət  əsasında  əldə  edilir. 
Bu danışıqlarda isə hər iki tərəfin yalnız kişiləri iştirak edirlər. Xa-
qaninin əsərlərində oğlan evindən qız evinə verilən başlıq haqqında 
söz  açılır.  Ailənin  qurulmasında  mühüm  mərhələ  olan  toyla  bağlı 

 
76 
 
zəngin  adətlərdən  biri  kimi  başlıq  pulu  verilməsi  haqqında  Yusif 
Məddah  belə yazır: 
 
Şirbəha gətirməz isə der, qızım, 
Vərqaya verməzəm, işbudur sözüm... (1, 160) 
 
Ümumiyyətlə, burada adı çəkilən şir süd anlamında işlədilmiş-
dir,  «şiri  madər»    isə  ana  südü  deməkdir.  Deməli,  burada  işlənən 
«şirbəha» sözü ana südünün haqqı mənasındadır. Təsadüfi deyildir 
ki, qız evinin oğlan evindən aldığı başlıq məhz süd pulu, süd haqqı 
kimi  də  xalq  arasında  işlənir.  Etnoqrafik  müşahidələr  göstərir  ki, 
Goranboy  bölgəsində  «Qız  evinə  verilən  «süd  pulu»nun  miqdarını 
oğlan evi müəyyən edir.» (52, 164) 
Başlıq  pulunun  orta  əsrlərdə  xəzərlərdə  də  olması  mənbələrin 
məlumatlarıyla  təsdiqlənir.  Əbu  Məhəmməd  Əhməd  ibn  Əsəm  əl 
Kufinin  «Kitab  əl  fütuh»  əsərində  qeyd  edilir:  «Yəzid  ibn  Üseyd 
Xatunla (Xəzər xaqanının qızı – Ş.B.) evlənərək, qızına görə atasına 
100 min dirhəm verdi.» (63, 73) 
Qəribədir ki, başlıq müsəlman ölkələrinin böyük əksəriyyətində 
vardır.  Məsələn,  İraqda  olmuş  Q.Paşayev  buranın  toy  adətlərindən 
bəhs edərkən başlıq vermək adətinin olduğunu təsdiq edir. O qeyd 
edir  ki,  burada  «başlığa  kənd  yerlərində  «sıyaq»,  şəhər  yerlərində 
isə «müqəddəm» deyirlər.» (36, 117) Başlığın hansı dövrdən etiba-
rən  formalaşdığı  barədə  fikir  söyləmək  çətindir.  Lakin  bir  sıra  qə-
dim  xalqlarda  onun  izləri  sezilməkdədir.  Məsələn,  Kamçatkadakı 
itelmenlərin  yaşam  tərzini  müşahidə  etmiş  S.P.Kraşennikov  qeyd 
edir ki, nişanlı oğlan gələcək həyat yoldaşını gəlin gətirməzdən əv-
vəl  mütləq  qızın  yaxın  qohumları  üçün  müəyyən  müddət  işləməli 
idi.  Mikluxo-Maklayın  məlumatlarından  aydın  olur  ki,  papuaslarda 
nişanlı oğlan gəlin üçün müəyyən başlıq verməli idi. Başlıq əsasən 
cəmi bir neçə saxsı qabdan ibarət də olsa, mütləq  təqdim olunmalı 
idi. Çünki bu başlıq olmadan qızı aparmaq qeyri-mümkün idi. (43, 
143)  S.Hacıyeva  göstərir  ki,  başlıq  tabasaranlılarda,  azərbaycan-
lılarda və saxurlarda da «el pulu» adlanırdı (51, 180). 

 
77 
 
Orta əsrlərdə icra olunan toy mərasimi haqqında Yusif Məddah 
da yazmışdır:  
 
Ol  xəlayiqlər cəm oldu bir yerə, 
Qövmi ta Gülşahi Vərqayə verə. 
Dedilər ki, ey rəislər biz qamu, 
Cümləmiz ana razıyüz, ey əmu, 
Məsləhətdir kim, baxasan halinə, 
Verəsən Gülşahı Vərqa əlinə, 
Ta muradına dəgələr bular, 
Həm sizə rəhmət qıla pərvərdigar. 
Məsləhətdür deyü qıldılar qəbul, 
Ol rəislər evlərinə qıldı yol. 
Gəldilər evlərinə, oturdular, 
Ol mübarək iş üçün od urdular. 
Yeddi gün dügün olundu müdam, 
Qıldılar cümlə yarağını tamam. 
Gərdəgə gətürdilər Gülşahi gecə, 
Eşid imdi tanrının hökmü necə. (1, 151) 
 
Göründüyü kimi, şair burada toy mərasiminin yeddi gün keçiril-
diyini  qeyd  edir  və  eyni  zamanda  gərdəyin  adını  çəkir.  Məlumdur 
ki, gərdək yeni evlənənlər üçün otağın bir hissəsində arakəsmə kimi 
qurulan  pərdədir.  Belə  pərdələr  gündəlik  salınan  pərdələrdən  bər-
bəzəyi ilə müəyyən qədər fərqlənirdi. Gərdəkbaşı onun yuxarı hissə-
sinə  tikilən  müxtəlif  bəzəkli  parçalardan  ibarət  olurdu  və  qalan 
hissədən  qotazlar  sallanırdı.  Məhsəti  Gəncəvi  də  gərdəyin    adını 
çəkmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,  «Kitabi  Dədə-Qorqud»da 
bəy-gəlin otağının qırmızı rəngdə tikildiyi qeyd edilir. (40, 188) 
Ənənəvi Azərbaycan toylarının orta əsrlərdə də musiqinin mü-
şayiəti  ilə  keçdiyi  mənbələrin  verdiyi  məlumatlarla  təsdiqlənir. 
Məsələn,  Yusif  Məddahın  toyda  təbil,  nağara,  nəfir  kimi  musiqi 
alətlərinin  çalındığını,  şəhər  əhlinin  şadyanalıqla  büsat  qurduğunu 
qeyd etməsi maraq doğurur. (1, 182) Bu da xalqımızın toy mərasi-

 
78 
 
minə necə əhəmiyyətli hadisə kimi yanaşdığını bir daha təsdiqləyir. 
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında da toy mərasimində qopuz çalın-
dığı qeyd edilir. (40, 220) Deməli, toylarda əsasən zurna, saz, nağa-
ra və s. bu kimi musiqi alətləri üstünlük təşkil etmişdir. Etnoqrafik 
müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, XX əsrdə Qazax bölgəsinin 
kəndlərindəki  toy  şənliklərində  musiqi  alətləri  kimi  zurna  və  bala-
bandan, Göyçə mahalında isə həmçinin, sazdan istifadə olunurdu.            
Toyla bağlı adətlərin icrasına dair təsvir Oruc bəy Bayatın mə-
lumatlarıyla  öz  təsdiqini  tapır.  O,  yüksək  vəzifəli  dövlət  adamının 
toyu barədə belə yazır:  «yüksək vəzifəli dövlət adamı evlənmək is-
təyirsə, gün təyin olunur, onun qohumları və dostları bəy evinə top-
laşırlar. Bu münasibətlə  əlaqədar olaraq demək olar ki,  hamı bəyin 
və onun sağdışının geyiminə uyğun paltar geyinirlər. Başqa qonaq-
lar da imkanları çatarsa, onlar kimi, çatmaz isə adi geyinirlər. Lazı-
mi  anda  öz  evindən  gəlin  peyda  olur.  Fars  adətincə,  o,  atda  gəlir. 
Gəlini müşayiət edənlər mümkün olduğunca onun geyiminə uyğun 
geyinirlər.  Gəlinin  üzünə  üzərində  qızılı  rəngdə  ay  və  günəş  təsvir 
olunmuş  duvaq  örtülür.  Onun  qarşısında  müxtəlif  alətlərdə  çalan 
çoxsaylı musiqiçilər gedirlər. Hər iki tərəf birləşirlər, bəy gəlinə tə-
rəf  yaxınlaşır  və  bütün  gələnlər  dönərək  yenidən  qız  evinə  daxil 
olurlar.  Burada  artıq  kişilər  üçün  ayrıca  zəngin  bəzədilmiş  otaq 
hazırdır,  burada  şənlik  başlayır.»  (24,  37)  Müəllif  fikrinə  davam 
edərək müxtəlif rəqslər zamanı oynayanların başına xırda pul tökül-
düyü və bunun da yalnız musiqiçilərə çatdığı haqqında da məlumat 
verir. O göstərir ki, musiqiçilər rəqs zamanı zəngin «məhsul» yığır-
dılar. Qadınlar başqa otaqda rəqs edirdilər və onlar rəqs zamanı alı-
na pul yapışdırmağı xoşlayırlar. Bu pullar da rəqs zamanı yerə tökü-
lürdü,  bu  da  musiqiçilərə  çatırdı.  Rəqslər  qurtarandan  sonra  qız 
evində nahar yeməyinə oturulurdu. Ertəsi gün bəy evində şənlik ke-
çirilir, bu zaman daha çox qonaqlar dəvət olunurlar. Hamı dağıldıq-
dan sonra iki yaşlı qadın bəyin qollarından tutub gəlin otağına apa-
rırlar. Şənlik isə gecə yarısınadək davam edir. Əgər gəlin qız çıxır-
dısa, oğlan qohumları razılıqla dağılışırdılar, əks təqdirdə oğlan qızı 
təhqir edərək əlinə cüzi pul qoyub valideynlərinin yanına göndərir-

 
79 
 
di. (24, 37–38) «Fars adətincə»- desə də, Oruc bəy Bayatın təsvirin-
dəki bu adətlər xalqımız üçün də xarakterikdir. Məsələn, duvaq ört-
mək, toy şənliyinin musiqinin muşayiəti ilə keçməsi, şabaş yığılma-
sı, toya qonaqların dəvət olunması və s. Azərbaycan xalqına məxsus 
adətlərdir.  Bir  də  ki,  Avropada  nəşr  olunan  kitab  olduğu  üçün 
müəllif avropalıların qəbul etdiyi kimi yazmağa üstünlük vermişdir.  
Gəlinlərin  necə  paltar  geyinməsi  haqqında  da  mənbələrdə  ara-
sıra  məlumatlara  rast  gəlmək  olur.  Məsələn,  Kitabi-Dədə  Qorqud 
dastanında  belə  deyilir:  «Ala  gözlü  oğluna  al  örtüklü  gəlin  aldı.» 
(40, 207) Toylarda al rəngindən istifadə sonrakı dövrlərdə də davam 
etmişdir. 
XI əsr şairi Qətran Təbrizi öz yaradıcılığında toy və şabaşın adı-
nı  çəkmişdir.  Müəllif  həmçinin  hərəmxana  barədə  qeyd  etmişdir. 
(39,  352;339)  Hərəmxana  orta  əsrlərdə  varlı  ailələrin  və  xüsusən 
hökmdarın  evi  daxilində  xüsusi  xacələr  tərəfindən  qorunan  qadın-
lara və kənizlərə aid olan otaq idi. Sonrakı dövrlərdə çoxarvadlılığın 
aradan qalxması ilə bərabər belə evlərdə bu cür guşələr ləğv olmuş-
dur. 
Mustafa Zərir isə toy mərasimi haqqında belə yazır: 
 
Qarşu gəldilər ana mirü vəzir, 
Şəhr xəlqi qamusi pürnaveyi – pir. 
Qondurub ezazü ikram eylədi, 
Xələtü nemətlər ənam eylədi. 
Yarəğin eylədilər həm eyşü toy, 
Ol dügündə toydı xəlqi – şəhrü köy, 
Bəzədilər gərdəgü gümüş saray, 
Ol dügünə gəldilər yoxsulü bay. (14, 228) 
 
Müəllif Yusif ilə Züleyxanın toy məclisini təsvir edərək göstərir 
ki, bu zaman bəylə gəlinə gərdək üçün köşkü saray düzdülər. Təs-
virdən məlum olur ki, toy günü hamı rəqs eyləyir və  hamı bu gündə 
şad  olur.  Hər  yandan  «rəqsi-səma»  düzdülər.  Gecə-gündüz  şadlıq 
edib,  yemək içmək şadlığı  etdilər. Şəhərin bütün əhli, el-oba, vila-

 
80 
 
yətlərdən yığışıb toya gəldilər. Müəllif əsərdə həmçinin xanımların 
geyinib  bəzəndiklərini,  altın  taxdıqlarını  göstərir.  Bu  ona  dəlalət 
edir  ki,  xanımların  toyda  geyindikləri  paltarları  adi  günlərdə  oldu-
ğundan  daha  fərqli  olurdu.  Şair  toyda  bəylərlə  bərabər  yoxsulların 
da  iştirak  etdiyini  söyləyir.  Bu  o  deməkdir  ki,  toy  bütün  camaatın 
iştirakı  ilə  keçən  ümumxalq  şənliyidir.  Mustafa  Zərir  Yusifi  (bəy 
nəzərdə tutulur – Ş.B) qardaşlarının və digər adamların araya alaraq 
gətirdiklərini və toy  evində şamların  yandırıldığını qeyd  edir. Yeri 
gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  indi  də  gəlin  gedərkən  şam  yandırmaq 
adəti  qalmaqdadır.  Eyni  zamanda  bəy  evində  çıraq  yandırmaq  və 
onu  özü  sönənədək  gözləmək  adət  halını  almışdır.  Bundan  əlavə, 
müəllif  dostlarının  Yusifi  şəhər  içində  gəzdirdikdən  sonra  gərdəyə 
gətirdiklərini də söyləyir. Gəlin evdən çıxarkən atasının onu çırağın 
başına üç dəfə dolandırması adəti günümüzə qədər gəlib çatmış bir 
adət olaraq qalır. 
Azərbaycan xalqına xas olan belə bir qayda əsrlər boyu mövcud 
olmuşdur ki, atası olmayan oğula böyük qardaş himayədarlıq, sözün 
əsl  mənasında  atalıq  edər.  Böyük  qardaşın  atalıq  məsuliyyətini  öz 
üzərinə  götürməsi  məsələsinə  toxunan  XII  əsrin  görkəmli  şairi  və 
dövlət  xadimi  Məsud  ibn  Namdar  öz  yaradıcılığında  qardaşını 
evləndirmək qərarına gəldiyindən söz açır: 
 
Bağlanar, bəndə düşər, söylədim evlənsə əgər, 
Düz yola dəvət edər kəc gedəni ailələr. (2, 26)  
 
Şair  buradakı  fikrilə  ailənin  insanların  həyatındakı  böyük 
əhəmiyyətini  vurğulayır,  evli  insanların  məsuliyyətinin  daha  da 
artdığına və vəzifə borclarının çoxaldığına işarə edir. Ailənin insan 
həyatında xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini söylədikdən sonra şair el 
adətincə toya başlamağın zəruriliyini göstərir. Əsərdə toy məclisinin 
təsviri xüsusi maraq doğurur. Məsələn: 
 
Dəvət etdim, neçə dost gəldi onun məclisinə, 
Səsimi qoşdum onun böylə məqamda səsinə. 

 
81 
 
Yemək içmək duası etdi şəhər indi ona, 
Beyləqanda hamı gəldi o əzizin toyuna. 
Qalmadı kimsə şəhərdə, qonağım oldu hamı, 
Gəldilər dəstə ilə xəstələrindən savayı. 
Qudalar, qız tərəfindən neçə adil insan –  
Oldular böylə əziz gündə mənə bir mehman. 
Sarayları çoxdu yəqin göydəki ulduzlardan, 
Bu yaxında olacaq toy, - dedilər, - çatdı zaman. 
Qıza başlıq dedilər, ən azı üç min dirhəm, 
Qardaşı söylədi ki, mən toyuna toybəyiyəm. 
Bir gecə qövl-qərar oldu ki, toy başlansın, 
Tanrı hökmüylə iki sevgili alqışlansın.  
Arzumuz, istəyimiz yetdi təmamən yerinə, 
Oynadı bəylə gəlin, doğdu günəş üzlərinə. 
Bağlamayla neçə paltar yola saldım, getdi, 
Yaxşı-pis toyla büsat söhbəti artıq bitdi. (2, 26) 
 
Məlum  olduğu  kimi,  el  adətincə,  toy  günü  təyin  olunduqdan 
sonra mərasimdən əvvəl qonaqlar toya dəvət  olunurlar.  Buna işarə 
edən şair Beyləqan camaatının toya çağrıldığını söyləyir. Mərasim-
dən  bir  neçə  gün  əvvəl  toyda  iştirak  etmək  üçün  çağırılan  qonaq-
ların  dəvət  olunması,  məclisə  təklif  olunması  indi  də  olduğu  kimi 
qüvvədə  qalır.  Müəllif  başlıq  və  ya  süd  pulu  verilməsi  adətinə  to-
xunmuşdur.  Hətta  başlıq  pulunun  miqdarını  da  göstərir  və  bununla 
yanaşı, onu da əlavə edir ki, bu toyda qardaşı toybəyi olur. Toybəyi 
və  ya  toybaşı  kimi  təqdim  edilən  şəxs  toy  məclisini  idarə  edən 
adamdır  ki,  bu  barədə  şairin  məlumat  verməsi  də  maraq  doğurur. 
Bununla yanaşı, müəllifin toyda bəylə bərabər gəlinin də oynadığını 
qeyd etməsi diqqəti xüsusi cəlb edir. Bu məsələyə toxunan Q.Qey-
bullayev  Məsud  ibn  Nəmdarın  qeyd  etdiyi  toyda  bəylə  gəlinin  bir 
yerdə  oynaması  faktına  belə  münasibət  bildirir:  «Görünür,  gəlin 
gətiriləndən sonra toy davam edir və gəlinlə bəyi oynadırlar. Yaxın 
keçmişdə və indi belə adət məlum deyil.» (10, 46) Müəllif unudur 

 
82 
 
ki, müasir dövrümüzdə şəhər toylarında toyun sonunda bəylə gəlini 
oynatmaq adəti vardır.  
Toya  dəvət  olunma  müasir  dövrdə  də  dəvətnamələr  vasitəsilə 
edilir. Müsəlman İraqında «bətaqə» adlanan toya dəvət olunma adə-
ti mövcud olmuşdur. (36, 118)  Bunu söyləməkdə  məqsədimiz Ya-
xın  Şərq  ölkələri  ilə  çulğalaşan  mədəniyyətimizin  dərin  köklərinin 
nə  ilə  bağlı  olduğunu  müəyyənləşdirmək  meylidir.  Toy  və  başqa 
mərasimlərdə icra olunan bir sıra adətlərin nə zamandan yarandığını 
və haradan yayıldığını dəqiq təyin etmək mümkün olmur.  
Orta əsr şairlərindən Qazi Bürhanəddin xalqımızın ailə həyatın-
da  mühüm  adətlər  sırasında  gələn  toy  mərasiminə  toxunaraq  toy-
larda rəqs edib dəf çalıb oxuyan rəqqasə – çənginin adını çəkmişdir. 
 
Al cəngüni çəngi əlünə, başla nəvayə, 
Söhbətdə ki, sən çalmayısan cəngi, nə vayə. (1, 34) 
 
Toyda Dədə Qorqudun qopuz çalmasının qeyd edilməsi tarixən 
toyların  musiqinin  müşayiəti  ilə  keçdiyini  göstərir.  (40,  220)  Orta 
əsrlərdə toylarda mütrib və çəngilərin oynadığı da məlum olur. Mə-
sələn, Xaqani öz yaradıcılığında toylarda oynayan çənginin də adını 
çəkir.  Məhsəti  isə  mütrüb  ifadəsini  işlətmişdir  ki,  bu  da  həmçinin 
toylarda musiqinin müşayiəti ilə rəqs edənlərə verilən addır. Mütrüb 
məclisi şənləndirən, çalmaq, oxumaq, rəqs etmək kimi keyfiyyətləri 
özündə birləşdirən şəxslərdən olurdu. XX əsrdə toyda mütrib oynat-
maq haqqında H.Sarabski də yazmışdır: «Toyxananın qapısında mə-
şəl yandırardılar. İçəri girdikdə aşağı başdan, yainki yandan sazan-
dalar üçün döşək salınardı. Qabaqlarına isə dəf, dumbulu qızdırmaq 
üçün iki-üç manqal qoyulardı. Dəf çalan, zurnaçı, balabançı, mütrüb 
də manqalın başında oturardı. Zaqafqaziya və Azərbaycanda mütrüb 
olmamışdır. Mütrüb və dünbəkçi İrandan gələrdi.» (50, 101) Müəl-
lif  fikrinə  davam  edərək  yazır:  «bir  qədər  çalıb,  oxuyandan  sonra 
mütrüb kəmərçin (qadın tumanı) geyib, baş barmağı ilə şəhadət bar-
mağına  zəng  keçirib  başına  bir  kəlayağı  salıb  xalabacı  oynardı.» 
(50, 103) Deməli, keçmişdə olduğu kimi sonrakı dövrlərdə də qadın 

 
83 
 
paltarı  geyinib  oynayan  kişiləri  bu  adla  adlandırırdılar.  Mütrüblük 
toyun müəyyən bir hissəsini təşkil edərdi. Oynamaqdan əlavə onlar 
həm də toyun bu başından o biri başına kimi toya yığışanların arzu 
və istəklərini, sifarişlərini (dostlarına alma, püstə, badam və s. gön-
dərməklə) yerinə yetirərdilər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, müasir 
dövrdə  Türkiyədə  az  sayda  kişilər  tərəfindən  nadir  hallarda  icra 
olunan oyun növünə rast gəlinir ki, onlar əllərinə zil taxaraq qadın 
geyimində çalıb-oynayırlar. 
Məlumdur  ki,  ailələr  toy  tədarükü  görərkən  mövsüm  vaxtını  
müəyyənləşdirməyi  də  nəzərə  alır.  Belə  ki,  bu  həm  də  bol  məhsul 
olan  aylara  təsadüf  edirdi.  Lakin  Nizaminin  təsvirindəki  məsələ 
uğurlu günün seçilməsi ilə bağlıdır. Nizami şahlara məxsus toy mə-
rasimini  təsvir  edərkən  toy  gününün  təyin  olunması  üçün  münəc-
cimlərin  səmadakı  ulduzların  yerləşməsinə  diqqət  yetirdiklərindən 
bəhs etmişdir. Bu münasibətlə şairin aşağıdakı məlumatını izləyək. 
O yazır: 
 
Şah buyurdu ki, münəccimlər 
Çətində, asanda bir düşünsünlər 
Qaranlıq gecənin zirvəsindən 
Könül şadlığı üçün (yəni toy üçün) günlərin mübarəkini                                       
seçsinlər. 
Ki, o könül işıqlandıran ayın beşiyini 
Günəşin bürcünə gətirmək üçün o gün layiq olsun. 
Münəccimlər onun müşkülünü açdılar. 
Şadlıq etmək üçün uğurlu bir tale seçdilər. (8, 296) 
 
Buradan göründüyü kimi, şair orta əsrlərdə şahlara məxsus toy 
gününün  müəyyənləşdirilməsində  münəccimlərin  fikrinə  üstünlük 
verildiyindən  söhbət  açır.  Amma  sıravi  əhalinin  də  toyu  müəyyən 
vaxta  salması  (ulduzların  düzülüşü  ilə  bağlı  olmasa  da)  şübhə 
doğurmur. Bildiyimiz kimi, xalqımız əsasən yaz və payız aylarında 
toy etməyə üstünlük verir. 

 
84 
 
Maraq doğuran məsələ budur ki, orta əsrlərdə toy məclisi həm 
qız,  həm  də  oğlan  evində  olurdu.  N.Gəncəvi  «Leyli  və  Məcnun» 
poemasında toyun ilk növbədə qız evində keçirildiyindən, adət üzrə 
gəlinin  atasının  öz  kürəkənini  məclisin  yuxarı  başında,  toya  dəvət 
olunan camaatla birlikdə oturtmasından bəhs edir. O göstərir ki, toy 
mərasimi çalğı ilə keçirilirdi. Bundan əlavə, Nizami yaradıcılığında 
bir sıra məqamlar vardır ki, bunlar da toy mərasiminə gələn qonaq-
ların  qarşılanmasından,  onların  gəlişi  üçün  hər  tərəfin  bəzədilmə-
sindən və xüsusi səliqə-sahman yaradılmasından ibarətdir. Məsələn, 
 
Toy məclisi mərasimini gətirdi. 
Gəlin atası işə başladı. 
Küçəni, bazarı, var-dövlətilə bəzədi. 
Damadı (kürəkənini) və başqa camaatı çağırdı. 
Məclisin ön səfində  (yuxarı başında) oturtdu. 
Tam səliqə və təmtəraqla. 
Şənlik, çal-çağır büsatı qurdu. 
Ərəb rəsmi ilə yan-yana oturtdular (6, 132).  
 
Baxmayaraq  ki,  müəllif  burada  ərəb  qaydasından  bəhs  edir, 
lakin  onun  təsvir  etdiyi  adət  və  ənənələrdə  sırf  Azərbaycan  ailə 
məişətinə xas olan məsələlər qabarıq şəkildə özünü göstərir. Niza-
minin  «İskəndərnamə»sində toyla bağlı təsvirdə deyilir ki, bu vaxt 
hər  tərəf  bəzədilir,  çadır  qurulur,  xalılar  salınırdı.»  (5,  80)  Bu  onu 
göstərir ki, toy zamanı xüsusi olaraq çadır qurulur, onun hər tərəfinə 
gələn qonaqların rahatlığının təmin olunması üçün xalılar salınır və 
toy  evi  mərasimə  uyğun  özünəməxsus  tərzdə  bəzədilirdi.  Nəzərə 
almaq lazımdır ki, müasir dövrdə də kənd yerlərində keçirilən toy-
larda da məhz mağar (çadır) qurulur, kənarları dövrələməsinə xalça-
palazla  örtülür,  hətta  üzərinə  pambıqla  «xoş  gəlmisiniz»  və 
«toyunuz mübarək» sözləri yazılır.   
Toyda  şam  yandırmaq  orta  əsrlərdən  indiyədək  qalan  adətdir. 
Xaqani  toy  şamından  bəhs  edir  (16,  424).  Xalqımızın  toyla  bağlı 
adətlərindən  biri  də  şəkər  səpilməsidir.  Bu  barədə  də  mənbələrdə 

 
85 
 
məlumatın  olması  etnoqrafik  baxımdan  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə 
ki,  Nizami  bu  maraqlı  toy  adətini    öz  yaradıcılığında  belə  təsvir 
edir: 
 
O könül ovlayan gözəlin hücrəsinə (otağına)  
Tünglərlə (kuzələrlə) şəkər səpildi. (6, 132) 
  
Bu adətin XX əsrdə Göyçə mahalında davam etməsi barədə mə-
lumatda  bildirilir  ki,  bəy  və  onun  sağdışı  gəlin  gələndə  hündür  bir 
yerdən onun başı  üstündən şirniyyat,  məsələn konfet,  noğul  atırdı-
lar. (30) Nizami Gəncəvi  «Yeddi  gözəl»  əsərində şair  «nisar»  kəl-
məsini işlətmişdir ki, bu da toy, qonaqlıq kimi məclislərdə qızıl və 
ya gümüş pulların şabaş kimi adamların başına səpilməsinə işarədir. 
(7, 342)  
Toylarda şabaş səpilməsi də el adətlərimizdəndir. Bildiyimiz ki-
mi, şabaş səpmək ailə məişətində əsaslı bir mərasim olan toy məc-
lislərində oynayanlara təqdim olunur, lakin onların özlərinə çatmaq 
üçün deyil, məhz xanəndə və çalğıçılar üçün yığılan puldur. Bu adət 
müasir  kənd  toylarında  da  mövcuddur.  Onun  orta  əsrlərdə  də  icra 
olunduğunu təsdiqləmək olar. Belə ki, Mücirəddin Beyləqani də şa-
başın adını çəkmişdir. (2, 346) Nəsimi öz yaradıcılığında şabaş haq-
qında da xatırladır. (17, 603) Cünabidi baş üzərinə şabaş etmək, xə-
lətlə bəzənmək barədə yazmışdır. (31, 750) Bununla yanaşı, gəlinin 
başına gül-çiçək səpilməsi adətinin də mövcudluğu orta əsr mənbə-
lərində  yer  almaqdadır.  Belə  ki,  müəllifi  bəlli  olmayan  «Dastani–
Əhməd Hərami» əsərində el adətincə toy tədarükünə necə başlanıl-
dığı özünəməxsus şəkildə qələmə alınır. Burada toy mərasimi belə 
təsvir edilir:  
 
Dügün saçısına gəldi ulular, 
Əkabirlər, əmirlər, yahtulular. 
Qamu bəylər gəlir anda irişir, 
Dügün içün yaraq edib duruşur. 
Gələn xəlqi yedirdi, toyladı xoş, 

 
86 
 
Təmam qırx gün dügünü eylədi xoş. 
Əcayib dürlü-dürlü nemətü xun 
Yedilər qurtü quş qalmadı məğbun. 
Gümüş, altundu təpsilə çanaqlar, 
Dolu-dolu içi nemət tabaqlar. 
Hərisə, qəlyəvü danə tuturqan 
Quş ətlərilə qoyun cümlə büryan. 
Çü dügün savulub axıra irdi, 
Hərami ol gecə gərdəyə girdi. (1, 123) 
 
Buradan çoxlu adamların toya gəldiyi bəlli olur. Gələn bəylərin 
xüsusi hörmət etmələri göstərilir. Düyün şaçısı dedikdə, toy zamanı 
gəlinin başına gül–çiçək və xırda pulların saçılması, yəni səpilməsi 
adəti  nəzərdə  tutulur.  Eyni  zamanda  əsərdən  qırx  gün  toy 
mərasiminin davam etdiyi  məlum olur. Əsərdə hətta toyda müxtəlif 
nemətlərlə dolu  süfrə açıldığı  da təsvir edilir.  Bununla  yanaşı,  ailə 
qurulmasında ən əhəmiyyətli şərt kimi evlənənlər arasında sədaqətin 
olması göstərilir. 
 
Çün olduq sənü bən məşuqü aşiq 
Bulunmaz dünyadə bir yari-sadiq (1, 125). 
 
Suli  Fəqih  nikah,  düyün,  gərdək  kəlmələrini  işlətmişdir  (67, 
169). Suli Fəqih toyun yeddi gün qeyd edildiyini və «saçu» saçıldı-
ğını qeyd etmişdir (67, 64). 
«Dastani–Əhməd  Hərami»də  toyla  bağlı  müxtəlif  adət  və  ənə-
nələr  öz  əksini  tapmışdır.  Əsərdə  daha  bir  toy  mərasiminin  təs-
virində belə deyilir: 
 
Buyurdular yarağ edin dügünə, 
Xəbər oldu dükəli elə, günə. 
Ulu, kiçi anı qamusu bildi, 
Dügün qutlulamağa cümlə gəldi. 
Bədəxşanın şahı həm anda gəldi, 

 
87 
 
Güyəgüyə də anda sağdıc oldı. 
Ulu bəylər qamu keçdi oturdu, 
Naqiblər ol saat xonlar gətirdi. 
Yeməklər gəldi anda dürlü əlvan, 
Dənə, pirincü zərdə hübbi-rəmman. 
Gərəkcə bişdi qəlyəvü boranı, 
Şu dənlü dökdilər yoxdur oranı. 
Gəlir danəvü irişir hərisə, 
Dəxi zərdəvü hər nə aş ərisə. 
Keyik və davşan, kəklik əti bol 
Qonuldu dörd yana xoş sağ ilə sol. 
Dolu nemət gümüş, altun çanaqlar, 
Sinilər, təpsilər, bir-bir tabağlar. 
Buna bənzər dəxi çox dürlü meyvə, 
Şəkər, badam, gülabü şirü xurma. 
Çalınırdı neyü dəmburü tənbur 
İçilir idi dolu abi-əngur. 
Yemək-içmək, dəlim işrətlər oldu, 
Söz ögüş, qırx dünü gün toylar oldı. 
Tamaşavü dügün söhbətlər oldı, 
Dügün axıra irdi və dağıldı (1, 136). 
 
Burada əvvəlcədən toy tədarükünün görülməsi və toy xəbərinin 
bütün  hər  tərəfə  yayıldığı,  böyüklü-kiçikli  hamının  axışıb  gəldiyi 
qeyd olunur. «Xəbər oldu» – deməklə, burada toya camaatın çağrıl-
ması, qonaqların dəvət olunması  nəzərdə tutulur. Əsərdə qız evinə 
təqdim olunacaq hədiyyə dolu xonçaların bəzədilməsi adətinin təs-
vir edilməsi də maraq doğurur. Müasir dövrdə də gəlin gətirilərkən 
hər oğlan evi öz imkanı çərçivəsində xonça bəzəyir. Xonçaya müx-
təlif şeylər qoyulur. Məsələn, gəlinə təqdim olunacaq geyim şeyləri, 
zinət əşyaları, nabat və s. Maraqlı cəhət bir də budur ki, toyda süfrə-
ləri  bəzəyən  müxtəlif  yemək  növlərinin  də  adları  çəkilir.  Eyni  za-
manda  burada  toy  mərasiminin  musiqinin  müşayiətilə  keçdiyi  də 
xatırladılır. Burada da həmçinin toyun qırx gün davam etdiyi göstə-

 
88 
 
rilir.  Nəzərə  almalıyıq  ki,  haqqında  bəhs  olunan  ailələrin  hamısı 
yuxarı  zümrənin  nümayəndələridir.  Ona  görə  də  toyların  40  gün 
keçirilməsi onlara xarakterik ola bilərdi. Sıravi kənd əhlinin toyları 
isə  sadə  keçirilirdi.  Əsərdə  toyla  bağlı  müxtəlif adətlər  haqqındakı 
məlumatlar  bunlarla  bitmir.  Belə  adətlər  sırasında  bəy  hamamının 
barəsində verilən məlumat da nəzəri cəlb edir.  
Əsərdəki maraqlı məlumatlardan biri də bəyin sağdışının olması 
haqqındakı  fikirdir.  Maraqlıdır  ki,  başqa  orta  əsr  müəlliflərinin 
görüb  bəyənmək  haqqında  fikirlərində  olduğu  kimi  «Dastani  Əh-
məd Hərami» əsərində də oğlanın qızı görüb bəyəndikdən sonra toy 
etdiyi göstərilir: 
 
Göricək yüzini bin canü dildən, 
Guləfrux sevdi anı bin könüldən. 
Dügün eylədi, kəbin etdi aldı, 
Əcəb budur anı həm bikr buldı.                                                                                  
Bədəxşan şahı sağdıc oldı ana. (1, 141) 
 
Müasir dövrdə də qorunan toy adətlərdən biri budur ki, sağdışla 
bərabər,  həmçinin  soldış  da  təyin  olunur  və  onlar  bəy  tərəfindən 
seçilirlər.          
Orta  əsr  müəlliflərinin  əsərlərinin  əksəriyyətində  toyla  bağlı 
maraqlı  məqamlar  mövcuddur.  Lakin  sağdış  haqqında  məlumata 
yalnız  yuxarıda  adı  çəkilən əsərdə rast  gəlmək mümkündür. Bir də 
«Kitabi–Dədə  Qorqud»  dastanında  sağdışın  adı  çəkilir.  (40,  213) 
Başqa  müəlliflərin  yaradıcılığında  olduğu  kimi,  «Dastani–Əhməd 
Hərami»də  də  toy  və  kəbinin  yeni  ailənin  qurulmasında  mühüm 
amil olduğu aydın görünür. Toy mərasimi sadə bir adət kimi,  yəni 
nəticə  etibarilə  gəlinin  bəy  evinə  köçməsi  kimi  səciyyələndirilə 
bilər.  Buna  baxmayaraq,  toy  bir  sıra  icrası  zəruri  olan  adətləri  öz 
bərabərində  gətirir.  Bu  adətlərin  icrasında  hər  bir  xalqın  yaşam 
tərzinin,  dünyaya  baxışının  və  dini  təsəvvürlərinin  də  müəyyən 
mənada rolu vardır.  

 
89 
 
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  toy  zamanı  bəzədilən  süfrəyə 
müxtəlif  təamlar  təqdim  olunurdu.  Hələ  «Kitabi-Dədə  Qorqud» 
dastanında toy zamanı bir sıra heyvanların ətindən istifadə edildiyi 
qeyd  edilir.  Məsələn,  dastanda  deyilir:  «Atdan  ayğır,  dəvədən 
buğra,  qoyundan  qoç  kəsdirdi.  Toy  etdi.  Qalın  oğuz  bəylərini 
çağırıb əzizlədi.» (40, 191) 
Beşikkərtmə əhdinin qaydasına görə göbəyi kəsilən qızın başqa-
sına  ərə  getməyə  ixtiyarı  yox  idi.  Valideynlərin  iradəsi  əsasında 
uşaqlıqdan  həmin  nikaha  məcburi  sövq  edilən  qızın  imtinası  ağır 
cəzalanma  ilə  nəticələnə  bilərdi.  El  arasında  göbəkkəsdi  adəti  ilə 
əlaqədar olaraq «məsələn, şeyin bir adama mütləq çatmalı olduğunu 
istehza və zarafatla bildirmək üçün «onun göbəyi kəsilib», o adama 
çatmalı  olmadığını  bildirmək  üçün  isə  «onun  göbəyinə  kəsilməyib 
ki…» deyirlər.» (49, 124) 
Beşikkəsmə adəti Orta Asiya və Qafqazın müxtəlif xalqlarında 
eyni  adla  mövcud  olmuşdur.  Tabasaranlılarda  «gübek  kesme», 
kumıklarda «beşik kerte», (daha doğrusu, beşikqe kert ete), rutulla-
rda  «beşik kırtma», gürcü-ajarlarda  «beşik kertma» və Orta Asiya-
da,  Qazaxıstanda  isə  «bel  kuda»,  «beşik  kuda»  adlanan  bu  adətin 
türk anlayışı olduğu da nəzərdən qaçmır. (51, 163) 
Azərbaycan  xalqınının  nikah  növlərindən  biri  olan  «göbəkkəs-
di»  adəti  haqqında  da  mənbələrdə  məlumat  vardır.  Ədəbiyyat  tari-
xində XIV  əsrin  görkəmli nümayəndəsi  kimi  yer tutan Yusif Məd-
dahın əlimizdə olan yeganə əsəri «Vərqa və Gülşah» poemasında öz 
əksini  tapan  və  mühüm  əhəmiyət  kəsb  edən  xalqın  ailə  və  məişət 
məsələləri təvir edilərkən müəllif, göbəkkəsdi və ya beşikkərtmə adı 
ilə tanınan adət haqqında məlumat verir: 
 
Qüdrətilə ol Hümamın bir gecə, 
Oğlu doğdu, bərq urar aydım necə. 
Həm Hilalın ol gecə qızı olur, 
Ol dəxi bir qiyaməti gövhər bolur. 
Vərqa verdilər Hümam oğluna ad, 
Qız adı Gulşah dedilər xoş nihad. 

 
90 
 
İkisi iki gövhərdən ki ari, 
Dayələr əmzirdi bir yil bunları. 
Çünki bunlar bir yaşına irdilər 
Ayü günəş, tanrı sünin ökdülər. 
Dedilər, ey verən bizə sübhü şam, 
Nitqindən qıldın günəş, bədri təmam. 
Sününə əhsən deyər nəqqaşi-xoş, 
Qətrə sudan qıldın ayilə günəş. 
Ata, ana bunlarınla oldu şad, 
Qıldılar bir-birinə namizad (1, 149). 
 
Göründüyü kimi, Yusif Məddah ailə məişətində rast gəlinən bir 
sıra  adətlərimizin  mövcudluğunu  təsdiq  etmişdir.  Yəni,  təzə  doğu-
lan uşaqların bir-birinə valideynləri tərəfindən deyikli edilməsi mə-
sələsi nəzərdə tutulur. Müəllifin yaradıcılığında ailə və nikah barədə 
verilən məlumatlar öz növbəsində bir sıra el adətlərinin daha qədim 
tarixə  malik  olduğunu  söyləməyə  əsas  verir.  Bununla  yanaşı,  şair 
elə buradaca fikrinə aydınlıq gətirərək əmi qızı ilə əmi oğlu arasında 
bağlanan nikah növu haqqında belə deyir: 
                                     
Bən qızımı namizəd eyləmişəm 
Kim, qardaşım oğliçün söyləmişəm. (1, 178) 
 
Buradan aydın  olur ki,  orta əsrlərdə əmiuşağı  arasında nikahın 
bağlanması faktı mövcud olmuşdur. Belə ki, xalq arasında da hətta 
bu cür ifadə də geniş yayılmışdır ki, əmi qızı ilə əmi oğlu arasındakı 
nikahı göydə mələklər bağlayar. Əmi oğlu ilə əmi qızı arasında kə-
bin əlaqəsi müasir dövrümüzdə də rast gəlinən hal olduğunu nəzərə 
alsaq, onun orta əsrlərdən indiyədək davam  edən nikah növü oldu-
ğunu təsdiqləyə bilərik. Bu nikah növü elmi ədəbiyyatda həmçinin 
ortokuzen  nikah  adlanır  və  hətta  xala  oğlu  ilə  xala  qızı  arasındakı 
nikaha  da  şamil  edilir.  Qeyd  edək  ki,  «keçmişdə  azərbaycanlılarda 
endoqamiya üstünlük təşkil edirdi. Adətən kəndlər bir neçə toxum, 
nəsil adlanan ailə qohum qrupları  yaşayan kvartaldan (məhəllədən, 

 
91 
 
oymaqdan)  ibarət  idi.  Məhəllə  daxili  nikahlar  geniş  yayılmışdı, 
xüsusən  qohumlar  arası-krosskuzen  və  ortokuzen  kəbinə  üstünlük 
verilirdi.» (33, 73) Yuxarıda deyilənlər XX əsrin etnoqrafik müşahi-
dələrilə də təsdiq olunur.  Lakin  bu o qədər də  geniş  kütləyə şamil 
edilə bilməz. Ailələrin baxış dairəsindən asılı olaraq indi də kəndlə-
rimizdə elələri vardır ki, yalnız öz yaxın qohumları ilə övladlarının 
evlənməsini müvafiq hesab edirlər.  
XVII əsr şairi Məsihi deyikli məsələsinə əsərində yer vermişdir.  
 
Şərt eylədi ol iki bəradər, 
Gər eyləsə ömr o ləlü gövhər. 
Həm bəxt ola o liki mükərrəm, 
Təzvic ilə bir-birinə məhrəm. 
Əvvəl gün olar bulub məzadi, 
Bir-birin olundu namzadi (59, 50-51). 
 
Azərbaycanda  «qız-qıza»,  «əvəz-əvəz»  və  ya  «al  dəyişik»  adı 
altında  nikah  forması  da  mövcud  olmuşdur.  Bu  o  deməkdir  ki, 
qızını o biri ailəyə verən valideyn həmin ailədən də öz oğluna qız 
alır və ikitərəfli qohuma çevrilirlər. Hətta yüksək zümrələrdə haki-
miyyətin  parçalanmaması  üçün  orta  əsrlərdə  bu  nikah  növünün 
mövcud olduğu da tarixi faktlarla öz təsdiqini tapır. Misal üçün orta 
əsr  müəllifi  Yaqut  Həməvi  göstərir  ki,  «Hakimiyyət  Ənuşirvanın 
əlinə keçərkən o, onların (xəzərlər nəzərdə tutulur. – Ş.B.) şahlarına, 
əvəzində  öz  qızını  vermək  şərtilə,  onun  qızını  almaq  üçün  elçi 
göndərdi.»  (26,  139)  S.Hacıyeva  göstərir  ki,  dəyişik  nikah  tabasa-
ranlılarda  «başa  baş»,  kumıklarda  «birge  bir»  və  ya  «başqa  baş» 
adlanırdı (51, 182). Bu adət indi də qalmaqdadır və görünür, ailələr 
arasında münasibətlərin müsbət olması ilə əlaqədardır.  
Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  bu  nikah  növü  ilə  bağlı  xalq 
arasında məzəli rəvayət mövcuddur. Kənddə bir evə qonaq gəlir və 
ev yiyəsi olan kişi qapıdan girən kimi arvadını təhqir edir və qonağı 
evə buraxdığına görə onu döyür. Qonaq səhəri bir başqa evə gedən-
də burada isə  əksinə acıdil bir qadın  onu qarşılayır, lakin onun əri 

 
92 
 
çox mehriban adam olur və qonağı mehribancasına dindirir. Qonaq 
dünənki evdə gördükləri münasibət ilə bu evdə gördüklərinin səbə-
bini ev yiyəsindən soruşanda o cavab verir ki, burada təəccüblü bir 
şey  yoxdur  «o  evdə  gördüyün  qadın  mənim  bacımdır,  bu  evdə 
gördüyün qadın isə həmin kişinin bacısıdır.» (49, 148)        
Orta əsr müəllifləri qarşılıqlı məhəbbət əsasında qurulan ailəyə 
üstünlük  verirdilər  və  bunu  əsərlərində  təbliğ  edirdilər.  Qətran 
Təbrizinin aşağıdakı fikri maraq doğurur: 
 
Kimin sevgilisi mehriban, məhəbbətli olsa, 
Onun bütün günləri novruz və mehriqan bayramları  
    kimi  olar. (39, 283) 
 
Burada  müəllif  insani  münasibətlərin  özülündə  məhəbbətin 
dayandığını və mehriban qadının böyük qüvvə olduğunu təsdiqləyir. 
El  arasında  belə  bir  məsəl  var  deyirlər  ki,  «arvadı  yaxşı  olan  gec 
qocalar».  Lakin bildiyimiz kimi, kəbin heç də hər zaman qarşılıqlı 
istəklə  həyata  keçirilmirdi.  Ümumiyyətlə,  orta  əsrlər  dövrünün 
qayda-qanunlarına boyun əyən qadınlar öz talelərinin ağası deyildi-
lər.  Onlar  ailə  böyüklərinin  rəyinə  tabe  olmaq  məcburiyyətində 
qalırdılar.  Bu  «Leyli  və  Məcnun»  hekayətinə  müraciət  edən  bütün 
orta əsr müəlliflərinin əsərlərindən də açıq-aydın görünür.              
Toy  mərasimi  zamanı  xalqımızın  əsrlər  boyu  yaşatdığı  qonaq-
pərvərlik  adətinə  riayət  olunur.  Belə  ki,  «Hələ  qədim  dövrlərdən 
başlayaraq indiyədək davam edən qonaqpərvərlik adətinin, xüsusilə 
elçilik, nişan və toy mərasimləri zamanı icrası daha diqqətəlayiqdir. 
Belə  ki,  burada  qonaqpərvərlik    özünəməxsus  tərzdə  icra  olunur. 
Qız  evinə  oğlan  evi  hədiyyələr  təqdim  edir.  Ev  sahibi  də  gələn 
qonaqları lazımi qaydada qarşılayıb yola salmağa ciddi riayət etmə-
yə çalışır.» (13,  94) Bu onu göstərir ki, toy mərasimi özündə həm-
çinin qonaqpərvərliyi də ehtiva edir. 
Toyla  bağlı  demək  olar  ki,  əksər  adətlər  indi  də  xüsusən  kənd 
yerlərində  mövcuddur.  (12,  180–220)  Azərbaycan  xalqının  toyları 

 
93 
 
milli koloriti ilə daha çox fərqlənir. Toy və toydan sonra icra olunan 
adətlər xalq arasında qanuniləşmiş qaydalar şəklini almışdır.  
İndiyədək  yaşayan  toy  adətlərindən  biri  də  ata  evindən  köçən 
qıza verilən xeyir-duadır. Bu məsələ orta əsr şairlərimizin də yaradı-
cılığında yer almışdır. Məsələn, Məhsəti gəlinə valideynləri tərəfin-
dən  verilən  xeyir-dua    məsələsini    qeyd  etmişdir.  Toyda  atasının 
qızına xeyir-duasından bəhs edən Xaqani deyir: 
 
Ulduz tək bir qızım var idi, onu 
Qabil bir oğlana verdim bir sabah. 
Qızımı damədə verərək, dedim:  
Qızılı torpağa tapşırıram ah! (15, 220) 
 
Qızılı torpağa tapşırıram  deməklə  – şair  burada nəyi nəzərdə 
tutur? Məlumdur ki, qız toy mərasimindən sonra ömürlük olaraq ata 
evini tərk edir, ərinin ixtiyarına verilir, bir daha qayıtmamaq, boşan-
mamaq  şərtilə.  Şair  burada  həm  də  onu  göstərməyə  çalışır  ki,  qız 
ölüncəyə qədər ər evini tərk edə bilməz. Bu xeyir-dua qız atasının 
övladına arzusu kimi təqdim olunur. Çünki qadının yeri ərinin yanı-
dır, qızılın da yeri külçə şəklində torpaqda olduğu kimi. Torpaq özü 
də bir xəzinədir və o qızılı saxladığı kimi, ər də ömrünün axırınadək 
öz həyat yoldaşını qoruyub saxlamalıdır. Atalarda da belə bir məsəl 
vardır ki, pendiri dəri saxlar, arvadı əri.  
Toy  adətlərindən  biri  də  gəlinin  bəzədilməsidir  ki,  bu  xüsusda 
Xaqani  hətta  «gəlini  bəzəyən  məşşatə»  ifadəsini  işlətmişdir  (16, 
158). Gəlinlərdən və gözəl qızlardan bəhs etdikdə ənlik, kirşan, sür-
mə kimi kosmetik vasitələrdən istifadə olunduğunu başqa müəlliflər 
kimi onlar da qeyd etmişlər. Bu ifadədən digər orta əsr müəllifləri-
nin də əsərlərində istifadə olunur. Həmdullah Qəzvini «Zeyl-e tarix-
e  qozide»  («Seçilmiş  tarixə  əlavə»)  əsərində  «məşşatə»  kəlməsini 
işlətmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, A.Ərdəbili də məşşatənin 
adını  çəkmişdir  (19,  118).  O,  hətta  toylarda  oynayan  mütribün  də 
adını  əsərində  çəkmişdir  (19,  96).  Bu  da  onu  göstərir  ki,  müəllif 
hansı  məişət  tərzini    təsvir  etməyə  çalışmasından  asılı  olmayaraq 

 
94 
 
yenə də öz doğma Azərbaycan mühitindən qidalanmışdır və ona xas 
olan  adət-ənənələri  və  keyfiyyətləri  qələmə  almışdır.  Qazi  Bürha-
nəddin  əsərində məşşatə kəlməsini işlətmişdir ki, bu da əsasən toy 
zamanı  gəlin  köçürülən  qızları  bəzəndirib  geyindirən  qadınlara 
verilən addır.  
 
Məşşatə niçün qaliyə sürtər bu yüzinə, 
Heyf olmayamı keysuyi – miskini əsirgə. (1, 34)  
 
Mahmud  Şəbüstəri  saça  qoxu  vurulmasından  yazır  (30,  141). 
Bu da qadınların özlərinə necə diqqət yetirmələrindən söz açır. Xü-
susən toy zamanı kosmetik vasitələrdən istifadə edilməsi toyun xü-
susi  bir  mərhələsini  təşkil  edir.  Keçmişdə  qadınların  saçının  bağ 
şəklində qalması üçün başa vurulan sancaq saçayıran adlanırdı. Saç-
bağı isə hörüyə bağlanan bağ idi. Orta əsr şairlərimizin əsərlərində 
saça möhrə taxıldığı qeyd edilir. Bundan əlavə saça ətir vurulduğu 
da göstərilir. Məsələn, XII əsr şairi Qivami Mütərrizi Gəncəvi yazır: 
 
Mənim gündüzümdür ayın çöhrəsi, 
Qara saç altında ay kimi parlar. 
Saçının ətridir səhərin yeli, 
Yanlış dedim məgər yel ənbər saçar? (52, 87) 
 
Buradan  da  aydın  olduğu  kimi,  toy  qadınlar  üçün  xüsusi  əhə-
miyyət  kəsb  etmişdir.  Belə  ki,  insanların  daha  çox  görüşüb  ünsiy-
yətdə olduğu bir mərasim olduğundan özlərini təqdim etmə və daha 
gözəl görünmə məqsədilə qadınlar bər-bəzəkdən və kosmetik vasi-
tələrdən istifadə edirdilər. Bunun üçün də məşşatələrə müraciət olu-
nurdu. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bəzi ailələrdə hətta XX əsrdə 
gəlin gedən qızların saçlarını bəzəyənə oğlan evi tərəfindən «baş bə-
zəyi» adlanan haqq da verilirdi.  
Gəlinin  paltarı  haqqında  da  müəyyən  məlumatlar  mövcuddur. 
Belə  ki,  «Kitabi–Dədə  Qorqud»  dastanında  deyilir:  «ala  gözlü 
oğluna al örtüklü gəlin aldı» (40, 207) Deməli, gəlin qızların başına 

 
95 
 
qırmızı rəngdə örpək salınırdı. Bu cür al rəngli örpəklərin gəlinlərin 
başına salınması indi də müasir Türkiyə ərazisindəki bir sıra kənd-
lərdə qalmaqda olan adətlər sırasındadır. Nizami Gəncəvinin «Xəm-
sə»sinə  daxil  olan  əsərlərinin  əksəriyyətində  şair  gəlinlərdən  bəhs 
edərkən onların ipək parçadan paltar geyindiyini söyləyir. 
El adətincə gəlin oğlan evinə ilk dəfə qədəm basarkən üz örtü-
yünü açmır, bəzən isə oturmur. Orta əsrlərdə bu adətin olmasını təs-
diqləyən  Xaqaninin  «Gəlin  pərdə  açır  üzündən,  ona  xoş  töhfə  gös-
tərsən»,  –  deməsini  etnoqraf  alim  Q.Qeybullayev  belə  açıqlayır: 
«Azərbaycanın  hər  yerində  keçmişdə  qayınata  gəlinə  bir  hədiyyə 
verdikdən, yaxud vəd etdikdən sonra yaşmağını qaldırır və bununla 
da onlar «barışırdılar»» (10, 31). Bəzi ailələrdə indi də belə bir adət 
mövcuddur  ki,  gəlin  ər  evinə  qədəm  basarkən  ayaq  ustə  durub 
oturmur,  ona  yalnız  müəyyən  hədiyyə  verildikdən  sonra  əyləşir. 
Hədiyyə də hər ailənin imkanı daxilində müxtəlif ola bilər.  
Füzuli yaradıcılığının zirvəsi sayılan «Leyli və Məcnun» əsərin-
də ailə həyatında mühüm əhəmiyyət kəsb edən nikah münasibətləri 
və  onun  rəsmiləşdirilməsini  gerçəkləşdirən  toy  mərasimi    barədə 
belə yazmışdır: 
 
Göndərdi nikah üçün bəsi mal, 
Şərt etdigin etdi cümlə irsal. 
Min zərrin nəl, əsbi-tazi 
Misrivü İraqiyü Hicazi. 
Min cariyəvü qulami-ziba, 
Pirayələri hərirü diba. 
Min naqə nəbatü qənd yüklü, 
Nəsrin dərili, bənövşə tüklü. 
Min təblə əbirü ənbərü müşk. 
Əsbabi – nigah olub rəvanə, 
Kəbini kəsildi nəqdi-canə (25, 145–146). 
 
Bu təsvirdə toyla əlaqədar olaraq gəlin evinə müxtəlif şirniyyat, 
geyim  və  bəzək  əşyaları  göndərildiyi  də  qeyd  olunmuşdur.  Şair 

 
96 
 
toyda çalıb-oynayan mütrüblərdən də bəhs etmişdir. Təbrizdə gəlini 
evdən çıxaranda «qızın atası, ya da qardaşı onun otağına girib şalın 
arasına qoyulmuş pendir-çörəyi gəlinin belinə bağlayırlar. Bu adətin 
mənası odur ki, gəlin oğlan evinə ayağı çörəkli gedir, özü ilə xeyir-
bərəkət  aparır» (37, 17). Düzdür, mənbələrdə bu adətin icrası haq-
qında məlumata rast gəlməsək də, onların orta əsrlərdə də icra olun-
duğu  və  həmin  dövrlərin  yadigarı  olduğu  şübhə  doğurmur.  Çünki 
belə adətlər qədim zamanlardan bəri formalaşaraq xalqın çoxəsrlik 
təfəkküründə  mühafizə  olunaraq  yaddaşa  çevrilmişdir.  Etnoqrafik 
müşahidələr təsdiq edir ki,  Lənkəran bölgəsində bəy gəlinin alnına 
sürtülmüş  balı  barmağı  ilə  götürüb  dilinə  sürtür.  Bu  gəlinin  şirin 
dilli olmasına bir işarə kimi qəbul edilir. 
B.Abdulla  qeyd  edir  ki,  «İstisna  hallar  nəzərə  alınmazsa,  qız 
evində toy oğlankından əvvəl başlanır və ehtimal ki, bu da ana xət-
tinin  üstünlüyünü  ifadə  edən  əlamət  kimi  bu  çağacan  yaşamaq-
dadır.» (45, 129) 
Azərbaycanda  toy  zamanı  mövcud  olan  «belbağlama»ya  görə 
ata evindən çıxarkən qızın belini oğlanın qardaşı və ya qardaşı yox-
dursa,  qohumlarından  biri  bağlayır.  Azərbaycanda  duvaqqapma 
adəti də mövcud olmuşdur. Oğlan evinə  gəldikdən sonra qızın  ba-
şından bir uşaq duvağını alıb barlı ağacın başına atırdı. 
Aşıq  Misgin  Abdalın  yaradıcılığında  ailə  məsələləri  də  yer  al-
mışdır.  El-obanın  toy  mərasimi  (7  və  40  gün  keçən),  elçilik,  qara 
zurnanın çalınması, aşıqların orada olması və s. öz əksini tapmışdır. 
Bundan  əlavə  Miskin  Abdal  maraqlı  bir  el  adətinə  toxunmuşdur. 
Burada  qeyd  olunur  ki,  qədim  zamanlarda  toy  mərasimi  zamanı 
pəhlivanla  güləşmə  baş  verirdi.  Gəlinə  layiq  olduğunu  göstərmək 
üçün bəy güləşməni qazanmalı idi. “Miskin Abdal və Sənubər” das-
tanında  deyilir:  “-Hardadı  bəy?  Çıxsın  ortalığa.  Bəynən  güləşmək 
istəyən var. El var, adəti var” (1, 108). Qeyd edək ki, bu adət sonra-
lar da davam etmişdir. Məsələn, XX əsrdə Qax bölgəsində pəhlivan 
güləşdirmək adəti var idi. Sadəcə burada güləşmə şəxsən bəyin özü 
ilə yox, bəy evi tərəfindən seçilmiş güclü bir adamla keçirilirdi (48). 

 
97 
 
Qazax  bölgəsinin  Şıxlı  kəndində  toy  mərasimləri  zamanı  güləş 
nümayiş etdirildiyini etnoqraf  T.Bünyadov da təsdiq edir (68). 
Qax bölgəsinin Almalı kəndində XX əsrin ortalarına kimi qalan 
belə bir toy adəti mövcud idi ki, məhəllənin ortasına xalça sərirdilər 
və onun ustünə qız tərəfi güclü birisini uzadırdı. Həmin adamı bəy 
tərəfindən gəlmiş güclü bir nəfər çiyninə qaldırmalı idi, əks təqdirdə 
qaldıra bilmədikdə qızı verməzdilər. Oğlan evinin adamları çalışırdı 
ki, güclü bir nəfəri ortaya çıxarsınlar ki, pərt olmasınlar. Ümumiy-
yətlə,  qızı  almaq  çox  çətinliklə  başa  gəlirdi.  Bundan  əlavə,  Qaxın 
Qorağan  kəndində  isə  toy  günü  artıq  gəlin  bəy  evinə  gətirildikdən 
sonra  bəyi  papaqlı  ortaya  çıxarıb  hər  gələn  papağının  altına  pul 
qoyardılar. (66) Bu qeyd olunanlar onu göstərir ki, bəy tərəfi bir sıra 
əngəlləri aşmalı olurdu. Orta əsrlərdə güclü birisi ilə bəyin özü gülə-
şirdisə,  sonrakı  dövrlərdə  bu  adətin  şəkli  dəyişir,  hər  iki  tərəfdən 
daha güclü adamlardan istifadə olunurdu.  
Arif Ərdəbilinin «Fərhadnamə» əsərinin məzmununu şərh edən 
N.Araslı  yazır:  «Fərhadın  atası  ölür.  Onun  əmisi  təxtə  sahib  olub, 
ölən qardaşının arvadı,  yəni Fərhadın analığı ilə evlənir. Bu hadisə 
Fərhadı çox mütəəssir edir.» (19, 62) Göründüyü kimi, burada şair 
nəinki  orta  əsrlərə,  eləcə  də  sonrakı  dövrlərdə  xalqımızın  mənəvi 
dəyərlərinə  xarakterik  olmayan  və  nadir  rast  gəlinən  nikah  növü 
kimi levirat haqqında söz açmışdır. 
Bu  nikah  növünü  qayına  getmə  kimi  də  izah  etmək  olar.  Belə 
ki, bu nikah əri ölmüş qadının subay qaynı ilə evlənməsinə deyilir. 
Şairin də münasibətindən bəlli olur ki, əsərdə bu məsələ təqdir olun-
mayan bir hal kimi yer almışdır. Burada nəzəri cəlb edən isə sadəcə 
levirat  kimi  nikah  növünün  mövcud  olduğunu  qeyd  etməsidir. 
Cavan vaxtı əri ölüb dul qalmış qadınların başqa evə yenidən gəlin 
getməsini  qəbul  edə  bilməyən  və  bunu  istəməyən  nadir  ailələrdə 
onu evlənməmiş qaynına almaq kimi az-az rastlanan hallar da möv-
cud olumuşdur. Burada əsas məsələ həmçinin dul qalanın uşaqı ol-
duğu  təqdirdə  onun  ata  ocağından  ayrılmasına  razılıq  verilməməsi  
ilə bağlıdır. Təqdirəlayiq hal olmadığı onun nadir görüldüyü ilə də 
əlaqədardır və keçmişin ən pis, geridəqalmış nikah növü kimi  əhali 

 
98 
 
arasında  da  müsbət  qarşılanmadığı  və  geniş  yayılmadığı  bəllidir. 
Əslində belə bir nikah növünün olması zənnimizcə ailədaxili iqtisa-
di durumun, maddi məsələlərlə bağlı düşüncələrin rolu ilə izah olu-
na bilər. Belə ki, burada əsas amil kimi təzə gəlin üçün təzədən xərc 
sərf edərək  yenidən toyla bağlı adətlərlə  əlaqədar olaraq (məsələn, 
başlıq pulu və s.) əlavə xərclərə girmək istəməmək kimi niyyət özü-
nü göstərir. Levirat nikah növünü köhnəliyin qalığı kimi qiymətlən-
dirmək olar. Çox təəssüf ki,  bəzi  müəlliflər bu nikah növünün ma-
hiyyətini  başqa  cür  də  izah  etməyə  çalışırlar.  Məsələn,  Bahaəddin 
Ögəl özünün «Böyük hun imperiyası» kitabında belə yazır: «Levirat 
– oğulların dul ögey analarla və ya ölən qardaşların arvadları ilə ev-
lənmə adətidir. Əslində, hunlarda və sonrakı türklərdə bu adət inki-
şaf etmiş bir adət kimi müşahidə edilirdi. Məqsədi isə ailələrin da-
ğılmaması, ərləri ölən qadınların və yetim uşaqların səfalətə düşmə-
mələri  idi...  Ölən  qardaşın  arvadı  ilə  evlənib,  onun  yetim  qalan 
uşaqlarını öz ailəsi və himayəsi altına almaq tipik və sosial bir həm-
rəylik nümunəsidir» (20, 193–194). Burada belə bir fikir səslənir ki, 
guya  bu  nikahda  məqsəd  ailənin  dağılmaması  və  səfalətə  düşmə-
məsidir. Bu xüsusda etnoqraf alim Q.Qeybullayevin də fikri belədir: 
«Levirat nikah adətinin icra edilməsinin iki səbəbi vardı. Varlı züm-
rədə  mərhumun  varidatına  sahib  olmaq  meyli  əsas  rol  oynayırdı. 
Geniş əhali içərisində isə maddi mülahizələrdən başqa (qız əvəzinə 
başlıq verildiyinə görə), həm də mərhumun uşaqlarını saxlamaq və 
böyütmək  zərurəti  nəzərə  alınırdı  və  ona  görə  xalq  içərisində  bu 
adət «yaraya yarpaq», yəni baş vermiş bədbəxtlikdən çıxış yolu ad-
lanırdı. Xalq arasında bunu «çörək parçalanmasın»  -  ifadəsi ilə də 
izah edirdilər» (10, 150–151).  
Etnoqraf  Həsən  Quliyev  etnoqafik  müşahidələrə  əsaslanaraq 
Azərbaycanın  keçmiş  ailə  məişətində  monoqam  nikah  forması  ilə 
yanaşı,  leviratın  da  qeydə  alındığını  söyləyir  (11,  15).  Hacı  Qadir 
Qədirzadə isə bu xüsusda belə  yazır:  «Araşdırmalar göstərir ki, bu 
forma nikahlar daha  çox ailədə (yəni ölmüş qardaşın və  ya bacının 
yetim  uşaqları)  bağlanırdı.  Xalq  arasında  «Yaraya  yarpaq»  adlan-
maqla «qardaş qardaşın balasına öz balası kimi baxar», «anası yox-

 
99 
 
dur, xalası var», «ətini yesə də, sümüyünü çölə atmaz»və s. deyim-
lər  bununla  əlaqədardır.  Qeyd  edilməlidir  ki,  bu,  hamıya  belə  ol-
murdu» (9, 24). Bu məsələ Azərbaycan respublikasının qərb bölgə-
lərinin müasir kənd həyatını tədqiq edən Nərgiz Quliyevanın da əsə-
rində  yer  almışdır  ki,  o  bu  hadisənin  əhali  tərəfindən  «baş  vermiş 
bədbəxtliyə çarə» kimi dəyərləndirildiyini söyləyir. (22, 59) El ara-
sında  yayılan  «Yaxşını  yada  vermək  hayıfdı,  pisi  vermək  ayıbdı» 
deyimi də müəyyən qədər leviratın qalığı kimi səslənir. Şəxsi fikri-
mə görə məgər ailə, oğlanlardan biri ölərdisə, atasız qalan uşağı və 
ocağa gəlin gəlib, lakin dul qalmış qadını saxlamaqda acizlikmi çə-
kir ki, hökmən o biri oğulla nikaha girməyi zəruri hesab edir. Əmi 
öz qardaşının ailəsinə öz ailəsi kimi qayğı göstərmək üçün məhz ni-
kahamı girməlidir? Bəzən bu nikah formal xarakter daşıyırdı. Gəlin 
ər ocağında qalırdı, lakin qaynı ona toxunmurdu, başqası ilə evlənə 
bilərdi.  Bəzən  isə  doğrudan  da  yeni  bir  ailə  yaradıb  həm  qadından 
olan  öz  uşaqlarına,  həm  də  qardaşının  uşaqlarına  atalıq  edib  sahib 
çıxırdı.  
Tarixən  formalaşan  nikah  formaları  haqqında  və  toy  adəti  ilə 
bağlı məsələlər barədə qeyd olunan məlumatlarla bərabər, orta əsr-
lərdə yer alan məişətdə bir sıra kök salmış problemlərə də nəzər sa-
laq. Misal üçün, «Zeyl-e tarix-e qozide» əsərində Həmdullah Qəzvi-
ninin  ailə  münasibətlərinə  dair  verdiyi  məlumatında  da  aşağıdakı 
məsələlər yer alır. O göstərir ki, Əbu Səidin ölumundən sonra onun 
dul qalmış arvadı Dilşad Şeyx Həsən Bozorqə ərə getmişdir. Müəl-
lifin şahzadə Satıbəyi də onun öz istəyinə əks olaraq, Suleyman xa-
na kəbin etdi – deməsi orta əsrlərdə nikah haqqında fikir söyləməyə 
müəyyən mənada imkan verir (4, 15). Burada nəzəri cəlb edən cəhət 
odur ki, siyasi baxımdan çıxış edərək və izdivacı əhəmiyyətli hesab 
edərək  yüksək  dairələrdə  əksər  hallarda,  qızların  rəyinə  üstünlük 
verilmədən nikah bağlanırdı. Bu onu göstərir ki, orta əsrlərdə nikaha 
münasibət  belə  idi.  Nikah  yüksək  zümrələr  arasında  bağlanırdı. 
Şərəfxan Bidlisi Sultan Yaqubun taxt-taca çıxan kimi Şirvan hökm-
darı  Fərrux  Yasarın  qızını  aldı  (34,  145).  Şərəfxan  Bidlisi  isə 
göstərir ki, Sultan Əbu Səid əmir Çobanın sadiqliyini və xidmətini 

 
100 
 
nəzərə  alaraq,  özünün  o  biri  bacısını  (Satıbəyi)  Çobana  ərə  verdi. 
Buradan  aydın  olur  ki,  arvadı  öləndən  sonra  Çoban  baldızını  alır. 
Bu nikah növü tarixən mövcud olmuş və elmi  ədəbiyyatda sororat 
kimi adlandırılır (34, 59). Bundan əlavə, Bidlisi 1350–1351-ci illə-
rin hadisələrini şərh edərkən göstərir ki, Məlik Əşrəf Mardin haki-
minin  qızına  nişanlandı  və  böyük  mərasim  təşkil  etdi.  Lakin  onlar  
görüşəndə qız onun xoşuna  gəlmədi  (34, 74). Bu da tərəflərin bir-
birini yalnız toy gecəsi  gördüyünü sübut edir. Şərəfxan Bidlisi şah 
Təhmasibin  oğlanlarının  adlarını  xatırladarkən  onların  analarının 
türkmən, çərkəz, gürcü olduğu haqqında da məlumat vermişdir. Bu 
o  deməkdir  ki,  yüksək  təbəqəyə  mənsub  olanlar  bir  neçə  qadınla 
izdivaca girə bilərdilər (34, 232). Bu barədə Vinçenso Alessandri də 
məlumat  vermişdir.  Belə  ki,  o  «kralın  müxtəlif  arvadlarından  olan 
on bir oğlu və üç qızı var»-deməklə çoxarvadlılığın yüksək zümrəyə 
xas olduğunu vurğulamışdır (27, 83). 
Orta əsrlərdə Yaxın Şərq ölkələrinin əksəriyyətində olduğu kimi 
saraylarda cariyə adlanan kənizlər xidmət göstərirdilər. Bu cariyələr 
adətən  müharibələr  zamanı  əsir  düşmüş  qızlardan  ibarət  olurdu  və 
yaxud  kəniz  kimi  bağışlanırdı.  Hökmdarlar  bəzən  belə  cariyələrlə 
evlənərək  onlara  kəbin  kəsdirirdilər.  İstənilən  vaxt  onları  azad  et-
mək  də  mümkün  sayılırdı.  Hərəmxanalara  xədim  və  ya  xacə  adla-
nan xüsusi adamlar nəzarət edirdilər. Ümumiyyətlə, hərəm müqəd-
dəs,  qorunan  yer  anlamı  daşıyır.  Hərəmin  quruluşu  da  elə  tikilirdi 
ki, kənardan heç kimsə, onun daxilini görə bilməsin. Qadınların na-
məhrəm  olan  yad  kişiləri  görə  bilməməsi  məqsədi  daşıyırdı.  Hə-
rəmin bir hissəsi şahın şəxsi otağı idi. Əndərun hissəsi (daxili) cari-
yələrin  təlim  alması  üçün  nəzərdə  tutulurdu.  Hərəmə  daxil  olmuş 
qadınlara  Quran,  rəqs,  musiqi  və  digər  sənətlərlə  yanaşı,  həmçinin 
davranış qaydaları da öyrədilirdi. Hərəm kimi saray kompleksi Şər-
qin digər ölkələrində Çin, Bizans, Hindistan kimi ərazilərdə də özü-
nəməxsus  şəkildə  mövcud  olmuşdur.  Qadınlarla  kişilərin  bərabər 
hüquqlarının  təmin  olunması  ilə  hərəmxanalar  və  xüsusən  şahlara 
məxsus çoxarvadlılıq ləğv olunmuşdu. Ceffi Deket hərəm haqqında 
məlumat vermişdir. O qeyd edir ki, şahın (Təhmasib nəzərdə tutulur 

 
101 
 
– Ş.B.) dörd arvadı və istədiyi qədər cariyələri vardır. Əgər cariyə-
lərdən  birinin  uşağı  olardısa,  belə  uşağa  şah  öz  mirasından  verə 
bilər, arvadlarından biri ölərdisə, həmin cariyəni onun yerinə xanım 
edə bilərdi (61, 156). Orta əsr ərəb mənbələrində Babəkin arvadları 
və uşaqlarının əsir alındığı qeyd olunur (63, 85). Bu da orta əsrlərdə 
bəzi ailələrdə çoxarvadlılığın mövcud olduğunu göstərir. 
Mikele  Membre  Azərbaycanlı  qadınların  çox  gözəl,  gözəl 
geyimli, nəzakətli olduqlarını söyləməklə bərabər, həm də ərlər bir 
şey  istədikdə  pulu  arvadlarından  almalı  olduqlarını  sözlərinə  əlavə 
edir.  Qızılbaşların  arvadlarına  böyük  sevgiləri  olduğunu  söyləyən 
müəllif qadınların başlarına  yalnız gözlərinin göründüyü ağ örpək 
örtdüklərini qeyd edir. (27, 52) Bu onu göstərir ki, ailənin maliyyə 
məsuliyyəti qadınlarla bağlı idi. Onlar ailə büdcəsinin hara və niyə 
sərf olunmasına nəzarət edirdilər. 
Azərbaycan  xalqının  genişürəkliliyi  və  yardımsevərliyi  digər 
adətlərlə yanaşı, toy mərasimində də özünü göstərir. Əsrlərdən bəri 
süzülüb  gələn  və  sonrakı  dövrlərdə  də  icra  olunan  «Mürvət  toyu» 
dediyimizə bir nümunədir. «Bu adətin məzmunu ondan ibarətdir ki, 
el-oba,  ahıl-cahıl  Novruz  günü  yığışıb  kəndin  atasız-anasızlarına, 
xüsusilə, ailə qurmaq imkanı olmayan oğlan və qızlarına toy edər-
dilər.  Ağsaqqalların,  ağbirçəklərin  təşəbbüsü  ilə  keçirilən  Mürvət 
toyunda  hərə  öz  imkanı  müqabilində  iştirak  edir,  ətlik  qoyun,  mal, 
kimi düyü,  yağ və başqa ərzaq məhsullarını təmənnasız bağışlardı. 
Bir sözlə, el–obanın köməyi ilə, iştirakı ilə imkansız oğlanın və ya 
qızın  toyu  edilər,  xalq  təzə  ailə  həyatı  quranlara  öz  xeyir-duasını 
verər, nəticə etibarı ilə yeni bir ailənin əsası qoyulardı. Çox zaman 
evi olmayan belə ailələr üçün əvvəlcədən el gücü ilə hətta ev də ti-
kərdilər»  (41,  79).  K.Əliyev  Strabonun  məlumatlarına  əsaslanaraq 
digər  Şərq  ölkələrində  olduğu  kimi  Midiya  ərazisində  bahar  bay-
ramı  zamanı  nikahların  kəsildiyini  qeyd  edir  (53,  65).  Xalqımızın 
sonrakı  dövrlərdə  də  (XX  əsr)  bir  ənənə  kimi  qoruyub  saxladığı 
mürvət toylarının keçirilməsi adəti onun daha qədim köklərə malik 
olduğunu söyləməyə əsas verir.  

 
102 
 
Yusif  Vəzir  Çəmənzəminli  yazır  ki,  «arvad  da  razılıq  versə, 
ortalıqda bir ittifaq əmələ gəlir. Bu ittifaqa nikah deyirlər. Nikahın 
ümdə  şərti  ər  ilə  arvadın  bərabərliyi  olur,  biri  o  birinə  zülm  edə 
bilməz, biri o birinə tabe gərək olmasın və bu şərtlər əmələ gəlməsə, 
nikah  düz  və  doğru  olmaz…Nikah  əbədi  bir  dostluqdan  ibarətdir» 
(28, 157). 
Hər bir şəxsin həyatında toy əlamətdar gün hesab olunur. Mua-
sir dövrdə nikah munasibətlərinin tənzimlənməsində dini idarələrin 
səlahiyyəti yoxdur. Ailə qurmaq əsrlər boyu məsuliyyətli bir addım 
sayılmışdır. Bu xüsusda valideynlər mühüm rol oynamışlar. Belə ki, 
«Oğul-qız  toyu  görmək  onların  təkcə  ülvi  arzusu  deyil,  bəlkə  də 
bütövlükdə  həyatlarının  mənasını  təşkil  edir.  Onların  böyük  həyat 
təcrübəsi  vardır,  insanları  daha  yaxşı  tanıyırlar,  səhv  edə-edə 
müdrikləşiblər» (23, 112). 
N.Tusi  eyni  zamanda  nikah  münasibətləri  rəsmiləşdirildikdən 
sonra  ailədəki  mövqe  müəyyənləşdirilməsi  məsələsinə  də  yer  ver-
mişdir. Belə ki, o yazır: «Kişi və arvad arasında kəbin kəsildikdən 
və nikah qanunlaşdırıldıqdan sonra, arvad saxlamaqda ər üç üsuldan 
istifadə etməlidir: birinci – zəhm, ikinci – kəramət, üçüncü – baş qa-
rışdırma». (3, 153) Bütün bu deyilənlərə Tusinin özünəməxsus açıq-
lamaları vardır.  Belə ki,  zəhm  dedikdə, evdə kişinin  hegemonluğu, 
yəni  ailədəki  üstün  mövqeyi    nəzərdə  tutulur.  Müəllif  göstərir  ki, 
əgər bu şərt pozularsa, ailə üzvləri üçün xoşagəlməz hadisələrlə nə-
ticələnə  bilər.  Kəramətin  növlərini  göstərən  Tusi  qeyd  edir  ki,  qa-
dının məhəbbət və şəfqətini artıran şeyləri ondan əsirgəmək olmaz,  
yəni 1 – onu gözəl saxlamaq,  2 – üzünü örtməkdə tələbkar olmaq, 3 
– evdarlıq işlərində onunla məsləhətləşmək, 4 – ərzaqdan istifadədə, 
xidmətçiləri işlətməkdə ona tam ixtiyar vermək, 5 – onun ailəsi və 
qohumları ilə mehriban dolanıb kömək etmək, 6  – üstünə günü gə-
tirməmək.  Nəhayət,  baş  qarışdırmaq  dedikdə,  yəni  ev  işləri,  ava-
danlığın  hayına  qalmaq  və  s.  kimi  məsələlərlə  məşğul  olmaq 
nəzərdə tutulur. 
Beləliklə qeyd edə bilərik ki,  «Toy iki gəncin ən gözəl və ülvi 
hissinin  eşqinin  təntənəsidir.  O,  çox  qədimdən  başlayaraq,  ən  şən, 

 
103 
 
şux, gur keçirilən məişət mərasimi  olmuşdur. Cəmiyyət  inkişaf et-
dikcə  o  da  dəyişmiş,  yeniləşmiş  və  inkişaf  etmişdir.  Azərbaycan 
xalqı  yeni  qurulan  ailəyə  müqəddəs  bir  hadisə  kimi  baxmış,  onun 
ülviliyini  qorumuş,  lap  əvvəldən  təməlinin  möhkəm  olmasına 
çalışmışdır» (23, 130 – 131). 
Yeni qurulacaq ailə üçün cehiz hazırlanması bütün dövrlərə xa-
rakterikdir.  Bunu  mənbələrin  verdiyi  məlumatla  da  təsdiq  etmək 
olar. Məsələn, «Əmir şeyx Həsən bin əmir Hüseynin, yeri cənnətlik 
olsun, qızı Ənuşirəvan xatunu Özbək xanın oğlu Dini bəyə verdilər 
və tam yaraq və cehizlə Dəşti Qıpçağa göndərdilər» (35, 34). Yeni 
qurulacaq ailənin maddi təminatını müəyyən qədər həll etmək üçün 
onları cehizlə təmin etmək valideynlərin borcu sayılmışdır. Xüsusən 
yorğan,  döşək,  balış  mütləq  olmalıdır.  Bundan  əlavə,  qab-qacaq, 
qazan,  qaşıq  dəsti  və  s.  ilk  istifadə  üçün  ən  zəruri  tələbat  malları 
sırasındadır.  
Ailənin dolanacağı  kişidən asılı olurdu. Lakin bu çox vaxt qa-
dının əməyinin nəticəsində əldə edilirdi. Belə ki, qadınlar xalça to-
xuyur, ipək yetişdirir, təsərrüfatın müxtəlif sahələrində kişilərlə bə-
rabər  çalışaraq  ailə  büdcəsinin  artmasında  yardım  edirdilər.  Cehiz 
hər  zaman  onu  verən  ailənin  maddi  imkanından  asılı  olmuşdur. 
Ailədə  hər  şeyi  ölçüb  biçmək  lazımdır,  atalar  məsəlində  deyildiyi 
kimi  «ayağı  yorğana  görə  uzatmaq»  lazımdır.  Orta  əsrlərdə  əksər 
türk xalqlarında olduğu kimi xəzərlərdə də cehiz verilməsi mövcud 
olmuşdur. Bu barədə Kufi də qeyd etmişdir. Xatunu qohumlarından 
10  min  xəzər,  dörd  min  əla  madyan,  min  qatır,  min  qul,  on  min 
xəzəri  cinsindən  olan  alçaq  dəvə,  min  baş  türkü  cinsindən  olan 
ikihörgüclü  dəvə,  iyirmi  min  baş  qoyun,  içi  dolu  on  araba,  qab-
qacaq,  müxtəlif  qızıl  və  gümüş  əşyalar  yüklənmiş  iyirmi  araba 
müşayiət edirdi (63, 73). Burada xaqan qızına verilən cehiz təqdim 
olunmuşdur. Aydındır ki, yoxsulların da özlərinə münasib gündəlik 
istifadə üçün verəcəyi şeylər olurdu.   
Toy  mərasimi  ilə  bağlı  əsrlərdən  bəri  süzülüb  gələn  bir  sıra 
inanclar  da  mövcud  olmuş  və  tətbiq  edilmişdir.  Məsələn,  gəlinin 
ayağı  altında  qab  sındıranda  ayağı  düşərli  olar.  Gəlin  gedərkən 

 
104 
 
ovucuna aldığı düyünü səpərək rəfiqələrinin adını çəksə, onların da 
bəxti açılar. Gəlini əyləşdirib qucağına oğlan uşağı verərlər ki, onun 
da ilki oğlan olsun. 
Nikahın qeydə alınması bütün dövrlərdə toy mərasimi vasitəsilə 
həyata keçirilir. Nəticədə gəlinin ata evindən bəy evinə köçməsi ilə 
yekunlaşan  toy  mərasiminin  özü  də  xalqın  yaradıcılıq  nümunəsi 
kimi əsrlərin sərhəddini aşaraq bu gün də yaşamaqdadır. Əsrlərdən 
bəri  süzülüb  gələn  xalq  atalar  sözündə  deyilir  ki,  «nikah  ailənin 
haqq açarıdır» (62, 134). 
H.Sarabski qeyd edir ki, güləbətinli ədyal  örpək, noğul,  nabat, 
püstə,  badam,  xına  toy  tədarükü  üçün  alınan  mal  sırasındadır  (50, 
95). 
Adətlərin  zənginliyi  özünü  hər  yerdə  büruzə  verir.  Məsələn, 
«Gəlin  oğlan  evinin  həyətinə  yaxınlaşanda  «bəy»  yaxın  yoldaşları 
ilə  birlikdə  damın  üstünə  çıxıb,  oradan  alma  ilə  gəlini  vurmalıdır. 
Əgər «bəy» gəlini vura bilsə, yoldaşları göyə güllə atırlar ki, qız bu 
evdə  xoşbəxt  olsun.  «Bəy»in  atdığı  alma  gəlinə  dəymədikdə  o, 
kədərlənir və pərişan olur» (32, 165). Gəlinin oğlan evinə yaxınla-
şanda  bəy  və  yoldaşlarının  ona  üç  alma  və  ya  nar  atması  indi  də 
Təbrizdə  kənd  yerlərində  qalmaqda  davam  edir.  Bununla  bərabər 
Təbrizdə  belə  bir  adət  də  mövcuddur  ki,  bəy  evinə  qədəm  qoyan 
gəlini  mis  sininin  üstündən  keçirirdilər.  Mənası  da  ondan  ibarətdir 
ki,  həmin  əşya  evdə  olduğu  kimi  gəlin  də  həmişəlik  bu  evdə 
qalacaqdır.  Hətta  bəzi  yerlərdə  bu  məqsədlə  gəlin  daxil  olan  evin 
divarına mismar çalırdılar (37, 17).  
İndiyədək müxtəlif ərazilərdə (Azərbaycan, Türkiyə, İran və s.) 
mövcud  olan  adətlərdən  biri  də  bəyin  ayağının  gəlin  tərəfindən 
tapdalanmasıdır.  Bu  evdə  gəlinin  sözünün  keçərli  olması,  kişidən 
üstünlüyünü göstərmək məqsədilə edilirdi. Toy mərasimi qurtardıq-
dan  sonra  da  adətlər  icra  olunmaqda  davam  edir.  Məsələn,  bəy 
duvağını açmağa icazə verməyən gəlinə «üz görümcəyi» adı ilə bir 
qızıl əşya hədiyyə edir (37, 18).  
Gəlin üç gün otaqdan bayıra çıxmamalı, özünü ev əhlinə göstər-
məməlidir. Təbrizdə bu «pərdədə oturma» və «bal günləri» adlanır. 

 
105 
 
Ağdamda  yalnız  qadınların  iştirak  etdiyi  üçgünlük  mərasimindən 
sonra  gəlin  bayıra  çıxa  bilər.  Bundan  sonra  evə  gələn  qohum-
əqrəba, gəlinə «boy görüncəyi» adı ilə pul verirlər. Qırx gün ərzində 
gəlin həmzatlı qadınlardan uzaq tutularaq gözlənilir. Bu müddətdən 
sonra gəlinin ata-anası onları qonaq çağırır. 
Toyda  qadınlar  cavanlarla  birgə  «haxışta»,  «Ay  lalə  bəndim 
olum»  və  «Ustaye  Səlman»  oyunlarında  iştirak  edirlər  (32,  162). 
Eyni gündə oğlan evində də mərasim keçirilir, toyxana qurulur, bə-
yin yanında sağdışı və soldışı əyləşirlər, qarşılarında şirniyyat dolu 
sini qoyulur, musiqiçilər oxuyur. El arasında «bəy tərifi» adlanan bu 
mərasim  zamanı  da  əyləncə  davam  edir.  Gəlin  gedərkən  anasının 
ona çörək verməsi də bir adət olmuşdur. Evə ilk olaraq yanar çıraq 
daxil edilirdi (32, 182;187). 
Azərbaycanda qardaşlıq adlanan dostluq münasibətləri mövcud 
olmuşdur.  Bir-birilə  möhkəm  dostluq  əlaqəsi  yaradan  gənclər  qar-
daşlıq sayılırdı. Bu təqdirdə onlar bir-birinin bacıları ilə nikaha girə 
bilməzdilər.  Bir  də  kirvəlik  əlaqəsi  olan  ailələr  arasında  kəbin 
münasibəti  ola  bilməzdi.  Deməli,  nikah  əlaqələrinin  qurulmasında 
da müəyyən qadağalar mövcud olmuşdur.  Kişi və qadının evlənmə-
si  qadağan olunmuş kimsələr soya  görə, süd qohumluğu və evlilik 
əqrəbalığı olmaqla üç yerə ayrılır.