Soliqlar, ularning azifalari va turlar

 
 
 
 
 
 
9
Olimjonov. O. «Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida soliq siyosati». «Ҳayot va iqtisod». 1992. 

---

17 
 Soliqlarning funksiyalari, vazifalari va tamoyillari 
U yoki bu iqtisodiy kategoriyaning mohiyatini chuqurroq anglash uchun 
unga xos umumiy belgilarni aniqlash lozim bo’ladi. Masalan, kredit iqtisodiy 
kategoriya sifatida muddatlilik, qaytarishlik, muayyan miqdorda ustama haq (foiz) 
to’lash kabi umumiy belgilarga egaki, ushbu belgilar kredit kategoriyasi 
mohiyatini kengroq yoritish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu kabi soliq kategoriyasi 
ham bir qator o’ziga xos belgilarga egaki, ushbu belgilar soliqlarning boshqa 
to’lovlardan farqlash uchun xizmat qiladi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, soliqlarning belgilari borasida ham 
iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil fikrlar mavjud. Masalan, prof. Q. Yahyoev 
soliqlarni umumiy belgilari sifatida quyidagilarni asoslaydi. 
1. Soliqlar va yig’imlar majburiy bo’lib, bunda davlat soliq to’lovchining bir 
qism daromadlarini majburiy badal sifatida byudjetga olib qo’yadi. Bu majburiylik 
Oliy Majlis tasdiqlab bergan Soliq Kodeksining qoidalari asosida amalga 
oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy jihatdan davlat tomonidan 
kafolatlanadi.
2. Soliqlar xazinaga davlat budjetiga tushadi. Ammo boshqa turdagi 
to’lovlar «Umid», «Ekosan» kabi jamg’armalarga tushishi soliq munosabatlarini 
aks ettirmaydi.
3. Soliqlar qat’iy belgilangan va doimiy harakatda bo’ladi. Tarixan asrlab 
o’zgarmay harakatda bo’lgan soliqlar mavjud. Uning ilmiy asosi qancha chuqur 
bo’lsa, shuncha qat’iy va uzoq yillar o’zgarmasdan harakat qiladi.
4. Davlatga to’langan soliq summasi to’lovchining o’ziga to’liq qaytmaydi, 
ya’ni u ekvivalentsiz pul to’lovidir
10
.
Rus iqtisodchisi A.Medvedev o’zining «Soliqlarni qanday rejalashtirmoq 
kerak» nomli kitobida soliqlarga xos bo’lgan ikki belgini, ya’ni majburiylik va 
ekvivalentsizlik kabi belgilarni qayd etadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bizningcha soliqlarning umumiy belgilarini 
quyidagicha ifodalash mumkin:
10
Yahyoev Q. «Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti». T-2003 y. 

---

18 
1. Soliq to’lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to’lap ekan, buning 
evaziga bevosita biron-bir tovar yoxud xizmat olmaydi. Alohida olingan soliq 
to’lovchi tomonidan to’langan soliq miqdori bilan u iste’mol qiladigan ijtimoiy 
ne’matlar o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjud bo’lmaydi. Xuddi ana shu 
xususiyatiga ko’ra soliq narxdan, (tovar yoki xizmatlarni ixtiyoriy iste’mol 
qilganligi uchun to’lanadigan haq sifatida) ruxsatnoma (litsenziya) lar va 
vositachilik yig’imlaridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy 
to’lovlar hisoblansada, biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko’rsatilgan 
xizmatdan muayyan foyda (naf) ko’rilishi bilan bog’liqdir.
Davlatga to’lanadigan soliqlar bilan uning evaziga olinadigan iqtisodiy va 
ijtimoiy ne’matlar o’rtasida bevosita, har bir kishining ko’zi ilg’aydigan 
bog’liqlikning yo’qligi soliq to’lovchilar soliqqa tortishni yuk sifatida baholashlari 
uchun sabab bo’ladi, vaholangki, ular soliqlar hisobidan qilinadigan davlat 
xarajatlarining yo’nalishini ma’qullashlari ham mumkin.
Alohida olingan soliq to’lovchi odatda jamiyat va o’zining ko’rgan foydasi 
yoki manfaatini to’lagan soliqlari bilan solishtirib o’tirmaydi. Bu shunga olib 
keladiki, oqibatda fuqarolarning bir qismi soliqlar to’lashdan buyin tovlashga, o’z 
daromadlarini yashirishga urinadi. Davlat o’z fuqarolaridan yig’ib olgan soliqlarni 
samarali va oshkora tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlatning 
iqtisodiy ijtimoiy va boshqa dasturlarini o’z mablag’lari hisobidan pul bilan 
ta’minlashga rozi bo’lgandagina yuksak soliq axloqi tamoyillari yuzaga keladi.
2. Soliqlar majburiy to’lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to’liq miqdorda va 
o’z vaqtida to’lanishi uchun javobgarlik soliq to’lovchilar zimmasiga yuklangan 
bo’lsada, ular ixtiyoriy emas, majburiy ravishda to’laydilar, davlat soliq to’lashdan 
bo’yin tovlaganlarni qattiq jazolaydi.
3. Davlat foydasiga soliq to’lash orqali daromadning avvaldan belgilab 
qo’yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko’zda tutilgan qismi undirib olinadi. 
Ko’pgina davlatlarning, shu jumladan, O’zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni 
belgilash va ularning hajmlarini aniqlashga faqat Oliy qonun chiqaruvchi 
hokimiyat yoki uning tomonidan vakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb 

---

19 
mustaxkamlab qo’yilgan. O’zining xohish-istagiga qarab yangi soliqlar belgilash 
yoki ularning hajmlarini aniqlashga hech kimning haqqi yo’q. To’lovlarning 
qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo’lishi soliqlarning bosh tavsifi 
hisoblanadi.
4. Soliqlarning yana bir belgisi ularning davlat yoki mahalliy byudjetga kelib 
tushishidir, ya’ni soliqlar byudjetdan tashqari fondlar yoki turli xil boshqa 
fondlarga kelib tushmaydi.
5. Soliqlarga xos bo’lgan umumiy belgilardan biri sifatida davlat hamda 
yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida mulkchilikni qayta taqsimlash jarayonini 
yuzaga kelishidir. Soddaroq qilib aytganda korxonalar va aholidan olinadigan 
soliqlar, aslida ular mulkining ma’lum bir qismini davlat hisobiga o’tkazilishini 
bildiradi. Bu bilan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga tegishli bo’lgan mulk daromad 
shaklida majburiy to’lov bo’lib, davlat mulkiga aylanadi.
Demak, yuqorida qayd etilgan soliqlarga xos bo’lgan umumiy belgilar ularni 
iqtisodiy mohiyatini ochishga xizmat qiladi. Soliq kategoriyasi boshqa iqtisodiy 
kategoriyalar: moliya, kredit, sug’urta, investitsiya kabilar bilan umumiy 
o’xshashlikka ega, ya’ni ularning barchasi pulli munosabatlarni ifodalaydi. Lekin 
soliqlarning o’ziga xos yuqorida qayd etilgan belgilari mavjudki, ushbu belgilar 
soliqlarni boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqlash uchun xizmat qiladi. 
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va jismoniy shaxslar o’rtasida 
vujudga 
keluvchi 
ob’ektiv 
majburiy 
to’lovlarga 
asoslangan 
moliyaviy 
munosabatlar orqali xarakterlanadi. Bu moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy 
xarakterga ega bo’lib, milliy daromadning bir qismi bo’lgan pul mablag’larini 
davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat qiladi.
Soliqlarning mohiyati ularning bajaradigan funktsiyalaridan kelib chiqadi. 
Har bir iqtisodiy kategoriyaning o’z funktsiyasi mavjud. Soliq ham mustaqil 
kategoriya sifatida o’zi bajaradigan funktsiyalarga ega bo’lib, bu funktsiyalar soliq 
kategoriyasining amaldagi xarakatini ifodalaydi. Funktsiya deganda, odatda, 
kategoriyaning hayotda ko’p qaytariladigan, takrorlanadigan doimiy xarakatlarini 
tushunish lozim.

---

20 
Soliqlarning funktsiyalari to’g’risida turli xil qarashlar mavjud. Sobiq 
sotsialistik mamlakatlar iqtisodchilari o’rtasida soliqlar ikki funktsiyani bajaradi, 
degan qarash keng tarqalgan edi. Bu ikki funktsiya sifatida fiskal va nazorat 
funktsiyalari tan olinardi. Ularning fikriga ko’ra eng asosiy funktsiya bu 
soliqlarning fiskal funktsiyasidir, chunki usiz nazorat funktsiyasining mavjud 
bo’lishi mumkin emas. 
Malmiginning fikriga ko’ra soliqlar uch funktsiyani bajaradi, ya’ni fiskal, 
taqsimlash va rag’batlantirish. Uning fikriga ko’ra birinchi funktsiya davlat 
daromadlari manbalarining tashkil topishi bilan bog’liq, ikkinchisi huquqiy va 
jismoniy shaxslarning daromadlarini taqsimlashni nazarda tutadi. Rag’batlantirish 
funktsiyasi turli imtiyozlar va engilliklar berish yuli bilan amalga oshiriladi
11
. 
O’z-o’zidan 
ko’rinib 
turibdiki, 
G’arb 
iqtisodiy 
adabiyotlaridagi 
daromadlarni boshqarish funktsiyasi I.Malmiginda taqsimlash funktsiyasi sifatida 
namoyon bo’lmoqda. 
Soliqlarning 
funktsiyalari 
ularning 
mohiyatini 
amaliyotda 
harakat 
qilayotganligini ko’rsatadi. Shunday ekan, funktsiya doimo yashab, soliq 
mohiyatini ko’rsatib turishi zarur. Bugun paydo bo’lib ertaga yo’q bo’lib ketadigan 
holatlar soliq funktsiyasi bo’la olmaydi. Demak, funktsiya kategoriyasi doimiy, 
qat’iy takrorlanib turadigan voqe’likni ifodalaydi. Shunday uslubiy yondashishdan 
kelib chiqib soliqlar funktsiyasini aniqlash kerak.
Soliqlarning funktsiyalari masalasida katta bahslashuvlar mavjud, lekin 
yagona bir fikrga kelingan emas. Ko’pchilik iqtisodchilar soliqlarga fiskal, 
boshqaruvchi, rag’batlantiruvchi, nazorat funktsiyalari xos deb ta’rif berishadi.
Bizning fikrimizcha, soliqlarning quyidagi asosiy funktsiyalarini ajratib 
ko’rsatish maqsadga muvofiqdir (2-rasm): 
1. Soliqning fiskal funktsiyasi
2. Tartibga solish funktsiyasi.
3. Rag’batlantirish funktsiyaschi
4. Soliqning nazorat funktsiyasi.
11
Малмигин И. Налоги как элементы финанса. М.: перевод с англ. 1997 г. стр. 69 

---

21 
5. Soliqni hisoblash jarayonini axborot bilan ta’minlash funktsiyasi.