T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ uluslararasi iLİŞKİler anabiLİm dali
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
87 bölgedeki diğer ülkeleri ürküten söylemlerini en azından belirli bir süre için erteleyerek dış dünya ile normal diplomatik ilişkiler kurmalı, Batı teknolojisine ulaşmalı ve İran ekonomisinin gelişmesi için küresel kapitalist sisteme eklemlenmeliydi. Bu mantığa göre İran gelişmiş bir ülke olduktan sonra, zaten diğer Müslüman devletler onu takip etmek durumunda kalacaktı. Diğer bir deyişle, devrim ihracı “barışçı yollarla” sağlanmış olacaktı 116 . Bununla beraber, Humeynizm konseptinin İran dış politikasından tam anlamı ile yok olmadığını, aksine kimi zaman bazı uygulamaların desteklenmesi için “otantik” Humeyni kimliğinden faydalanıldığını özellikle belirtmek gerekir 117 . Rafsancani ile başlayan dönemde İran’ın dış dünya ile ilgili bakış açısında ortaya çıkan değişim, kısa bir sürede stratejik önceliklerin belirlenmesi sürecine yansıdı. Dış politika davranışlarında “Ne Doğu, ne Batı” gibi reddedici tutum ve sloganların yerini, o güne değin İran siyasetinde hiç kullanılmamış “Hem Kuzey, hem de Güney” gibi söylemler almaya başladı. Amaç, gayet açıktı. Güneyde Basra (Fars) Körfezi güvenliğinin sağlanması, olası Irak tehlikesinin kontrol altına alınması, bölgesel işbirliği yollarının aranması ve Körfez ülkeleri ile dostane ilişkilerin geliştirilmesi düşünülürken, kuzeyde ise SSCB’nin çözülmesiyle bağımsızlığını kazanan Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerinde İran çıkarlarını tehdit edebilecek istikrarsızlıkların sona erdirilmesi, Hazar sorununun çözülmesi ve ABD başta olmak üzere Batılı devletlerin söz konusu bölgeye yerleşmelerinin önlenmesi amaçlanmakta idi 118 . 116 Hashim, The Crisis of the Iranian State, s.30. 117 Örneğin, Körfez ülkeleri arasında Pan-Arabizmin yayılmasını önlemek amacıyla İslam’ın alternatif olarak ön plana çıkarılması veya Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan Müslüman yoğunluklu cumhuriyetlerle ilişkilerin geliştirilmesi gibi. Bkz. Calabrese, Revolutionary Horizons, s.26-29; Kaveh, After Khomeini, s.203. 118 Hüseyin Ahmedi, “Mevazi-ye Cumhuri-ye İslami-ye İran der Siyaset-e Harici”, Mecelle-yi Siyaset- e Hareci, C. 9/3,4 (Payiz-Zimistan 1996/97), s.926-948; Mughisuddin, “Humeyniden sonra”, a.g.y. 88 İran dış politika yorumu ve davranışlarında görülen değişim süreci, üst üste iki kez cumhurbaşkanı seçilen Rafsancani döneminde sürekli gelişme safhası geçirmiştir. 1997 ve 2001 seçimlerini kazanan Hatemi ile başlayan süreçte ise yukarıda sözü edilen iç gelişmelerin de etkisiyle önemli mesafe kat etmiştir. Hatemi’nin yönetime geçer geçmez, geleneksel İranlı siyasetçilerden farklı olarak sergilediği ılımlı tavrı ve dünya ile işbirliğine değinen konuşmaları dünya kamuoyunda büyük yankı uyandırmıştır. Ayrıca, BM kapsamında gündeme getirdiği “Medeniyetler Arası Diyalog” önerisi büyük ilgi görmüştür. Hatemi dönemi ile ilgili gelişmelerin İran dış politikası açısından önemi göz önünde bulundurularak, ilerleyen bölümlerde özel bir başlık altında daha detaylı bilgi verilecektir. ii) Tarihsel Bağların Yeniden İnşası veya Kimlik Krizi 1501’de Safevi Hanedanlığı tarafından İran devletinin kurulmasından, SSCB’nin çözülmesine kadar İran, Orta Asya ve Kafkasya ile ilişkilerini geliştirme fırsatı bulamamıştır. İslam Devriminin gerçekleşmesinden sonra ise politikalarını başlıca iki istikamette, batı ve güney doğrultusunda geliştirmiştir: ABD’nin müttefikleri Türkiye ve tutucu Arap devletleri. Gerçi İranlı dış politika kararvericileri Soğuk Savaş döneminde her ne kadar “Ne Doğu, ne Batı” şiarını ilke edinerek izolasyon politikaları güttüklerini iddia etseler de, “Küçük Şeytan” metaforu ile tanımladıkları Sovyetlerin Orta Asya ve Kafkasya’daki hakim konumundan gerçek anlamda rahatsız olmamışlardır. İran’ın asıl korktuğu, Sovyetlerin bölgeden çekilmesi durumunda Batılı güçlerin, daha dar tanımla ABD’nin bölgeye yerleşme olasılığı idi. Nitekim Haziran 1989’da İmam Humeyni’nin ölümünden hemen sonra Moskova’ya, ardından da Bakü’ye giden dönem Meclis Başkanı Haşemi Rafsancani, 89 Bakü’de bir cuma hutbesinde SSCB yetkililerini Batı’nın hilelerine karşı uyanık olmaları konusunda uyarmıştır 119 . 1991 yılında Sovyetlerin resmen çözülmesi, yukarıda da söylenildiği gibi İran dış politikasını bir çok yeni ve oldukça hassas konularla baş başa bıraktı. En önemlisi, Orta Asya ve Kafkasya’da bağımsızlığını kazanan yeni cumhuriyetler nedeniyle İran dış politikasındaki uygulama alanı zorunlu olarak genişledi. Kara ve deniz sınırları dahil olmak üzere İran, dünyada Rusya’dan sonra 15 ülkeyle ikinci en çok komşuya sahip ülke konumuna geldi. Bağımsızlığını kazanan komşu ülkelerden bazıları Müslüman ülkeler olup (örneğin, Azerbaycan, Türkmenistan) İran’la yakın tarihsel-kültürel geçmişe sahipti. Bazıları ise İran sınırında yer almasa da hem Müslüman olmaları, hem de İran’la bir takım tarihsel-kültürel yakınlıkları nedeniyle İran dış politikası açısından en az komşu ülkeler kadar önemliydi (örneğin, Özbekistan veya Tacikistan). Kısaca belirtmek gerekirse, İran’ın yeni dönemde söz konusu bölgeye uygulayacağı politikalar başlıca şu ülkeleri kapsayacaktı: Azerbaycan, Ermenistan, Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan. İran, Sovyet liderlerin Aralık 1991’de SSCB’nin çözüldüğünü açıklamalarının hemen ardından yeni cumhuriyetlerin bağımsızlığını tanıdı. Bu dönemden itibaren İran’ın bölgeye yönelik politikaları iki hedef doğrultusunda gelişme sürecine girdi. Birincisi, bölgesel güvenlik çıkarları ile ilgiliydi. Humeynici söylemle, yıllardır “Demir Perde” arkasında ezilen Müslümanlar olarak tanımlanan bölge halkları bağımsızlıklarına kavuştular kavuşmasına, ama bu sefer de 119 Olivier Roy, “ The Iranian Foreign Policy Toward Central Asia”, Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|