Soliqlar va soliqqa tortish

4.5. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda savdo va umumiy ovqatlanish hamda qishloq xo’jalik korxonalarini soliqqa tortishning ilg’or tajribalaridan foydalanish masalalari. Xorijiy davlatlar soliq tizimlari ko’pgina umumiy xususiyatlarga ega va ayni paytda bir-biridan farq ham qiladi. Ushbu davlatlarning soliq tizimi turli iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy shart-sharoitlar ta’sirida vujudga kelgan. Mamlakatlarning soliq tizimi, soliqlarni undirish usullari, sohalari, turli darajadagi davlatlarning moliyaviy vakolatlaridan kelib chiqib soliq imtiyozlari bilan ajralib turadi. Xorijiy davlatlarda savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan olinadigan soliqlar turli darajadagi davlatlarning soliq-byudjet siyosatidan kelib chiqqan holda bir-biridan keskin farq qiladi. Bizga ma’lumki, AQSh, Angliya, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlarda savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortishning qayta ishlangan uslubi qo’llanilmoqda. Biz ushbu davlatlarning soliqlarni undirish uslubiyatiga qisqacha tqxtalamiz.
AQShda savdo tashkilotlari foydasidan soliq to’laydilar. Korporatsiyalar foydasidan soliq 40ta shtatda undiriladi va soliq tushumining taxminan 7 foizini ta’minlaydi. Korporatsiyalar foydasidan soliqning federal byudjet daromadidagi hissasi so’nggi yillarda quyidagicha bo’lgan: 1960 yilda - 24 foiz, 1980 yilda – 13 foiz, 1986 yilda - 8.4 foiz, 1990 yilda – 10 foiz, 1998 yilda -11 foiz, 2004 yilda esa - 14 foiz³¹. Shuningdek, AQShda savdo korxonalari sotish solig’ini to’laydilar (mahalliy soliq). Uning soliq tushumidagi hissasi dori-darmonlar bilan hisoblaganda 30 foizni tashkil etadi. Soliq stavkasi shtatlarga qarab o’zgaradi: to’rtta eng katta shtatda 3 foiz (chakana narxdan), Vashingtonda esa eng yuqori stavka 6.5 foiz qo’llaniladi. Ko’pchilik shtatlarda esa 3.4 foizli³² stavkada joriy etilgan.
Buyuk Britaniyada savdo tashkilotlari korporativ soliq to’laydilar. Korporativ soliqni savdo korxonalari chegirma va imtiyozlarni hisobga olgan holda, o’z daromadlari va kapitalning oshgan qismidan to’laydilar. Korporativ soliqning asosiy stavkasi 31 foizni tashkil qiladi. Savdo tashkilotlari, kichik korxonalar (yiliga 300000 funt sterlingdan yuqori bo’lmagan daromadga ega korxonalar) uchun pasaytirilgan stavka 21 foiz qo’llaniladi³³. Jami daromadi yiliga 300000 funt sterlingdan 1.5 mln.funt sterlinggacha bo’lgan kompaniyalar uchun ham imtiyozli stavkalar qo’llanilishi ko’zda tutilgan. Savdo korxonalari dastlabki faoliyatlarining birinchi yilida soliqqa tortiladigan foydani aniqlashda soliq bazasini 40 foizga kamaytirishlari mumkin.
Buyuk Britaniyada 1999 yildan boshlab korporativ soliqni hisoblashning yangi tizimi amal qilmoqda. Soliq to’lovchilar soliq to’lovlarini uch oylik muddatda amalga oshiradilar. 1999 yil apreldan korporativ soliqning asosiy stavkasi 30 foizgacha (savdo korxonalari uchun 20 foizgacha) tushirildi. Hamda o’z foydasini hissadorlar o’rtasida tao’simlovchi kompaniyalar uchun byudjetga joriy to’lovlar bekor qilindi. Ayrim faoliyat turidagi kompaniyalar uchun soliqqa tortishning alohida tarkibi joriy qilindi.
Rossiya Federatsiyasida savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari belgilangan daromaddan yagona soliq to’laydi. Soliqqa tortish ob’ekti bo’lib, soliq to’lovchining belgilangan daromadi hisoblanadi. Soliq solish bazasi bo’lib me’yoriy belgilangan daromad, soliqqa tortish davrida hisobga olinadigan va faoliyatning mazkur turini xarakterlaydigan me’yoriy fizik ko’rsatkichlar hisoblanadi. Daromadlilik bazasi joylashgan joyi va tovar turiga qarab K1,K2,K3 koeffitsientlarga ajraladi. K2 – Rossiya Federatsiyasi hukumati tomonidan belgilanadi. Soliq stavkasi 15 foiz qilib belgilangan³⁴. Soliqqa tortish davri har chorakda amalga oshirilib, hisobot oyidan keyingi oyning 25 sanasigacha to’lab boriladi.
Yuqorida ko’rib o’tilgan savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortishning xorijiy davlatlar tajribasi haqiqatdan ham ancha murakkab jarayon. Lekin shuni ta’kidlash lozimki, soliqqa tortishning chet el tajribasi respublikamizning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda tadbiq etsa ijobiy jihatlari mavjud.
Globallashuv sharoitida jaxon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agrar tarmoqning jadal o‘sishi mamlakatda iqtisodiyotning yuksalishi uchun asosiy omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarining soliqqa tortish tizimi yanada soddalashtirilishga qarab ketmoqda. Xorijiy mamlakatlar amaliyotida soliqlar tabaqalashtirilgan bo‘lib, o‘rnatilgan soliqlar soliq ob‘ektidan yoki daromad olish darajasidan kelib chiqib budjetga to‘lanadi. Agrar sektorga ma‘lum bir imtiyozlar hamda maxsus soliq rejimi qo‘llaniladi va ular albatta ishlab chiqarish xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu xususiyatlarga fasllar almashinuvi, tabiiy ob-havo sharoitlarini misol qilish mumkin. Rivojlangan davlatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari to‘laydigan soliqlar tarkibiga nazar tashlanganda, ularning turli mamlakatlar miqyosida soliq turlariga qarab soliqlarni tabaqalashganini ko‘rish mumkin.