ŞİRİn bünyadova

 
NİŞAN   MƏRASİMİ 
Toyla bağlı mərasimlərdən biri də nişanlanmadır. İndiyədək da-
vam edən nişan mərasiminin xarakterik xüsusiyyətləri əsasən ondan 
ibarətdir ki, o hər iki tərəfin yaxın qohumlarının iştirakı ilə keçirilir. 
Nişan mərasimi oğlan tərəfin xərci hesabına edilirdi.  
Elçilikdən sonra başlanan bu mərasimdə bəlgə gətirilər və şad-
yanalıq  olardı.  Nişanda  qız  üçün  gətirilən  ən  vacib  əşya  üzük,  baş 
örtüyü və şirniyyat şeyləri olardı (7). Üzüyün rəmzi mənası əbədi-
likdir, baş örtüyü isə qızın başının məhz nişanlandığı adama bağlan-
dığına  işarədir.  Şirniyyat  da  münasibətlərin  şirin  olması  diləyidir. 
Bundan əlavə, oğlan evi tərəfindən hər kəs öz imkanına görə qıza və 
onun yaxın qohumları üçün xonçada müxtəlif geyim əşyaları təqdim 
edilirdi. Beləliklə, bundan sonra qız nişanlı hesab edilir və başqa bir 
ailənin onun adını tutmağa ixtiyarı olmurdu. Nə qədər ki, nişan mə-
rasimi  olmurdu,  qıza  başqaları  tərəfindən  elçi  gəlmək  mümkün  sa-
yılırdı. Lakin bəlgə qoyulduqdan sonra qız artıq başqasına aid oldu-
ğu üçün onun adını çəkmək adətə görə düzgün sayılmırdı.  
Nişanlanmış qızın ailə və cəmiyyətdə statusu dəyişərdi. Belə ki, 
o ölçülü–biçili davranış nümayiş etdirərdi. Qız oğlan tərəfin adam-
larından gizlənər, utanıb çəkinərdi. Nişandan sonra da oğlanla qızın 
görüşməsi  qadağan  idi.  Qız  nişanlı  qaldığı  müddətdə  ona  bayram-
larda pay aparılırdı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, əsrlərdən bəri icra 
olunan  bir  adətdir  ki,  nişanlı  qıza  Qurban  bayramı  zamanı  qoyun 
alınır və qız evinə göndərilirdi. Bu adət indi də davam edir.  
Təhlillər  onu  deməyə  əsas  verir  ki,  elçiliklə  nişan  mərasimləri 
bir-birindən fərqli mahiyyət daşımışdır. Elçilikdən sonra razılıq əldə 
olunan, lakin hələ barmağına üzük taxılmayan qıza bayramlıq apar-
mazdılar,  lakin  nişanlanmış  qıza  aparardılar.  Yeni  çıxan  meyvələr-
dən  məhz  nişanlı  qıza  «nübarlıq»  göndərilirdi.  Hətta  Naxçıvanda 
payızın  son-çillə  gecəsi  nişanlı  qıza  «çillə  payı»  aparılırdı.  Burada 
müxtəlif meyvələr, hədiyyə, şirniyyat ilə bərabər çillənin rəmzi he-
sab olunan qarpız da göndərilirdi. (2, 59) Xüsusən, Novruz bayramı 

 
46 
 
zamanı  qız  evinə  bayramlıq  payı  təqdim  olunurdu.  Adətən  novruz 
bayramı  gələndə  gəlin  üçün  aparılan  bayram  xonçasına  şirniyyat 
şeyləri qoyulurdu. Lakin bölgələr üzrə fərqlər mövcud idi. Belə ki, 
Lənkəran-Astara bölgəsində düyü ilə bərabər, quş əti, balıq da qo-
yardılar. Balığın ağzına hil qoyardılar, indi isə gəlin üçün üzük qo-
yurlar. Bayramlarda nişanlı qıza pay aparılması ənənəsinin Təbrizdə 
keçmiş zamanlarda mövcudluğu maraq doğurur. Oğlan evi bayram 
zamanı «nəsib çörəyi adlanan» südlü çörək və kökə bişirib qız evinə 
yola salardılar. (20, 16) 
Bütün  bu  deyilənlər  onu  göstərir  ki,  nişan  mərasimi  qızın  rəs-
mən başqa ailəyə mənsubiyyətinin, oğlan evinə aid olmasının rəmzi 
sayılır.  Nişanla  toy  mərasimi  arasındakı  zaman  kəsiyində  bir  sıra 
adətlər  icra  olunurdu.  Bayramlarda  pay  aparmaqla  yanaşı,  qız  evi 
«ayaqaçdı»  edirdi.  Burada  məqsəd  gələcək  kürəkənin  çəkinmədən 
qız evinə gedib-gələ bilməsi idi. Yəni bu vədədən sonra oğlanın qız 
evinə gəlməsinə böyüklərin razılığı ilə izin verilirdi. Oğlanın sonra-
lar açıqca gəlib-getməsi mümkün sayılsa da, bir sıra etik normaları 
gözləmək  vacib  idi.  Oğlanın  qız  evində  hədsiz  çox  oturması,  bö-
yüklərin yanında qızla söhbətləşməsi qınanırdı, o, gecəni orada qala 
bilməzdi.  Gələndə  oğlan  özüylə  meyvə,  şirniyyat,  nişanlısı  üçün 
bəxşişlər və s. gətirirdi. Amma qız üçün «ayaqaçdı» mərasimi keçi-
rilmirdi. Onun oğlan evinə getməsi adətə görə düzgün sayılmırdı. 
Nişanla  toy  arasındakı  vaxt  ailələrin  bu  işə  hazırlıq  dərəcəsin-
dən  asılı  olurdu.  Əgər  hər  iki  tərəf  toy  tədarükünə  tam  hazır  olar-
dısa, onda gün təyin olunar və mərasim başlardı. Ümumən isə qızı 
çox nişanlı saxlamaq, toyun vaxtını uzatmaq el arasında yaxşı sayıl-
mırdı. Ona görə də, əksər hallarda hər iki tərəf çalışırdı ki, toyu tez 
başa çatdırsınlar. 
Nişan zamanı qıza gətirilən geyimdən o, gündəlik vaxtlarda isti-
fadə edə bilərdi, xüsusilə də baş örtüyü və nişan üzüyü taxmaq məs-
ləhət  görülürdü. Oğlan evinin gətirdiyi nişan xonçası və  ya boxça-
sında qıza gətirilən əşyalar qəbul edilir, içinə oğlan üçün lazım olan 
geyim  əşyaları  qoyulur  və  onun  evinə  aparılırdı.  Bu  bəzi  yerlərdə 
(Naxçıvanda  və  s.)  «tabaq  qaytarmaq»,  Abşeronun  bəzi  yerlərində 

 
47 
 
isə «vəzəud» adlanırdı. Yəni qıza gətirilən şeylərin müqabilində oğ-
lan  tərəfə  onun  qarşılığını  vermək  mənası  daşıyırdı,  yoxsa,  geri 
qaytarmaq anlamı kəsb etmirdi. Müasir dövrdə isə qıza gətirilən ni-
şan tortunun üzərində qız və oğlanın adları yazılır, tort ortadan iki-
yəyə bölünür, qızın adı yazılan hissə oğlan evinə göndərilir, oğlanın 
adı yazılan hissə isə qız tərəfdə qalır.  
Adətən  nişanlı  qıza  oğlan  evi  ayrıca  xonça  hazırlayır.  Buna 
«xonça  tutmaq»  deyirlər.  Xüsusən,  nişan  mərasimi  zamanı  tutulan 
xonçaya  qoyulan  sovqat  içərisində  şirniyyat,  xuşgəbar,  zinət  əşya-
ları və başqa şeylər sinilərə qoyulur və al rəngli ipək parça ilə bağ-
lanırdı.  
XX  əsrin  40-cı  illərinə  qədər  Quba  kəndlərində  mövcud  olan 
adətə görə «nişanlanmış qızı ailəsinin və xüsusilə dayısının razılığı 
ilə üzünə ağ və ya qırmızı kəlayağı salıb növbəti bir toyda oynadır-
dılar.  Oğlanın  toyda  iştirak  edən  qohumları  qıza  şabaş  verir,  pulu 
onun kəlayağısının uclarına bağlayır və əllərini doldururdular. Möv-
cud adətə görə, qızın əllərinə yığılan pullar xanəndələrə, kəlayağısı-
nın uclarına bağlananlar isə özünə çatırdı. El adətinə əsasən, həmin 
pullar qızın cehizinə xərclənirdi.» (3, 69) 
Nişanlı  qızlar  cehizlərinin  hazırlanmasında  bilavasitə  özləri  də 
iştirak  edərdilər.  Uzun  əsrlər  boyu  qadınlar  məişətdə  digər  işlərlə 
yanaşı,  xalça  toxumaqla  və  tikmə  sənəti  ilə  məşğul  olurdular.  Bir 
sənət  kimi  toxuculuğu qadınlar qızlarına da öyrədirdilər. Ona  görə 
də ailə daxilində qızlar öz cehizlərini müəyyən vaxta qədər hazırla-
mış olurdular. Xüsusən, nişan qoyulduqdan sonra cehizdə əskik nə 
varsa,  onları  tamamlamaq  lazım  gəlirdi.  Qədim  zamanlarda  pərdə, 
süfrə,  yataq  dəsti,  kisə,  müxtəlif  tikmələr  və  evə  lazım  olan  digər 
ləvazimatlar əl ilə tikilər, məharət göstəricisi sayılardı. Hətta nişanlı 
qızın hazırlıq işlərində özü ilə bərabər yaxın qohumlar və rəfiqələri 
canla-başla iştirak edərdilər.  
Gəlinə verilən cehiz içərisində ən mühümü canamaz, çıraq, san-
dıq,  yorğan,  döşək,  balış  və  s.  olurdu.  Qalan  şeylər  ailənin  maddi 
imkanı baxımından tədarük edilirdi.    

 
48 
 
Maraqlıdır ki, Gürcüstanda da nişan mərasiminin olması barədə 
məlumatlar vardır. XIX əsrdə nişani və ya belqa söz kəsildiyi zaman 
bəy  və  ya  onun  etibarlı  adamı  tərəfindən  pul  və  ya  əşya  şəklində 
təqdim olunan ilk hədiyyədir. (1, 55) Nişan və bəlgə sözlərinin gür-
cülərin  də  toyla  bağlı  mərasimlərində  adı  çəkilməsi  maraq  doğur-
maya bilməz. Nişan bütün türk xalqlarında və müsəlmanlarda qeyd 
olunan mərasimdir.  
İslamın yayılmasından sonra nişan üzüyünün mehr şəklində təq-
dim olunması barədə fikirlər də mövcuddur. Məsələn, «Nişan üzü-
yünün  mehr  qəbul  edilib-edilməyəcəyi,  bunun  məcburi  bir  adət 
olub-olmaması, qadının da kişiyə eyni qiymətdə üzük təqdim edib-
etməməsi  mübahisə  mövzusu  ola  bilər.  Lakin  kişinin  qadına  hansı 
növdən  olursa-olsun,  imkanı  daxilində  bir  üzük  hədiyyə  etməsi 
islam dininə zidd bir hərəkətdir demək olmaz» (8,168). 
Etnoqrafik  məlumatlar  göstərir  ki,  «müəyyən  hazırlıqlar  başa 
çatdıqdan sonra oğlan tərəfi toyun vaxtını müəyyənləşdirmək və ve-
riləcək başlıq haqqında məsləhətləşmə üçün bir neçə ağsaqqalla qız 
evinə  gəlirdilər.  Burada  hər iki tərəf hazırlığın  nə vəziyyətdə oldu-
ğunu, çatışmamazlıqları müzakirə edirdilər. Eyni zamanda «toy xər-
ci» məsələsi danışılır. Bu xalq arasında «kəsir-biçir» adlanırdı» (2, 
67).
 
 
Nişanla bağlı bayatılarda belə deyilir: 
 
Bizdə olan gözəllər 
Bağ-bağçanı bəzərlər; 
Nişan günü süfrəyə 
Şirin, şərbət düzərlər (5, 225). 
 
 
B.Abdulla  haqlı  olaraq  qeyd  edir  ki,  nişanda  şirnilərin  düzül-
məsi adətinin «məxsusi rəmzi mənası vardır. Burada cavanlara şirin, 
dadlı həyat, mehriban yaşayış arzusu ifadə olunmuşdur.» (4, 126) 
Orta əsr müəlliflərinin yaradıcılığında müəyyən məlumatlar ma-
rağa səbəb olur. Məsələn, Məhəmməd Füzulinin bir toy adəti haq-
qında məlumat verməsini Q.Qeybullayev belə izah edir: «Azərbay-
canlıların toy adətləri içərisində keçmişdə nişanlı oğlanın öz adaxlı-

 
49 
 
sına vaxtaşırı qırmızı alma hədiyyə aparması adəti də vardı. Bu ba-
rədə Füzulinin «Söhbətül əsmar» poemasında deyilir. Meyvələr bir-
birilə  bəhs  edərkən  alma  əriyə  deyir  ki,  mən  xəlvətgahi-yarə  əhli 
sirrəm. Məşuqinə aşiqi yetirrəm.» (6, 57) Bu məsələyə şairin əsərin-
də müəyyən yer verməsi əbədiyaşar xalq adətlərimizin rəngarəngli-
yinə və zənginliyinə dəlalət edir. Əsərdə etnoqrafik baxımdan əhə-
miyyət  kəsb  edən  məsələlərin  təsviri  bizə  ailə  məişətində  yer  alan 
adətlərin  daha  uzaq  keşmişə  gedib  çıxdığını  söyləməyə  əsas  verir. 
Oğlanın  nişanlandıqdan  sonra  xəlvəti  olaraq  qızı  görməyə  getməsi 
XX əsrdə də davam edirdi. Bu öz əksini hətta miniatür sənəti nümu-
nələrində  də  tapmışdır.  Məlumdur  ki,  «Azərbaycanda  evlənmək 
adətlərində belə bir dəb  var idi ki,  adaxlı oğlan axşamlar qızı  gör-
mək üçün adaxlıbazlığa gedər, onunla söhbət edər, görüşər, yaylıq-
dan  şirnidən,  qoğaldan  verər  və  qayıdardı.  Əgər  oğlan  görüşə  gəl-
məsəydi, deyərdilər ki, oğlan qızı sevmir.» (13, 138) Göründüyü ki-
mi,  zəngin  el  adətlərində  maraqlı  etnoqrafik  məqamlar  özünü 
göstərir.  
Qubada «üzük-şal nişan» adlanan nişan mərasimi haqqında ve-
rilən məlumata əsasən burada şirni içiləndən bir neçə gün əvvəl oğ-
lan tərəfin qadınları qızıl üzük və baş örtüyü alıb qız evinə gedirlər. 
Qız  evinin  hazırladığı  yeməklər  yeyildikdən  sonra  isə  adaxlı  qızın 
başına  örtük  atılır,  barmağına  üzük  taxılır.  Sonra  oğlan  tərəfin  gə-
tirdiyi  müxtəlif  hədiyyələr  qızın  başına  yağdırılır.  Qıza  gətirilən 
əşyalar isə bunlardan ibarət olur: ipək corab, şal, xələt, üzük, sırğa, 
qabaqlıq,  sancaq  və  s.  (10,  51-52)  Şirinlik  zamanı  nişan  taxıldığı 
üçün müasir dövrdə ona nişan deyirlər. 
Nişan mərasimi böyüklərin iştirakı ilə keçirilən bir mərasimdir. 
Müasir dövrdə nişan mərasimində həm qadınlar, həm də kişilər işti-
rak edirlər.   Nişan mərasimində iştirak edən ağsaqqallar və ağbir-
çəklər xeyir-dua verir və üzüyü də məhz onlardan biri nişanlanan-
ların barmağına taxır. Bu da böyüklərə hörmətin bariz nümunəsidir.  
Onu  da  qeyd  edək  ki,  «Elçilik  mərasimi  bəzən,  ümumiyyətlə, 
nişan mərasimi səviyyəsində olur. Əksər hallarda isə bu,  «kiçik ni-
şan» adlanır və bir neçə gün sonra isə «böyük nişan» olur. «Kitabi-

 
50 
 
Dədə Qorqud»da elçilik «kiçik düyün», «ağır düyün» adlanır» (15, 
111). Dastanda belə bir məqam diqqəti cəlb edir. Beyrək barmağın-
dakı  qızıl  üzüyü  çıxarıb  qızın  barmağına  keçirir  və  deyir  ki,  «bu 
üzük  aramızda  nişan  olsun,  xan  qızı!»  (9,  153)  Nişan  kəlməsinin 
mahiyyəti buradan bir başqa cür anlaşılır. Yəni ikisinin arasında bir 
işarə, bir bağ kimi başa düşülür. «Yalançı oğlu kiçik nişanını eylədi. 
Böyük  toy  günü  üçün  vaxt  qoydu.»  (9,  156)  Burada  adı  çəkilən 
nişan isə mərasim mənasını bildirir.   
Hələ lap qədim zamanlarda adət var idi ki, adaxlı qız nişanlısına 
köynək toxuyardı. Bunun təsdiqi kimi «Kitabi-Dədə Qorqud» dasta-
nından misal gətirmək olar: «Adaxlısına aparın, görsün. O yaxşı bi-
lər.  Çünki  o  tikibdir,  yenə  o  tanıyar.»  (9,  156)  Bu  adətin  Cənubi 
Azərbaycanda mövcudluğu görkəmli şair M.Şəhriyar yaradıcılığın-
da da müəyyən qədər əks olunur. Şair «Heydərbabaya salam» şerin-
də «adaxlı qız bəy corabın toxurdu»-deməklə adətin son zamanlara 
qədər  davam  etməsinə  işarə  etmişdir.  Ümumiyyətlə,  «adaxlı»  kəl-
məsi  məhz  nişanlı  gənclərə  deyilir.  Yəni  qız  adaxlı  olmaqla  artıq 
başqasının  adını  daşıyırdı.  Bu  sözlərdə  adətin  bütün  mahiyyəti  de-
mək olar ki, açıqlanır. Nişan mərasimi zamanı üzüyün taxılması qız-
la oğlanın bir-birinə ad edildiyinin, bağlandığının simvoludur. Təsa-
düfi deyildir ki, el içində də nişanlı qız və ya oğlana adaxlı deyilirdi. 
Bu  çox  maraqlı  xüsusdur.  Belə  ki,  XX  əsrin  əvvəllərində  də  qa-
dınların və qızların şəxsi adları çəkilməz, onlara müraciət edildikdə 
kişinin adı ilə arvadı və qızı deyilərdi, hətta el arasında «filankəsin 
qızını filankəsin oğluna ad elədilər»- deyə bildirilərdi. Bu baxımdan 
da adaxlı olmaq kişinin adını daşımaq anlamına gəlirdi.  
Etnoqrafik  müşahidələr  (Ağstafa  bölgəsində)  onu  deməyə  əsas 
verir ki, nişan mərasimi zamanı oğlan adamlarının gəlin qıza gətir-
diyi hər bir şey qız evində başıbütöv qadın tərəfindən bütün mərasi-
mə yığışan qonaqlara əşyaların adları sadalanaraq göstərilirdi. Məc-
lisə  təşrif  buyuran  qadınlar  bir  ağızdan  «Allah  mübarək  eyləsin», 
«Xoşbəxt  olsunlar»,  «Xeyirli  olsun»,  «Can  sağlığı  ilə  işlətsin»  de-
yərək yeni qurulacaq ailəyə uğur diləyirlər. Ordubadda bu mərasim 
«yaylıqörtmə» adlanır. Qeyd edək ki, başı bütöv qadın dedikdə, əri 

 
51 
 
olan,  uşaqları  sağ-salamat  qalan,  ailəsində  xoşbəxt  sayılan  adam 
nəzərdə tutulur.  
Qızların nişanlı vaxtındakı və ümumən qadınların vəziyyəti ba-
rədə Yusif Vəzir Çəmənzəminli yazır: «arvadlar həsrətlə qızlıq za-
manlarını arzu edirlər və qızlığı sultanlığa təşbeh vururlar: 
 
Qız idim, sultan idim, 
Nişanlandım xan oldum, 
Gəlin oldum qul oldum, 
Ayaqlara çul oldum.» (11, 142) 
 
Buradan  da  aydın  olduğu  kimi  qızın  nişanlı  qaldığı  müddət 
onun  özünü xan  kimi  hiss  etməsinə  səbəb  olur.  Bu  müddətdə  qıza 
verilən dəyər ərə getdikdən sonra bir o qədər də təmin olunmurdu. 
Bu da məhz belə bayatıların meydana gəlməsinə səbəbiyyət verirdi. 
Nişanlı  qıza  toya  qədərki  müddət  ərzində  müxtəlif  bayramlarda 
bayram xələti, nübarlıq meyvə, qurbanlıq qoyun və s. göndərilməsi 
barədə H.Sarabski də məlumat verir. (13, 100)  
Nişan mərasimi zamanı gəlinə gətirilən əşyalardan savayı, evin 
ağbirçəklərinə, böyüklərə və yaxın qohumlara təqdim olunmaq üçün 
müəyyən pay da qoyulurdu. Bu isə anaya, ataya, nənə, baba və digər 
qohumlara  çatırdı.  Abşeronda  buna  «xələt»  deyilirdi.  Deməli,  bu 
pay qız tərəfin yaxın qohumlarına verilən dəyəri ehtiva edirdi.  
 Üzük  və  baş  örtüsü  şal  gətirilməsi  nişan  mərasiminin  başlıca 
əlaməti  idi.  Bundan  əlavə  şirniyyat  şeyləri  də  gətirilirdi.  (12,  182) 
Nişan  mərasimi  zamanı gəlin  evinə  ayna  və  xonça  aparıldığı  qeyd 
edilir. (13, 96-97)  
Nişan  mərasiminin  təmtəraqla  keçməsi  əsrlərdən  gələn  bir 
ənənədir. Bu günədək gəlib çatan folklor nümunələrində nişanlanma 
zamanı  oxunan  mahnılar  da  mühüm  yer  tutur.  Bunlardan  ən  çox 
deyiləni  «Xonçaya  düzdük  noğulu  badamı,  Mübarək  olsun  gəlinin 
qədəmi»dir.  Xüsusən,  Naxçıvanda  bu  ənənə  daha  çox  qorunub 
saxlanılmışdır.  Belə  mahnıların  mahiyyəti  xeyirli  işlə  bağlı  olan 
məqamlardan ibarət olurdu. Məsələn: 
 

 
52 
 
Qardaş ovuna gedər, 
Baxar boyuna gedər, 
Bu bayramın xonçası 
Qardaş toyuna gedər. (19, 291) 
 
Ümumiyyətlə,  «İslamın  nişanla  bağlı  elə  bir  ayinçiliyi,  yaxud 
vacib sayılan tədbiri yoxdur. Əsas odur ki, tərəflərin bir-birinə rəğ-
bəti olsun və onlar  evlənməyə vədə versinlər. Adətən nişanda Qu-
ranın  «Fatihə»  surəsi  oxunur  və  qıza  nişan  üzüyü  hədiyyə  verilir. 
Nişan üzüyü başqalarına qızın nişanlı olduğunu bildirmək üçündür. 
Lakin bu üzük də nişanı «evlənmək barədə vədələşmədən» artıq bir 
şey etmir». (16, 92) 
Orta əsr müəllifi Qurbaninin nişanla əlaqədar verdiyi  məlumat 
maraq doğurur. O deyir: 
 
Adna axşamında bəlgə qoyasız, 
Kəsilə qovqası, qalı qızların (14, 107) 
 
Deməli,  nişan  mərasiminin  el  arasında  məhz  adna  axşamına 
salınması və üçük aparılması məsləhət bilinirmiş.  
Nişanlanma zamanı «qız evinin tam razılığı alınır, elçilik rəsmi-
ləşdirilirdi.  Nişanlanma  mərasimi  zamanı  qıza  gətirilən  lazımi  hə-
diyələr  təqdim  edilirdi.  Bütün  bu  məsələlər  həll  olunduqdan  sonra 
belə, nişanlanmış qız oğlanla görüşə bilməzdi. Nizami bunu «Leyli 
və Məcnun» əsərində təsvir edərək göstərir ki, Leyli İbn Səlama ve-
rildikdən sonra onu ilk dəfə yalnız toy günü görür.» (17, 77) Nişan 
mərasimi  haqqında  Nizami  sadəcə  «Gözəl,  məclisə  yaraşan  qız 
nişanlandı»-deməklə kifayətlənmişdir. (18, 118)  
Nişan mərasimi ilə bağlı el arasında əsrlərdən bəri mövcud olan 
inanclarda  deyilir  ki,  nişan  üzüyünü  özgəyə  verməzlər.  Nişan  üzü-
yünü girov qoymazlar. Nişan gələn gün paltar yumazlar. Nişan gə-
lən  gün  oğlan  evi  xonçalardan  birinə  qayçı  qoyar  ki,  oğlanın  ağzı 
kəsərli olsun. Nişana duz və soğan aparmazlar. Nişanda dava salsan, 

 
53 
 
xeyir  olmaz.  Nişan  taxılanda  qızın  saçına  qayınana  sığal  çəksə, 
mehribançılıq olar.  
Nişan mərasimi mahiyyətini o qədər də dəyişməmişdir. Müasir 
dövrdə  sadəcə  xonçaları  bəzəkli  səbətlər  əvəz  edir.  İndi  də  nişan 
şadyanalıqla qeyd edilir. 
 

 
54 
 
Cüneyd Humayun Humaya darvaza önündə göz qoyur. Hacı 
Kermani «Üç poema» 1396-cı il. Britan kitabxanası, London. 
 
XINAYAXDI  MƏRASİMİ 

 
55 
 
Azərbaycan  xalqının  qədimdən  bəri  yaşadıb  muhafizə  etdiyi 
zəngin  və rəngarəng toy adətləri içərisində xınayaxdı  adəti də var-
dır. Bu adət uzun zaman məsafəsi qət edərək bu gün də icra olun-
maqdadır.  Bu  barədə  müxtəlif  mənbələrdən,  o  cümlədən,  şair  və 
yazıçılarımızın  yaradıcılığından  məlumatlar  əldə  etmək  mümkün-
dür.  
Təbiətlə təmasda olan insan həyatda baş verən müxtəlif hadisə-
lərlə  yanaşı,  eyni  zamanda  rənglərə  də  müəyyən  münasibət  bildir-
mişdir.  İbtidai  insanların  ən  çox  maraqlandığı  rəng  çaları  qırmızı 
olmuş-desək, yanılmarıq. Günəşin qürub çağının, ocağın alovunun, 
gül-çiçəklərin və nəhayət, qanın rəngi olan qırmızının təbiətdə daha 
çox müşahidə olunduğunu söyləmək olar. Eneolit dövrü sakinlərinin 
dəfn prosesində ölülərin üzərinə qırmızı oxra səpilməsi al rəngin di-
gərlərindən seçildiyinə işarədir. Bəşərin qədim təxəyyülündə istilik, 
hərarət  anlamı  verən,  şər  qüvələrdən  və  bəd  ruhlardan  qoruyucu 
funksiya  daşıyan  bu  rəng  çaları  məişətdə  daha  çox  nəzəri  cəlb  et-
mişdir.  Odur  ki,  insanların  təsəvvüründə  həkk  olunaraq  müxtəlif 
mərasimlərdə  ondan  geniş  istifadəni  zəruri  etmişdir.  Bu  xüsusda 
V.Vəliyev  göstərir  ki,  «bizdə  qırmızı  geyinmək,  ələ  xına  yaxmaq 
sevinc və xoşbəxtlik rəmzidir. Qədim zamanlardan dövrümüzə kimi 
gəlib çatan bu adət qədim azərbaycanlıların günəşə, oda sitayişi ilə 
daha  çox  əlaqədardır.  Günəşin  yerdə  nişanəsi  hesab  edilən  odun 
qırmızı  rəngdə  olması  insanların  bu  rəngə  müsbət  münasibətini 
meydana çıxarmışdır.» (3, 103)  
Maraqlı  faktdır  ki,  «bir  vaxt  Azərbaycanda  nişanlı  oğlanlar  və 
qızlar  tanışsınlar  deyə  qırmızı  rəngli  paltarlar  geyərmişlər.  Oğlan 
evindən  qız  üçün  qırmızı  rəngli  don  aparılarmış,  qız  da  nişanlısı 
üçün qırmızı rəngli köynək toxuyub göndərərmiş. Bununla da onlar 
ətraflarında olanlardan seçilərmiş. Və hamı onların nişanlı olduqla-
rını bilərmiş.» (4, 429) Buradan da aydın olduğu kimi qırmızı xüsu-
sən fərqlilik əlaməti olaraq da qəbul edilir.  
Zaman  keçdikcə  qırmızı  rəngi  simvolizə  edən  xına  toy  məra-
simlərinin vacib bir elementinə çevrilərək müəyyən məna yükü da-
şımağa  başlamışdır.  Xalq  yaradıcılığı  nümunələrində  toy  mərasimi 

 
56 
 
zamanı  xınadan  istifadə  edildiyi  qeyd  edilir.  Hətta  onun  yaxılması 
toyun xüsusi mərasiminə çevrilmişdir.  «Kitabi-Dədə Qorqud»  das-
tanında xınayaxdı adəti barədə xatırlatma vardır. (7, 166) Artıq əsr-
lərdən bəri adət halını almış xınayaxdı barədə müxtəlif müəlliflər də 
məlumat vermişlər.      
Araşdırmalar onu deməyə əsas verir ki, xınayaxdı mərasimi ma-
hiyyət  etibarilə  qız  toyu  deməkdir  və  gəlinin  ata  evindəki  son  gü-
nünün  qeyd  olunmasıdır.  Bu  mərasimdən  sonra  qız  ata  evini  tərk 
edib ər evinə köçür. 
Orta əsr mənbələrində xınayaxdı adətinin mövcudluğu haqqında 
xatırlatmalar  əsasən  bunlardan  ibarətdir:  indiyədək  icra  olunan 
«xınayaxdı»  adəti  barədə  dahi  Nizami  Gəncəvi  yaradıcılığında 
verilən məlumatda deyilir:  
 
Şahın yaxın adamlarının əlindən 
Bir ayadək toy rəngi (yəni xına) getmədi. (1, 303) 
 
«Xosrov və Şirin» əsərində müəllifin gəlinin rəfiqələrinin əlləri-
nə  xına  çəkdiklərini  söyləməsini  mövcud  el  adətini  təsdiq  etməsi 
kimi  qiymətləndirə  bilərik.  Nizami  ilə  bərabər  Məhsəti  yaradıcılı-
ğında  da  gəlin  gedərkən  ələ  xına  yaxılması  adəti  haqqında  söhbət 
açılmışdır. Xaqani də Məhsəti kimi, qədim adətlərdən olan toyda ələ 
xına  yaxılmasına    toxunmuşdur.  Orta  əsr  şairi  Qazi  Bürhanəddin 
belə yazır: 
 
Boyamışsun qanuma xod əlüni 
Barmağuna urma xınnasın, bəgüm. (6, 333) 
 
Burada  şair  əlini  qanıma  boyamısansa,  xına  vurma  demək 
istəyir. 
F.Rəşidəddin bir əmir qızının evlilik mərasimində onun əllərinə 
və  ayaqlarına  xına  yaxıldığını  qeyd  etmişdir.  (2,  48)  Orta  əsrlərdə 
toy mərasimində xınayaxdı adətinin yer alması adları çəkilən müəl-
liflərin məlumatlarıyla öz təsdiqini tapır.   

 
57 
 
Muasir  dövrümüzdə  də  müşahidə  etdiyimiz  adətin  mahiyyəti 
belədir ki, toydan əvvəl oğlan evi qız evinə xonçada xına gətirir və 
burada toplaşan xanımlar əllərinə xına yaxırlar. Bu adət hər iki tərə-
fin yalnız qadınlardan ibarət üzvlərinin iştirakı ilə  keçirilirdi. Azər-
baycanın bütün bölgələrində xınayaxdı mərasimi həyata keçirilmiş-
dir.  Göyçə  mahalında  yaşamış  Dilbər  Oruc  qızı  Mazanova  bildirir 
ki, adətə görə, gəlin gedən qızın bir gün əvvəl axşam çağı əlinə və 
ayağına xına qoyub balaca dəsmalla bağlayıb səhər isə açıb yuyardı-
lar. Bu xınadan bəy evinə də göndərirdilər, belə ki, o da azacıq əl və 
ayağına sürtə bilərdi. Maraqlıdır ki, informator qeyd edir ki, təsəv-
vürə görə xına «peyğəmbər nişanəsi» sayılırdı. (8) Bu düşüncə son-
raların  məhsuludur.  Adət  kimi  isə  xınayaxdı  İslama  qədər  də 
mövcud olmuşdur.  
Bakılılarda da bu adətin icrası  etnoqrafik baxımdan maraq do-
ğurur. İnformator Bakının Binəqədi kənd sakini XX əsrdə keçirilən 
xınayaxdı adəti barədə belə məlumat verir ki, elimizin bir sıra adət-
ləri  indi  şəhər  yerində  bir  o  qədər  də  əvvəlki  kimi  qeyd  olunmur. 
Lakin  buna  baxmayaraq,  xınayaxdı  adəti  hələ  də  kənd  yerlərində 
qalmaqda  davam  edir.  Adətə  görə  oğlan  tərəfin  qohumları  bir  yerə 
yığışıb qız evinə gedəcək xonçanı hazırladıqdan sonra qız evinə yol-
lanırdılar. Qohumlar içərisində əsasən oğlanın nənəsi, xalası, bacısı 
və digərləri iştirak edirlər. Qız evinin yaxınları da qonaqları qarşıla-
yıb qəbul edirlər. Gətirilən xonçada xına ilə bərabər müxtəlif şirniy-
yat  şeyləri də olur. Qızı  adətə  görə oğlanın  bacısı  geyindirir. Əgər 
oğlanın  bacısı  yoxdursa,  onda  oğlan  evindən  gələn  qonaqlar  içəri-
sindən  hər  hansı  gənc  qız  (gəlin  də  ola  bilər)  onu  geyindirə  bilər. 
Sonra  sevinc  sədaları  altında  gəlin  gedən  qızı  hamının  yığışdığı 
otağa keçirirlər.  
Yemək mərasimi zamanı yeyib-içdikdən sonra başı duvaqlı gə-
lini  ortalığa  gətirirlər.  Gəlinin  sağdışı  və  soldışı  qız  uşaqlarından 
olurdu.  Onlardan  biri  qız,  digəri  isə  oğlan  evi  tərəfindən  olurdu  və 
əllərində  yanan  şam  tuturdular.  Mərasim  zamanı  çalğıçı  qızı  tərif 
edirdi. Yengə tası əlinə alıb xına isladırdı. Evdə «xınayaxdı» məсli-
sində iştirak edənlərin hamısına xına paylanırdı. Onlar da öz növbə-

 
58 
 
sində bir balaca xınadan ovuc içinə və barmaqlarına sürtə bilərdilər. 
Gəlinin  ovcuna  xına  qoyub  parça  ilə  bağlayırdılar.  Oğlan  üçün  də 
həmin  xınadan  onun  evinə  göndərirdilər  ki,  o  da  ayağına  yaxsın. 
Gəlinin başına əvvəl oğlan tərəfin qohumları (anası, sonra qohumla-
rı), sonra isə qız tərəfin qohumları şabaş qoyurdular. Bu zaman «gə-
lin başına ay şabaş»-deyib pulları gəlin gedən qızın başındakı yaylı-
ğa qoyur, yığılan pulları yaylıqla bərabər qız anasına verirlər. Oğlan 
evi gedəndən sonra gəlinin başına və ayağına xına yaxırdılar. Qızın 
yaxın  adamları  isə  axıradək  qalırdılar.  Onlar  birlikdə  deyib,  gülüb 
şadlıq  edirdilər.  Məlumatçının  söylədiklərindən  aydın  olur  ki,  əv-
vəllər oğlan toyu olurdu, sonra qız toyu, daha sonra isə «xınayaxdı» 
və onun sabahı günü qız oğlan evinə köçürdü. İndi isə əksinədir, qız 
toyu və  «xınayaxdı» mərasimi  oğlan toyundan  əvvəl  keçirilir. Yeri 
gəlmişkən  onu  da  qeyd  edək  ki,  əvvəllər  qız  evinə  toy  xərci  ve-
rirdilər. (9)  
Toy  mərasimlərində  əksini  tapan  şam  yandırmaq,  gəlini  çıraq 
ətrafında dolandırmaq ocağa, istiyə və nura insanlar tərəfindən veri-
lən dəyərdir. Təsadüfi deyildir ki,  Novruz bayramı zamanı da şam 
yandırmaq adəti vardır.  
Xınayaxdı  adəti  XXI  əsrdə  müəyyən  cüzi  dəyişikliklərə  uğra-
mışdır. İndi isə xınanı isladıb paylayırlar, qızın başına şabaş yığmır-
lar,  həmən  pulu  evin  yiyəsinə  verirlər.  Qızın  cehizi  ovdanlıq  (yəni 
avadanlıq  –  Ş.B.)  adlanır.  Cehiz  əşyaları  aparılanda  (yaxın  yerə 
əldə, uzağa isə maşınla) çalğıçılar müşayiət edirlər. 
Bəzi bölgələrimizdə qız evində keçirilən xınayaxdı ilə bərabər, 
oğlan evində də baş qırxdı mərasimi icra olunurdu. Bu da onu de-
məyə əsas verir ki, «istər gəlinin ata evində keçirilən xına gecəsi, is-
tərsə də nişanlı oğlanın baş qırxdı məclisləri, şubhə yoxdur ki, çox 
qədim zamanlardan bəri xalqımızın içərisində geniş yayılmış adətlə-
rin  qalığıdır.»  (5,  66)  Bu  ailə  quranların  artıq  yeni  status  qazan-
dığının və fərqlənməsinin göstəricisidir.  
Xınanın nə üçün məhz toy mərasimi zamanı istifadəsini belə bir 
fərziyyə ilə əsaslandıra bilərik ki, gəlin gedən qız yeni bir ocağa dü-
şür, o odun rəmzi hesab edilir. Eyni zamanda, onu da bilirik ki, xı-

 
59 
 
nadan  əsasən  toylarda  istifadə  olunur.  Deməli,  doğrudan  da  o,  se-
vinci və şadlığı tərənnüm edir. 
İçərişəhərdə keçirilən xınayaxdının Bakı kəndlərindən fərqi on-
dan  ibarət  idi  ki,  xınayaxdı  zamanı  yığılanlar  qız  anasına  deyil, 
məhz yengəyə çatırdı. (10) İsmayıllıda xınayaxdı mərasimi zamanı 
iştirak edənlərin hamısı xına qoyduqdan sonra gəlin xına qabını is-
tədiyi uşağın əlinə verir. Uşaq da əllərini qaba salır, daha sonra hə-
min əllərini istədiyi subay qızlardan birinin başına çəkir. Təsəvvürə 
görə, uşağın əlini çəkdiyi subay qız tezliklə ailə qurur. Yeri gəlmiş-
kən daha bir adət vardır ki, xınayaxdı mərasimi zamanı subay qızlar 
əllərini açırlar, yenə balaca bir uşaq xınalı əllərilə qızların ovucuna 
istədiyi  hərfi  yazır.  Guya  bu  hərf  həmin  qızın  evlənəcəyi  oğlanın 
adının baş hərfi olur. (11) Bu XX əsrin sonu-XXI əsrin əvvəllərinin 
əlavələridir.  
Əsrlərin  sərhəddini  aşıb  gələn  xınayaxdı  mərasiminin  XX  əsr-
dəki  izlərini  izləmək  maraq  doğurur.  Çünki  bu  bizə  uzun  müddət 
dəyişməz qalan ailə ilə bağlı adət və ənənələrin icrasını bərpa etmə-
yə yardımçı olur. Gəlin köçəndən bir gün qabaq qadın çalğıçılar qız 
evinə gəlirdilər. Nağara, qarmon çalıb oynayırdılar. Zarafat eləyirdi-
lər, cavan qızlar bu günün onlar üçün də qismət olmasını arzu edir-
dilər.  Mərasim  təmtəraqlı  keçməsilə  fərqlənirdi.  Xınadan  qızın  əl-
ayağına və başına yaxırdılar. Bəy üçün də göndərirdilər. Xınanı isla-
dan yaşlı qadına xələt verilirdi. Bu qadın el arasında deyildiyi kimi 
başıbütöv  (yəni  ərli,  oğullu,  qızlı)  olmalı  idi.  Qız  anası  bu  qadına 
xonça tuturdu. Bu xonçaya əsasən konfet, parça və ya şal və yaxud 
da geyim əşyası hədiyyə edilirdi. Mərasimdə iştirak edən  yaşlı qa-
dınlar subay qızlara xeyir-dua edirdilər. Alqış sədaları səslənirdi ki, 
“sizin üçün də olsun, qoşa qarısınlar, getdiyi yerdən yarısın, apardı-
ğın şeyləri əlində-ayağında dağıdasan” və s. Mərasimdə iştirak edən 
bütün xanımlar ən yaxşı paltarlarını geyinirdilər. Həmin gün səhərə-
dək heç kəs yatmamalı idi. Çünki gəlin gedən qız da həyəcanından 
yata  bilmirdi.  Yatıb  yuxuya  gedəni  isə  yorğan-döşəyə  tikirdilər. 
Odur ki, səhərə kimi heç kim yatmağa cürət etmirdi.  

 
60 
 
Qız evi bozbaş, ət qovurması bişirir və plov dəmləyirdi. Xonça-
da  qız  üçün  gətirilən  əşyalar  içində  əsasən  ənlik,  kirşan,  şarf,  fitə, 
qırmızı xara parça, şirniyyat və s. olurdu. Şəkərbura və paxlava gəti-
rilirdi.  Qız-gəlinlər  hamama  gedirdilər.  Sonra  evə  qayıdan  axşamı 
gəlin bəy evinə köçürülürdü. Oğlan evi çalğıçılarla bərabər qızı apa-
rırdılar. Mirzeyi, tərəkəmə, innabı kimi havalar çalınırdı. Bu zaman 
həyətdə bəyi saxlayırdılar. Bəy tərifi olurdu. Bəyin qabağına pul atır 
və  ya  hədiyyələr  də  verirdilər.  (12)  Bu  onu  göstərir  ki,  xınayaxdı 
mərasimi əyləncə xarakteri daşıyır, tamaşa və rəqslər göstərilir, mə-
rasimin mahiyyətinə uyğun nəğmələr ifa edilirdi. Belə mahnılardan 
misal olaraq təkcə aşağıdakıları söyləmək kifayət edər:  
 
Bu evlərin uzunu, 
Əllərə xına yaxarlar. 
Çoban qaytar quzunu, 
Tellərə xına yaxarlar. 
Gedin deyin əmimə 
Əllərə xına yaxarlar. 
Versin mənə qızını 
Tellərə xına yaxarlar. (25, 294) 
 
Mərasim zamanı oxunan nəğmələr əsasən «Xınanı yaxın dəsti-
nə», «Xanım bacı qonaqdır», «Ay üzüldü, üzüldü», «Yel atın çapıb 
gələr» kimi mahnılardan ibarət olurdu. (25, 295)  
Xınayaxdı  günü  həm  də  qız  evinin  toyu  sayılırdı.  Azərbaycan 
xalqının qarşılıqlı yardımlaşması belə günlərdə özünü daha qabarıq 
göstərirdi. Toya bir gün qalmış «toy axşamı» edirdilər və hərəyə öz 
görəcəyi  işləri  tapşırırdılar.  Çoxsaylı  qadın  və  qızların  dəvət  olun-
duğu  bu  məclis  üçün  hazırlanan  yeməklərin  bişirilməsində  qohum-
əqrəba  iştirak  edərdi.  Mərasimə  toplaşanlar  mütləq  xonça  bəzəyib 
gətirməli  idilər.  Xonçada  qoyulanlar  da  müxtəlif  əşyalardan  ibarət 
olurdu.  
H.Sarabski  İçərişəhərdə  xınayaxdı  mərasimini  belə  təsvir  edir. 
«Cavan  gəlin  və  qızlar  evdə  böyük  teştin  içində  xına  isladar,  dəf, 

 
61 
 
dumbulun çalğısı ilə gəlini gətirib oturdardılar. Başına və əl-ayağına 
xına  yaxardılar.  O  gecəni  səhərədək  dəf,  dumbul  çalıb,  oynayıb 
şadlıq edərdilər. Oynayanların başına şabaş atardılar. Yengə şabaşı 
alıb kimdən olduğunu öyrənib deyərdi: 
−
 
Gəlin anası, gəlin başına 5 manat, şabaş, ay şabaş…bu qay-
da ilə gəlinin qohumları və tanış-bilişləri tərəfindən verilən şabaşları 
yengə ucadan elan edərdi. Şabaş pulları yengəyə və qavalçıya çatar-
dı.  Sonra  qadın  mahnıları  başlardı.»  (13,  107)  Bu  Azərbaycanda 
toyların necə şən keçməsini göstərir, bununla bahəm, qadınların söz 
qoşub şeir deməsini, çalğı alətlərində çalmasını, bir sözlə, xanımla-
rımızın  məharətini,  xalqımızın  isə  zəngin  folklorunu  nümayiş  et-
dirir.  Bu  baxımdan  Naxçıvan  toylarının  xınayaxdı  mərasimi  daha 
maraq  doğurur.  Belə  ki,  mərasim  zamanı  məclisə  toplananlar 
haxıştalar ifa edirlər. Məsələn,  
 
Çıxdım aya baxmağa, haxışta 
Qapıya qıfıl taxmağa, haxışta  
Qardaşım xına göndərib, haxışta  
Gəlin əlinə yaxmağa, haxışta. 
  
«Məclis davam etdikcə təkrarlanmaya (yəni haxıştaların təkrar-
lanmasına  –  Ş.B.)  icazə  verilmir.  Haxışta  məclisi  bir  tərəf  məğlub 
olana, yəni qarşılıq verə bilməyənə qədər davam edir. Uduzan tərəf 
məclisə  xidmət  göstərir.  Xına  tabağına  nəmər  (pul)  qoymaq  adəti 
vardır.»  (16,  87)  Q.Qədirzadə  qeyd  edir  ki,  oğlan  evindən  xına  ta-
bağı musiqinin müşayiəti ilə gətirilir və Ordubadın bəzi kəndlərində 
xınayaxdı «qızbaşı» adlanır.   
H.Sarabski İçərişəhərdə xınayaxdı mərasimində qız anasının da 
oxuduğunu, bununla yanaşı, dəvət olunanların da mahnılar ifa etmə-
lərini qeyd edir. Müəllif sonra qadınlarla qızların bir-birindən fərqli 
geyimdə  olduqlarını  təsvir  edərək  göstərir  ki,  qızlar  ipəkdən  sadə 
paltar  geyinərdilər,  saçlarını  ortadan  ayırıb  hörük  hörərdilər  və  bə-
zəkləri  olmazdı.  Onlar  başlarına  kəlağayı  örtərdilər.  Gəlinlərin  isə 
çətiri,  bala  birçəyi,  həmayılı,  cütqüqabağısı,  ağ  qızılı  olardı.  Yaşlı 

 
62 
 
qadınlar  tünd  rəngli  xaralardan  paltar  geyər,  başlarına  isə  dügürd 
kalağayıdan  çalma  salardılar.  Ertəsi  gün  hamama  gedərdilər.  (13, 
109) Yengə xınanı yoğururdu və gəlin gedən qızın saçına da əvvəl-
lər xınadan qoyurdular, lakin indi qoymurlar. (17)  
Məlumatlardan aydın olur ki, xınayaxdı zamanı (toydan bir gün 
qabaq) masa üzərinə qırmızı rəngdə örtük salınır. Güzgü, şam, xına 
sinisi  onun  üzərinə  qoyulur.  Gəlinin  yanında  sağdış,  soldış  oturur. 
Qız  anası  onlara  hədiyyə  olaraq  çiyninə  salmağa  şal  və  ya  yaylıq 
təqdim edir. Oğlan evi tərəfindən gətirilən xonçada qızın çiyninə sa-
lınan şal olur. Əvvəlki vaxtlardan indikinin fərqi odur ki, xınanı ba-
laca  qablarda  paylayırlar.  Hamamdan  sonra  evə  gəlib  xınayaxdı 
olur. Oğlan evinin xonçasında gətirilən parçaların ucundan kəsirlər 
ki, işlənsin, qalmasın. Xonçanı atlas ipəklə örtürdülər. Toyda al qır-
mızı gəlinlik geyinirdilər. (18)  
Bu adətlər bütün bölgələrdə eyni əhəmiyyət kəsb edirdi. Məsə-
lən, Lənkəranda «qız evində böyük toya (xınayaxdıya) hazırlıq ge-
dirdi. Həmin hazırlığa qədər hər gün axşamçağı məhəllə qızları gə-
lin  qızın  ətrafına  toplanıb  çalğısız  nəğmələr  oxuyardılar,  ağacdan 
asılmış  ipdən  yellənərdilər.  Buna  küp  yellənməsi  deyilərdi.»  (21, 
392) Xına qoyan gəlin köçən qıza hədiyyə verməlidir. (22, 165) 
Xınayaxdı zamanı şamlar yandırılır və özü sönənədək gözləni-
lir. Gəlinin başına duvaq salınır. XIX-XX əsrin əvvəllərinnə aid xı-
nayaxdı  mərasimini  təsvir  edən  R.Babayeva  göstərir  ki,  rəqslərdən 
sonra  oyunlar  başlayırdı.  Yalnız  qadınların  iştirak  etdiyi  bu  xına-
yaxdı  mərasimində  əyləncəli  oyunlar  göstərilirdi.  (23,  182)  Abşe-
ronda  xınayaxdıdan  bir  gün  əvvəl  «sərpayı»  adlanan  məclis  düzəl-
dilir  və  qızın  rəfiqələri,  yaxınları,  qohumları  yığışırlar.  (23,  184-
185) Məclisi idarə edənə də «sərpayı» deyilir. Azərbaycanın müxtə-
lif  bölgələrində  xınayaxdı  mərasimi  zamanı  özünü  göstərən  bəzi 
fərqli  xüsusiyyətlər  var  idi  ki,  bu  da  əsasən  icra  qaydalarında 
müşahidə edilirdi. Məsələn, Qubada mövcud olan xınayaxdıya görə, 
«Gəlin  xına  tökülmüş  ovucunu  duvağın  altından  dışarı  çıxararaq 
əlini  başına  qoyur.  Və  xınalı  ovucu  açıq  olaraq  ağzı  yuxarı  durur. 
Bu sırada bir oğlan uşağı gəlir, gəlinin ovucundakı xınadan bir bar-

 
63 
 
maq sıyırıb alır. Bu da gəlinin erkək ovladı olacağına səbəb ola bi-
lirmiş.  Gəlin  bir  qədər  ayaq  üstə  durduqdan  sonra,  dünya  görmüş 
qarıların icazəsi ilə o, sağdış və soldışı ilə başqa bir otağa keçirlər.» 
(24, 58) Qıza bəzək vurulması qaş və üz alınması və saçının düzəl-
dilməsi ancaq xınayaxdı zamanı olurdu. (19) 
Xına ilə bağlı təsvirlər bayatılarda da yer almışdır. Məsələn, 
 
Əllərin xına gözlər, 
Ovçular sona gözlər, 
Atma hicran oxunu, 
Eləmə qan, a gözlər! (15, 174)  
   
  
Türkdilli ədəbiyyatda xına ilə bağlı maraqlı məlumatlar vardır. 
Orhan Çeltikçi qeyd edir ki, qədim turklər xınadan vəba xəstəliyinə 
qarşı  istifadə  etmişlər.  Bundan  əlavə,  xına  baş  və  göz  ağrılarında 
mühüm  vasitə  sayılmışdır.  Qulunc  yelinin  müalicəsində  də  xınanı 
sabunla  qarışdırıb  dizə  sürtürdülər.  Hətta  onun  su  ilə  qatışığından 
qarqara  edilər  və  ağız  yaralarının  müalicəsində  istifadə  edərdilər. 
Uşaqlardakı çiçək xəstəliyinə müsbət təsir etdiyini də müəllif qeyd 
edir. Hətta xınanın müxtəlif maddələrlə qarışdıraraq bronxitdə, əldə-
ki  çatlamalar zamanı istifadə olunduğu məlumdur. (14, 30) Rahmi 
Yılmazın  əxilərdə  adət  və  ənənələrlə  bağlı  verdiyi  məlumatlarında 
deyilir  ki,  rəvayətlərə  görə  xına  ağacı  Həvvanın  göz  yaşlarından 
yaranmışdır. (27) 
Bir bitki kimi xına dünyanın müxtəlif ərazilərində yetişir. Hətta 
tədqiqatlar sayəsində məlum olmuşdur ki, Misir ehramlarındakı mu-
miyalarda xına rənginin izlərinə rast gəlinmişdir. Bu da onu deməyə 
əsas verir ki, ondan daha qədimlərdə istifadə edilmişdir.  
Etnoqrafik müşahidələr Türkiyə ərazisində keçirilən xına gecə-
sinin Azərbaycandakı kimi mahiyyət daşıdığını söyləməyə əsas ve-
rir. Orada da bizlərdə olduğu kimi oğlan evi xına gətirir, qızın rəfi-
qələri yığışır, əyləncə başlayır və bu zaman nəğmələr (manilər) söy-
lənilir. Hətta Ərzurum bölgəsində mərasimdə iştirak edən qadınlara 

 
64 
 
hədiyyə olaraq balaca yaylıq (əl dəsmalı) paylayırlar. Məsələn, Tür-
kiyədə belə mahnılar məhz xınayaxdıda oxunur: 
 
Yüksək-yüksək təpələrə ev qurmasınlar, 
Aşırı-aşırı məmləkətə qız verməsinlər.  
Anasının bir dənəsini xor görməsinlər, 
Uçanda quşlara məlum olsun, mən anamı özlədim 
Həm anamı, həm babamı, həm köyümü özlədim. 
 
Və ya Aralıq dənizi bölgələrində söylənilən bayatılarda deyilir: 
 
Çakmak çakmağa gəldik, 
Xına yaxmağa gəldik. 
Ağlama xatun teyzə, 
Qızın almağa gəldik. (14, 32) 
  
Müasir dövrdə Türkiyə ərazisində xına evlənənlərlə bərabər ey-
ni  zamanda  əsgərliyə  gedənlərə,  sünnətli  uşaqlara,  yaşlı  qadınlara, 
qurban  heyvanlarına  tətbiq  olunur.  Bu  paralelləri  aparmaqda  məq-
səd türk xalqlarında xınayaxdı adətinin əhəmiyyətini göstərməkdir. 
İraqın  Kərkük  vilayətində  xınayaxdı  mərasimi  zamanı  «gəlini 
əynində  «xınalıq  əlbəsəsi»  bir  ağac  üstündə  oturdardılar.  Ayaqları 
altına bir teşt su qoyardılar, üzünə güzgü tutardılar. Bu da aydınlıq 
demək idi. Qızın bir ovucuna şəkər qoyulardı. Bu da şirinlik demək 
idi. Onun əlinin içi, əl və ayaq barmaqları xınalanırdı. Gəlini xınala-
yandan sonra hamı barmağını basardı. Bu da murad üçün idi. Sonra 
gəlin  ayağa  qalxıb  hamının  əlini  öpərdi.  Gecəyarısına  qədər  qız 
evində musiqi çalınar, gəlin rəfiqələri ilə əylənər, nəşələnərdi. Evdə 
şamlar yandırılardı. Bu da gəlinin həyatı ər evində işıqlı olsun deyə 
edilərdi» (29, 38). 
Xınayaxdı  mərasimi  Əfqanıstanda  da  icra  olunur.  Səhər  açılan 
kimi  ayrı-ayrılıqda gəlin və bəy evində «xinə bəndan» (xına yaxdı) 
mərasimi  olur.  Əl  və  ayaq  xınaya  qoyulur,  evlənənlərin  qabağına 
şam,  təmiz  su  və  güzgü  qoyulur.  Ayağı  sayalı,  təmiz  niyyətli  bir 

 
65 
 
adam oğlanın sağ əlinin içinə və çeçələ barmağına xına sürtür, sonra 
əli təzə parça tikəsi ilə bağlayır ki, buna  «seçəş» mərasimi deyilir. 
Həmin mərasim eynilə gəlin üçün də icra olunur. Mərasimdən sonra 
evlənənlərin evi yaxındırsa, oğlanı qız evinin həyətinə salıb çıxarır 
və geri evinə qaytarırlar. (26, 117)  
Xına ilə bağlı xalq arasında deyimlər də mövcuddur. Məsələn, 
ayağına  xına  yaxıb  əncir  və  yaxud  tənək  yarpağı  ilə  onu  bağlayıb 
quruyanadək qadınlar iş görmədən uzanıb dincəlirdilər. Ona görə də 
bir  səbəb  olmadan  iş  görməyi  rədd  edən  tənbəl  adamlar  haqqında 
«ayağı  yarpaq  xınada  deyil  ki?»  -  deyirlər.  Bununla  yanaşı,  başqa 
bir  deyim  isə  bundan  ibarətdir  ki,  müxtəlif  mərasimlərlə  əlaqədar 
olaraq  qadınlar  əl-ayaqlarına  xına  sürtüb  öz  sevinclərini  beləcə 
bildirirdilər.  Lakin  ağır  vəziyyətə  düşənin  düşməni  sevinər  deyə 
«qoy,  ayağına  xına  yaxsın»  məsəli  də  başqasının  mətləbə  çatması 
kimi  mənalandırılaraq  el  arasında  yayılmışdır.  (20,  19;66)  Bundan 
əlavə xına yaxmaqla bağlı tapmacada deyilir: 
 
             Yaşıl əkdim, 
             Al çıxdı. (28, 211)  
 
Beləliklə,  müxtəlif  mənbələr  əsasında  xınayaxdı  adətinin  ailə 
məişətindəki əhəmiyyətli yeri, mahiyyəti və zamanımıza qədər gəlib 
çatması barədə məlumat verərək araşdırma aparıldı.   
 
                                    

 
66