Slavyan olkeleri tarixi. 1917-2015. pdf

6dabiyyat va incasanat. Müharibədən sonra yaradıcı ziyalıların qarşısında duran əsas vəzifə bundan ibarət idi ki, onların yaratdığı əsərlər Sovet xalqın dağıdılmış xalq təsərrüfatın bərpa etmək ruhunda olmaqla yanaşı, həm də sovet cəmiyyətinin yalnız müsbət məqamların
əks etdirməli idi. Beləliklə, cəmiyyətin müharibədən əvvəlki rəsmi ideologiya çərçivəsində idarə olunmasına inanmaq istəməyən ziyalılar yanılmışdır. Mədəniyyət sahəsində partiya və dövlətin siyasətinin dəyişmədiyini ÜİK(b) P MK-nın 1946-cı il 14 avqust tarixli “Zvezda” və “Leninqrad” jurnalları haqqında”, 1946-cı il 26 avqust tarixli “Dram teatrlarının reperturarı və onların yaxşılaşdırılması tədbirləri haqqında”, 1948-ci il 11 sentyabr tarixli “Krokodil” jurnalı haqqında qərarları göstərdi. Bu sənədlər bir çox görkəmli yaradıcı ziyalılar üzərinə geniş miq- yaslı hücuma şərait yaratdı. Görkəmli yazıçı və şairlər A.A.Axmatova, M.M.Zoşşenko, E.Q.Kazakeviç, Y.P.German, istedadlı kinomatoqraflar S.M.Eyzenşteyn, V.İ.Pudovkin, L.D.Lukov, Q.M.Kozinsevin yaradıcılığına ideyasızlıq, siyasi laqeydsizlik damğası vuruldu. Bədii ədəbiyyat rəsmi sovet ideologiyasının tələb etdiyi çərçivədən kənara çıxa bilməzdi. Mü- haribədən sonra çap olunan A.A.Fadeyevin “Gənc qvardiya” (“Molodaya qvardiya”), V.P.Nekrasovun “Stalinqradın səngərlərində” (“V okopax Stalinqrada”) əsərlərində döyüş və arxa cəbhədə adamların ağır vəziyyətindən, çətinliklərdən və s. bəhs edildiyi üçün ilk vaxtlar müsbət qarşılanan əsərlər ideoloji nəzarətin artması ilə əlaqədar olaraq qara siyahıya daxil
edilmişdir. 6dəbiyyat ağır və faciəvi həyatdan deyil, bayram əhval-ruhiyyəsindən, münaqişə- siz sujetlərdən, parlaq gələcəkdən bəhs edərək partiyalılıq prinsipindən kənara çıxa bilməzdi. Odur ki, L.M.Leonovun “Rus meşəsi” (“Russkiy les”), K.A.Fedinin “Qeyri-adi yay” (“Neobıknovennoe leto”), V.F.Panovanın “İlin fəsilləri” (“Vremena qoda”), V.A.Koverinin “Açıq kitab” (“Otkrıtaya kniqa”) kimi yaxşı əsərləri “jdanovçuluq” dövrünün məhsulu olduğundan yenilikçi axtarışdan, janr və stilistik çeşidliklərdən uzaqdır.
Müharibədən sonra ideoloji və siyasi təqibə məruz qalan kinomatoqrafiyada filmlərin sayı kəskin azalmışdır. Daha çox ölkənin tarixindən bəhs edən yüksək vətənpərvər ideyalı “sovet nağılları” yaradılması tələb olunur, partiyalılıq prinsipində çəkilməyən filmlər haki- miyyət tərəfindən təqiblə qarşlanırdı. Məsələn, L.Lukovun Donbasın bərpasından bəhs edən “Böyük həyat” (“Bolşaya jizn”) filmi ideya-siyasi cəhətdən nöqsanlı hesab edilmişdir. İdeoloji nəzarətə şəxsən rəhbərlik edən partiya MK-nin katibi, Siyasi Büronun üzvü Jdanov iddia edirdi ki, filmdəki hadiəslər sovet adamının aşağı mədəni səviyyəsindən, içki düşkünü, məhəbbət alüdəçiliyində bəhs edir ki, bu da əsl həqiqətdən uzaqdır. A.Dovjenkonun “Ukrayna alovlar içində” (“Ukraina v oqne”) filmi Ukrayna, sovet xalqının, partiyanın ziddinə olan məhdud Ukrayna millətçiliyi ilə damğalanmışdır. Rejissor S.Yutkoviçin “Rusiya üzərindəki işıq” (“Svet nad Rossiey”), rejissor S.Gerasimovun “Gənc qvardiya” (“Molodaya qvardiya”) filmləri sərt tənqid edilmişdir.
Siyasi hakimiyyətin bədii ziyalıların yaradıcılığına nəzarəti artırması sayəsində kino, teatr və incəsənətin başqa sahələrində sovet adamlarının gündəlik həyatı ilə, onları əahatə edən reallıqla heç bir əlaqəsi olmayan “sovet nağılları” meydana gəlməyə başladı. İ.A.Pır- yevin “Kuban kazakları” (“Kubanskie kazaki”), Q.V.Aleksandrovun “Yaz” (“Vesna”) mu- siqili komediyaları buna misaldır.
ÜİK(b) P MK-nın V.Muradelinin “Böyük dostluq” (“Velikaya drujba”) operası haqqın- da 1948-ci il fevraın 10-da qəbul etdiyi qərarla sovet musiqisində “formalizmlə” mübarizə kampaniyası başlamışdır. Bəstəkar Vano Muradeli bəhs olunan operasında milli hissləri qızış- dırmaqda ittiham olunurdu. Hakim partiyanın hətta musiqidə belə özlərini məsələdən baş çı- xaran hesab edilən rəhbərləri bir çox istedadlı bəstəkar və musiqiçilərin yaradıcılığına qara yaxaraq onların əsərlərini qadağan etmişdir. İstedadlı bəstəkar və musiqişünaslar S.S.Prokof- yev, D.D.Şostakoviç, N.Y.Myaskovski, V.Y.Şebalin, A.İ.Xaçaturyan və başqalarının yaradıcılığı tənqid olunaraq əsərlərinin ifasına qadağa qoyuldu.
N.S.Xruşşovun SSRİ-nin sükanı arxasına keçməsindən sonra ölkədə başlayan müla- yimləşmə siyasi sahədən daha tez mədəniyyətdə baş vermişdir. Artıq 1953-1956-cı illərdə ya- zıçılar İ.Erenburq, M.Dudintsev, tənqidçi V.Pomerantsev öz əsərlərində ölkənin tarixində zi- yalıların rolundan, onların partiyaya olan münasibətlərindən, mövcud sistemdə yazıçı və incəsənət adamlarının yaradıcılığının əhəmiyyətindən açıq bəhs etməyə başlamışdılar. Partiya və hökumət aparatı rəhbərliyinin mədəniyyət və incəsənətdə nəzarəti yumşaltması bir çox ya- radıcı ziyalıların öz əsərlərində sosialist realizmi prinsipindən uzaqlaşmaları üçün şərait yarat- dı. Hakimiyyətlə yaradıcı ziyalıların münasibətlərində dəyişikliklər baş verdi. Sovet partiya və dövlət rəhbərlərinin mədəniyyət xadimlərilə 1957, 1962, 1963-cü illərdəki görüşləri cəmiyyə- tin həyatında səs doğurdu. “Mülayimləşmə” ziyalıları köhnə siyasi rejimin partiyalılıq prinsi- pinə sadiq qalan mühafizəkarlara və cəmiyyətdə yaradıcı ziyalıların yeri və rolunu dəyişməyə çalışan liberal altmışıncı illərdəkilərə bölmüşdür. Şairlər, “Yeni dünya” (“Novıy mir”) jurnalı- nın baş redaktoru A.Tvardovski, B.Axmadulina, A.Voznesenski, Y.Yevtuşenko, R.Rojdest- venski, yazıçılar Y.Naqibin, İ.Erenburq, A.Yaşin və b. ikinci istiqaməti təmsil edirdi.
Ölkənin ictimai-siyasi həyatındakı dəyişikliklər nəticəsində bir çox yazıçı və şairlər bəraət alaraq yenidən çap olunmağa başladı. Ölkədəki qanunsuz repressiyalardan və hakimiy- yətin özbaşınalığından söhbət açan V.D.Duduntsevin “Şərikli çörək” (“Ne xlebom yedinım”) romanı, V.Qrossmanın “Hər şey axır” (“Vse teçyot”) povesti çap olundu. D.Qranin, A.Yaşin, Y.Germanın yaradıcılığında cəmiyyətdəki nöqsanlardan açıq bəhs olunurdu. Görkəmli yazıçı və şairlərin ədəbi axşamlarının təşkil edilməsi mədəni həyatın səciyyəvi hadisələrinə çevril- mişdir. A.Yaşinin “Vasitələr” (“Rıçaqi”), D.Qraninin “Şəxsi mülahizə” (“Sobstvennoe mne-
nie”), S.Kirsanovun “Həftənin yeddi günü” (“Sem dney nedeli”) romanları antistalinçi əsərlər kimi tarixdə öz yerini almışdır. 1952-ci ildə “Yeni dünya” jurnalında Valentin Oveçkinin “Rayonun adi iş günü” (“ Rayonnıe budni”) oçerklər silsiləsi çap edilərək ədəbiyyatda “kənd nəsrinin” əsası qoyulmuşdur. 1954-cü ildə tənqidçi Fyodr Abramov “Müharibədən sonrakı nəşrdə kolxoz kəndinin adamları” (“Lyudi kolxoznıy derevni v poslevoennoy proze”) məqaləsində “nə qədər xoş olmasa da yalnız həqiqətdən” yazmağı tövsiyə etmişdir.
“Mülayimləşmə” illərində kino sənəti yeni məzmun kəsb edərək rəngli ekran əsərləri meydana gəlmişdir. Kinoda tamaşaçı auditoriyasına yaxın və anlaşıqlı olan əsərlər önə çıx- mışdı. Rejissorlar M.Xutsievin “Çayın o tayındakı küçədə yaz” (“Vesna na Zareçnoy ulitse”), A.Zarkinin “Yüksəklik” (“Vısota”), A.Xeyfsin “Böyük ailə” (“Bolşaya semya”), “Mənim əziz adamım” (“Doroqoy moy çelovek”) filmləri kinoteatrlarda nümayiş etdirilməyə başlandı. Bö- yük Vətən müharibəsinə həsr edilən yeni məzmunlu kino filmlər meydana çıxdı. M.Kalamo- zovun “Durnalar uçur” (“Letyat juravli”), S.Çuxrayın “6sgər haqqında ballada” (“Ballada o soldata”), S.Bondarçukun “İnsanın taleyi” (“Sudba çeloveka”) buna misaldır. Bu filmlərdə səngər, əsgər və müharibə həqiqətləri öz bədii əksini tapmışdır. 1964-cü ildə rejissor Q.N.Da- neliya yüngül romantik tərzdə “Mən Moskvada addımlayıram” (“Ya şaqayu no Moskve”) kinosunu çəkmişdir.
Musiqi sahəsinə nəzaərtin yumşalması ilə D.Şostakoviçin onuncu və on birinci simfo- niyaları, Q.Qarayevin “İldırımlı yollarla” (“Tropoyu qroma”), A.Xaçaturyanın “Spartak” ba- letləri mühüm hadisə oldu. S.Rixter, E.Qipels kimi pianoçular, D.Oystrax kimi skripkaçılar ölkədə və dünyada söhrət qazanmışdır. Müharibədən sonra ideoloji nəzarətin sərtləşdirilməsi nəticəsində əsərləri xalqa zidd formalizm mahiyyətində olması iddia edilən S.Prokofyev, D.Şostakoviç, V.Şebalin, Q.Popov, A.Xaçaturyan, N.Myaskovski kimi bəstəkarlar partiya MK-nın 1958-ci il 28 may qərarı ilə ağlandılar.
Bədii incəsənət tədricən ideoloji basqıdan azad olmağa başladı. XIX-XX əsrlərin qo- vuşuğundakı avanqard incəsənət və onun nəzəri irsi bəraət almışdır. Pikasso, Lejenin sərgiləri sovet adamlarında böyük maraq doğurdu. P.Filonov, K.Maleviç, V.Kandinski, M.Şaqalın rəsm əsərlərinin şöhrəti ölkə sərhədlərini aşaraq dünyada yayıldı. Heykəltaraşlar E.Vuçetiç, M.Anikuşin, B.İoqanson, P.Korin, M.Saryan yaratdığı incəsənət əsərlərilə adamların qəlbində taxt qurdu. 1961-ci ildə M.Posoxinin layihəsi əsasında Kremlin qurultaylar sarayı, A.Vlasov, N.Ullay və b. memarlığı ilə “Lujniki” mərkəzi stadionu tikilib istifadəyə verildi. Memarlar A.V.Şusev və V.D.Kokorinin əsərləri Moskva metropoliteninin dayanacaqlarını bəzəyirdi. Heykəltaraş E.V.Vuçetiç 1963-1967-cu illərdə Stalinqrad döyüşü qəhrəmanlarının şərəfinə
əzəmətli Mamayev kurqanı xatirə ansamblını işləyib hazırlamışdır. Ümuməm 60-cı illərdə təsviri incəsənət sahəsində “sərt üslub” önə çıxmışdır. Başlanğıcda ziyalılara ümid bəxş edən Sov.İKP-nın XX qurultayı sovet cəmiyyətində yaradıcı ziyalıların yeri və rolu məsələsində kökündən dəyişikliyə səbəb olmadı. Belə ki, ölkənin həyatının “mülayimləşməsinə” hakimiy- yət tərəfindən müəyyən çərçivə daxilində icazə verilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, bədii yara- dıcılıq üzərində partiya və dövlətin tələb etdiyi nəzarəti saxlaya bilməyən SSRİ Yazıçılar İt- tifaqının rəhbəri A.Fadeyev 1956-cı il mayın 13-də Peredelkinodakı bağ evində tapancadan açdığı atəşlə özünə qəsd etmişdir. Ölümqabağı yazdığı məktubda yazıçı yaranmış şəraitə görə partiya və dövlət aparatını, onun səviyyəsiz rəhbərliyini ittiham etdmişdir.
İtaliya, Hollandiyada daha sonra da 18 ölkədə çap edilən “Doktor Jivaqo” əsərinə görə 1958-ci ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülən, lakin hakimiyyətin təzyiqi üzün- dən onu qəbul etməyən görkəmli yazıçı B.L.Pasternakın və gələcək Nobel mükafatçısı haki- miyyətin təqibi nəticəsində ölkəni tərk edən azad fikirli şair İ.Brodskinin işi stalinsizləşmənin hüdudlarını açıq göstərmişdir.Yaradıcı ziyalılardan müəyyən çərçivə daxilində “yumşalan” siyasi rejimin yeritdiyi xəttə xidmət etmək tələb olunurdu. Rəsmi ideologiyanın yeritdiyi siyasətdən kənara çıxan mədəniyyət nümayəndləri hakimiyyətin, şəxsən partiya və dövlətin lideri N.S.Xruşşovun onların peşəkar yaradıcılığına kobud və təhqir dolu müdaxiləsi ilə qarşılaşdı. 1962-ci il dekbarın 1-də Manejdəki rəsm sərgisində N.Xruşşov rəssam B.Jutovski- nin tablolarını “iyrənc”, “murdar cızma-qara”, heykəltaraş E.Neizvestninin əsərlərini “ürək
bulandırıcı qondarma” adlandıraraq onları təhqir etdi. Ölkə başçısına yaraşmayan sözlər, sərt
əməli addımlar partiyanın XX qurultayından sonra ona inanan mədəniyyət xadimlərinin və cəmiyyətin çox hissəsinin N.S.Xruşşovdan uzaqlaşmasına təkan vermişdir.