T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ uluslararasi iLİŞKİler anabiLİm dali
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- B. Farklı, Yeni bir Söylem: Medeniyetler Arası Diyalog
- KAYNAKÇA A) Kitaplar
- Anahtar kelimeler
- Key words
|
Foreign and Security Policies”, 123 Abbas Maleki, “The Islamıc Republıc of Iran's Foreign Polıcy: The Vıew From Iran” “Tesir-e Ferheng-e Melli ber Esas-e Siyaset-e Harici: Mured-e Cumhuri-ye Eslami-ye İran”, Siyaset-e Harici, C.XIII (Payiz 1378 (1999)), s. 637. 93 Çoğu Batılı uluslararası ilişkiler uzmanlarına ve akademisyenlerine göre İran tarafından kullanılan İslami kimlik kaldıracı (leverage), öngörülen sonuçları doğurmamış, dolayısıyla da başarısızlığa uğramıştır. Söz konusu uzman ve akademisyenler, bu yargıdan yola çıkarak İran’ın ulusal çıkarlarının oluşumundaki kimlik faktörünün rolünü dış politika uygulamalarını besleyen, ikincil öneme sahip ideolojik unsurlara indirgemektedirler. Onlara göre bunun başlıca nedeni, istatistiksel verilerden de görüldüğü gibi, Kafkasya’da bulunan Azerbaycan dışında, Orta Asya nüfusunun %80’den fazlasının Sünni Müslümanlardan oluşması idi. Diğer bir deyişle mezhep farklılığının, öngörülen politikaların gerçekleşmesini engellediği belirtilmiştir. Üstelik, nüfusunun büyük çoğunluğu Şii olan Azerbaycan’ın da söz konusu politikaların dışında kalmayı yeğlediği öne sürülmüştür. Bu yazarlara göre, İslami kimlik stratejisinin Orta Asya ve Kafkasya’daki başarısızlığının iki ana nedeni vardı. Birincisi, Sovyet döneminde adı geçen devletlerde dini gelenek ve göreneklerin büyük ölçüde unutulması/unutturulması; ikincisi ise yine bu devletlerin sosyalist ekonomik düzenden kapitalist sisteme geçiş sürecinde Batı kimliğini daha çok benimsemiş olmalarıydı. Diğer bir ifadeyle, İran’ın sahip olduğu siyasal ve ekonomik düzen bölge devletleri için çekici bulunmamıştır. Ancak dikkat edilirse, burada, İran dış politikasında İslami kimlik faktörünün etkililiğinin ölçülmesi, bu faktörün söz konusu ülkelerde ne gibi somut sonuçlar doğurduğu sorusuna odaklanmış durumdadır. Dolayısıyla, tek taraflı bir değerlendirme izlenimi vermektedir. Şöyle ki, İran’ın bölge ülkeleri ile ilişkilerinde ön plana çıkardığı İslami kimlik unsurunun bu ülkeler tarafından öngörülen düzeyde benimsenmemiş olması, söz konusu unsurun İran çıkarlarının biçimlendirilmesinde öncelikli etkenlerden biri olmadığı anlamını taşımaz. Her bir devlette olduğu gibi, 94 İran’ın da iç ve dış gelişmelerden etkilenmesi normaldir. Bu bağlamda, iç ve dış gelişmeler ışığında kimlik politikalarının yeniden üretilmesini başarısız bir sonuç olarak değil, yenilikler karşısında zorunlu bir strateji değişimi olarak kabul etmek daha gerçekci olacaktır. Strateji değişimi ise söz konusu faktörün, diğer bir deyişle kimlik öğesinin dış politika uygulamalarında önemini koruması açısından hiçbir engel yaratmamaktadır. Örneğin, Humeyni dönemi ile karşılaştırıldığında Hatemi yönetiminin uyguladığı dış politikanın daha “ılımlı” izlenim yaratıyor olmasına rağmen, İslami ilkeler halen güncel dış politika davranışlarının temelini oluşturmaya devam etmektedir. İran’ın Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetleri ile sürdürdüğü ilişkilerinde dikkati çeken ikinci önemli unsur, Fars kültürü faktörüdür 124 . İran’ın jeokültürel stratejisinin Farsçılık boyutu, basit bir içerikle sınırlı değildir. İran’ın dünü ve bugünü arasındaki ilişkiler kümesine, lingüistik toplulukların doğasına tekabül eden başlıca konuları kapsamaktadır. Bu bağlamda Fars kültürü faktörü; dil, ırk ve tarihsel bağ ögelerini içermektedir. Bunlar arasında en önemli öğe ise tarihtir. Bölge halkları ile İran arasında derin tarihsel bağların olduğu inancı üzerine kurulan Fars kültürü faktörü, Pers İmparatorluğu’nun bulunduğu “Büyük İran Platosu”’nda (Basra Körfezinden Herat’a, Asya içlerine kadar) yer alan eski kültürleri aynı şemsiye altında toplamayı amaçlayacak kadar iddialıdır. Ancak bilindiği üzere, bölge ülkelerinden Ermenistan ve Tacikistan dışında, diğer cumhuriyetler Türk kökenli topluluklardan oluşmaktadır (Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan). Bu cumhuriyetler arasında 124 Kaveh, After…,s. 132-145; Kaveh Afrasiabi, “Iran’s Foreign Policy after 11 September”, The Brown Journal of World Affairs, Vol.9/2 (Winter/Spring 2003), s. 255-265. 95 sadece Tacikistan, Farsça konuşan topluluktur. Ancak burada da Sünni nüfusun yoğunlukta olması yine İran aleyhine bir etmen olarak gözlemlenmektedir. Bu bağlamda, etnik farklılıklardan doğabilecek potansiyel sorunların bilincinde olan İranlı kararvericiler, yeni söylemler üreterek söz konusu farklılıkları minimize etme çabası sergilemektedirler. İran-Turan kavramları üzerine kurulan bu yeni söylem türü, geleneksel İran şairi Firdevsi’nin epik “Şehname” eserindeki tanımlamalardan oldukça farklıdır. Şöyle ki, Firdevsi’nin Turani (veya Turanlı) diye adlandırdığı kavimlerin İranlıların tarihi düşmanı olan Türkler olmasına karşın, İran İslam Cumhuriyeti dış politikasında atıfta bulunulan Turanlılar, Ari ırkın iki kolundan biri olduğu iddia edilen – ki buna göre diğeri İranlılardır- Turani kavimlerini kapsamaktadır. Fars-Türk sentezini amaçlayan bu pragmatist yaklaşımın her şeyden önce olası bir Pan-Türkist hareketlenmeye karşı formüle edildiğini tahmin etmek o kadar da zor olmasa gerek 125 . İran’ın Orta Asya ve Kafkasya bölgesine her geçen gün artan ilgisinin, Humeyni döneminden kalan “moral süpergüç” oluşturma projesine dayandığı bilinse de, Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra yeniden biçimlendirilen güvenlik çıkarları ile ilişkiselliği de inkar edilemez. İran, ABD ve onun müttefikleri olan Türkiye ve İsrail’in bölgedeki varlığını kendi güvenliği açısından en ciddi tehlike saymaktadır. Nitekim, bölgede bulunan devletlerden Azerbaycan ve Özbekistan’ın ABD ile yakın ilişkileri bu konudaki karamsarlığını iyice artırmaktadır. İranlı liderlere göre, ABD, İsrail ve Türkiye bölgedeki İran nüfuzunu zayıflatmak ve bölgeye kalıcı bir şekilde 125 Mahmood Sariolghalam, “Iranian Foreign Policy after September 11”, Proceedings of the IX Castiglioncello Congerence (20-23 September, 2001), Italy, s.167-173; Roy, a.g.y. 96 yerleşmek için Türkçülük kartından faydalanmaktadırlar 126 . Onlara göre, adı geçen devletlerin bu bölgeye yönelik politikalarının başlıca hedefleri şunlardır: İslam’ın Orta Asya ve Kafkasya’da yayılmasının önlenmesi, İran’ın bölgeden sıkıştırılıp çıkarılması, enerji kaynaklarının ele geçirilmesi ve bölgenin yeni pazar alanları olarak kullanılması, eski Sovyet nükleer silah ve savunma sanayi uzmanlarının İran’a geçişinin engellenmesi. Bu yöndeki algılamalarının ciddiliğinden olsa gerek İran, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki Dağlık Karabağ çatışmasının ilk dönemlerinde tarafsızlık tavırları sergilese de, 1992’de Azerbaycan’da iktidara gelen Cumhurbaşkanı Ebülfez Elçibey’in Türkiye ile yakın ilişkileri ve irredentist nitelikli açıklamaları nedeniyle aniden yüzünü Ermenistan’a çevirerek denge kurma ihtiyacı hissetti 127 . İran’ın bu davranışı ilk bakışta devrim misyonunun ideolojik taahhütlerine aykırı gibi görünse de, bunun aslında İran-İslam kimliği temelinde ortaya çıkan tehdit algılamasının gerektirdiği bir durum olduğunu söylemek mümkündür. Çünkü bölgede güçlenecek olası bir Turancılık eğilimi, İran’ın bölgesel rolünü pasivize etmekle kalmayıp aynı zamanda, ülke içindeki milliyetçi akımları da cesaretlendirebilecekti. Genel bir tablo çizmek gerekirse Orta Asya ve Kafkasya bölgesi (özellikle de Azerbaycan), İran dış politikasında izlenen kimlik stratejisinin ciddi bir krizle 126 Vecihe Sadegyan Hori, “Seyaset-e Harici-ye Amrika der Asya-ye Merkezi ve Gafgaz”, Motalaat-e Asya-ye Merkezi ve Gafgaz, C.24, (Zemestan,1377(1999)), s. 121-138; Muhammed Reza Maleki, “Revabet-e İsrail ve Turkiye ve Asar-e An der Asya-ye Merkezi ve Gafgaz”, Motalaat-e Asya-ye Merkezi ve Gafgaz, C.24, (Zemestan,1377(1999)), s. 39-57.; Brenda Shaffer, “Müselman Xarici Siyaseti Mövcuddurmu?: Xezer Hövzesi Meselesi”, Foreign Policy of Revolutionary Iran”, 127 Svante E. Cornell, “Kafkaslar ve Orta Asya'da Jeopolitik ve Stratejik Ortaklıklar”, çev.YılmazTezkan “Iran's Foreign Policy Initiatives”, Chitchian “Iran-Armenia Gas Pipeline: Opportunities and Threats”, 97 karşılaştığı en önemli bölgedir. Görünürde bir çok ortak özelliklerin olmasına rağmen, İran nüfuzunun bölgedeki etkisizliği ve giderek zayıflaması İran dış politikasının en sancılı noktalarındandır. Ancak daha önce de belirtildiği gibi bu “başarısızlık”, İran dış politikasında kimlik faktörünün etkinliğine gölge düşürmemektedir. Hatta çelişkili gibi görünse de söz konusu “başarısızlık” İran’ın bölgeye yönelik izlediği dış politikada ideolojik sorumluluklarından ödün vermeme bağlamında kimlik unsurunun ne kadar önemli yere sahip olduğunu göstermektedir. Başka bir ifadeyle, İran, bölgeyle olan ilişkilerinde kendi toplumu ile bölge toplumlarının temel değerlerine uygun ortak nokta aramak yerine kendi misyoncu- normatif görüşlerini dayatma çabası sergilemektedir. Bu da her şeyden önce söz konusu devletin ulusal çıkarlarının biçimlendirilmesinde kimlik faktörünün etkinliğini kanıtlamaktadır. İran’ın bölgeye yönelik politikaları aynı zamanda en az İran kadar ABD nüfuzundan rahatsız olan Rusya’nın siyasal amaçları ile de örtüşmektedir. Şöyle ki, İran-Rusya ilişkileri tarihte hiç görülmemiş kadar bir yakınlaşma sürecine girmiştir. Bu yakınlık, gerek Ermenistan’ın Azerbaycan’a karşı desteklenmesinde, gerek Hazar’ın paylaşılması ile ilgili kıyı devletleri arasında sürdürülen pazarlıklarda, gerek 1990’ların başlarında Tacikistan’da ortaya çıkan iç savaşta her iki devletin aynı yaklaşımları benimsemiş olmaları ile açıklanabilir. Hatta İran’ın Rusya’yı kızdırmamak için Çeçenistan savaşında sessiz kalması, Orta Asya ve Kafkasya’da İslam kartını dikkatli oynaması da gözlerden kaçmamıştır. Bunun ötesinde, İranlı liderler bölge devletlerinin Rusya kontrolünde olmasını, üçüncü bir yabancı gücün bölgeye yerleşmesine tercih etmiş, bu yöndeki görüşlerini zaman zaman açıkça dile 98 getirmişlerdir 128 . Bu noktada İran’ın Sovyetlere ve Rusya Federasyonu’na uyguladığı politikalar arasında bir süreklilik olduğunu söylemek mümkündür. İran dış politikasında görülen bu eğilimler (örneğin, Rusya ile askeri, siyasi ve ekonomik alanlarda yakın işbirliği 129 , Dağlık Karabağ çatışmasında Ermenistan’ın desteklenmesi veya Tacikistan iç savaşında komünist kökenli fraksiyonlara yardım edilmesi gibi), konstrüktivist kimlik anlayışı ile devlet çıkarları arasında bir çelişki gibi görünebilir. Ancak unutmamak gerekir ki konstrüktivizmin benimsediği kimlik anlayışının etkililiği, seçilmiş bir ülkenin benimsediği tinsel öğelerin dikte ettiği argümanların o ülkenin dış politika davranışlarındaki etkililik düzeyi ile ölçülmemektedir. Diğer bir deyişle konstrüktivist kimlik konsepti, bir ülkenin çıkarlarını, sadece o ülkenin siyasal kültüründe ağırlıklı olan öğenin/öğelerin oluşturduğu anlamını içermemektedir. Kuramsal çerçeve bölümünde de anlatıldığı gibi, konstrüktivist yaklaşıma göre kimlik tarihseldir, iç ve dış unsurların karşılıklı etkileşimi ile oluşturulmakta ve devlet çıkarlarının algılanmasında veya biçimlendirilmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu bakımdan kimliğin devlet çıkarlarının formülasyonunda etkili olduğunu savunmak, iç ve dış siyasal sistemde her şeyin statik kalacağı ve dolayısıyla da dış politikada aynı vizyonun hakim olacağı garantisini beraberinde getirmez (örneğin, post-İslamcı yaklaşımların ortaya çıkışıyla İran siyasetindeki değişimler dış politika davranışlarına da yansımıştır). Ayrıca kimlik kavramını, devletin güvenlik veya ekonomik çıkarı ile karşı karşıya 128 Örneğin, eski Cumhurbaşkanı Rafsancani, bir konuşmasında şunları söylemekteydi: Bu ülkeler (eski SSCB ülkeleri –çev.), uzun bir süre Rusya ile beraber yaşadılar. Bu nedenle, eğitimden ağır sanayiye kadar her alanda karşılıklı bağımlılık söz konusudur. Bu bakımdan üçüncü ülkeler, yeni devletlerle Rusya arasındaki ilişkilerin sürdürülebilir ve dostça olması için çaba göstermeliler. Bkz: Akbar Haşemi Rafsancani, “Cumhuri-ye Eslami-ye İran ve Keşverha-ye Cedidü’l-Bonyad”, Motalaat- e Asya-ye Merkezi ve Gafgaz, C.5/13, (Bahar, 1375 (1996)), s.5-11. 129 Bunlardan en kaydadeğer olanı 1995 yılından bu yana Rusya tarafından İran’ın Buşehr kentinde yapımı sürdürülmekte olan nükleer güç santralidir. Günümüzde başta ABD ve İsrail olmak üzere bir 99 getirebilecek bir girişim, konstrüktivist sorunsala içkin değildir. Başka bir ifadeyle, bir ülkenin kimlik uğruna ekonomik çıkarlardan vazgeçip geçmediğinin ölçülmesi, konstrüktivist yaklaşımın değerlendirilmesi açısından bir anlam ifade etmez. Konstrüktivist kimlik anlayışı, Soğuk Savaş ortamındaki ideoloji düzeyine indirgenmemeli, devletin kararverme mekanizmasının rasyonalite düzeyini etkileyerek onu maceracı uygulamalara sürükleyen bir kavram olarak algılanmamalıdır. B. Farklı, Yeni bir Söylem: Medeniyetler Arası Diyalog Bizi kimlik kabul etmeye zorlamayan bir eşitliği istiyoruz, ama üstünlük/aşağılık biçiminde dejenere olmamış bir farklılığı da istiyoruz. Tzvetan Todorov 130 1997’de Muhammed Hatemi’nin cumhurbaşkanı seçilmesiyle başlayan süreç, şüphesiz ki İran siyaseti açısından yeni bir dönüm noktası olmuştur. Yukarıda da bahsedildiği gibi, yenilik politikaları Cumhurbaşkanı Haşemi Rafsancani döneminde gündeme gelmeye başlasa da, bu konudaki somut girişimler Hatemi yönetiminin işbaşına geçmesi ile belirginlik kazanmıştır. Bu dönemden itibaren, değişim rüzgarlarının etkisinden olsa gerek İran dış politikası sözlüğüne “detente”, “istikrar”, “medeniyetler arası diyalog” gibi kavramların girdiği gözlemlenmiştir 131 . çok bölge ülkeleri ve Batılı devletler bunun sivil amaçlara değil, askeri hedeflere yönelik olduğunu şiddetle savunmaktadır. Bunun için bkz: Shah, “The Changing Paradigm…”, a.g.y. 130 Connolly, Kimlik…, s.81. 131 Stephen Kinzer, Iran's New Policies Face Conservative Backlash, New York Times, November 22, 1997; Shah Alam, “The Changing Paradigm of Iranian Foreign Policy Under Khatami”, 100 Hatemi’nin ülke içinde başlattığı reform politikaları İran toplumunda büyük bir heyecana neden olurken, dış politikada da bir dizi başarılı girişimleri dünya kamuoyunda ciddi yankılar uyandırmıştır. Bunlardan en önemlisi onun 1998’de Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun açılış toplantısındaki konuşmasında İran İslam Cumhuriyeti adına öne sürdüğü teklifti. 185 ülkenin devlet veya hükümet başkanlarına hitaben dile getirdiği bu teklif, geleneksel İran siyasal kültüründen farklı bir içerikte idi : (…) Parlak uygarlıkların başlangıç noktası ve ilahi peygamberlerin – İbrahim, Musa, İsa ve Hazreti Muhammed’in ruhları şad olsun – doğum yeri olan Doğu’dan biri olarak konuşmama izin verin. Bu yüzyılın en değerli başarılarından biri, diyalogun kabulü ve güç kullanımının reddidir.(…) Yeni bir milenyum eşiğinde olan insanlık, diyalogu kurumsallaştırmak, düşmanlık ve çatışma yerine karşılıklı görüşme ve anlayış sağlamak için bütün gayretini gösterirse gelecek nesillere çok değerli bir miras bırakmış olacaktır. (…) Birleşmiş Milletlerin, ilk adım olarak 2001 yılını “Uygarlıklar Arası Diyalog Yılı” ilan etmesini önermek istiyorum. Diyalog aracılığıyla evrensel özgürlüklerin harekete geçirilebileceğini içtenlikle umut ediyorum. 132 Hatemi’nin bu üslubu, örneğin, 1987 yılında Birleşmiş Milletleri “değersiz ve etkisiz emirler yayımlayan bir kağıt fabrikası” olarak niteleyen dönemin Cumhurbaşkanı Hamaneyi’den (şimdiki Dini Lider) farklıydı. Onun bu çağırısını muhafazakar söylemlerden farklı olarak, İran’ın uluslararası sisteme eklemlenme yönündeki isteğinin ciddi belirtisi olarak saymak mümkündü. Nitekim, 2001 yılının BM kapsamında “Medeniyetler Arası Diyalog Yılı” olarak tanımlanması ve bu konuda çeşitli faaliyetlerin düzenlenmesi kabul edilmiş, Hatemi’nin bu davranışı çeşitli akademik ve siyasi çevrelerce olumlu karşılanmıştır. Genel olarak bakıldığında Hatemi’nin , Batı’yı topyekün reddeden geleneksel söylem yerine, Batı’yla simetrik düzlemde işbirliğini arzulayan yaklaşımı yeğlediği 132 “President Khatami's Speech at the United Nations General Assembly September 21, 1998”, İslam Cumhuriyeti: Uygarlıklar Arası Diyalog Çağırısının Mimarı, Ankara, 2001. 101 görülmektedir. Örneğin konuşmalarından alınmış aşağıdaki pasajlar bu konudaki kanaati pekiştirecek kadar anlamlıdır: (…) Bize göre İslam Ümmeti, düşüncesi ve medeniyeti son yüzyıllarda oldukça zayıflamış ve geride kalmıştır. İnsanoğlunun soruları ve ihtiyaçları kendinden öncekilerden farklı olarak zamanla değişmektedir. Doğu’nun Batı karşısında pasif kalmasının nedeni, işte bu soruların gerektiği zamanda ve mekanda sorulmamasına bağlıdır. Nitekim, soruların yokluğu düşünce yokluğunu da beraberinde getirmektedir. Bizim geri kalmışlığımız, alınyazımız değildir. Tarihte bu kadar güçlü medeniyetlere imza atmış bir topluluk olarak yeniden gelişme potansiyelimiz bulunmaktadır. (…) Büyük bir eminlikle söyleyebiliriz ki, gelişmek isteyen bir toplum, Batı uygarlığını ve bu uygarlığın ruhunu anlamadan başarılı olamaz. Bu ruhla tanışık olamayan toplumlar yaşamlarında olumlu değişimler yapmakta asla başarılı olamazlar. Bir çok Müslüman toplum, örneğin bizim toplumumuz, ne yazık ki hala bu bilgiden yoksun. Hala Batı uygarlığının değişik yönlerinin farkında değiliz ve Batı ile karşılaşmamız büyük oranda yüzeyseldir; yani Batı’ya ya hayranlıkla ya da nefretle yaklaştık. (…)Diğer toplumların ve ulusların kültür ve moral değerlerinin sofistike bir biçimde öğrenilmesi, onlarla diyalog kurulmasını da kapsamaktadır. Anlamlı bir diyalog ise yalnız kendi kültürel değerlerini iyi bilen taraflar arasında gerçekleşebilir. 133 Hatemi’nin Post-İslamcı dış politika yaklaşımının sadece söylem düzeyinde kalmayıp, pratik olarak uygulamaya aktarıldığı da görülmektedir. Özellikle, medeniyetler arası diyalog konsepti, güncel dış politika uygulamalarının merkezine oturtularak bu kavram üzerinden çeşitli diplomatik ataklarda bulunulmuştur. Örneğin İran, 1998 yılında İslam Konferansı Örgütü’nün zirve toplantısına ev sahipliği yapmış, Hatemi 1999 yılında Suudi Arabistan, Suriye ve Katar’ı ziyaret ederek yirmi yıllık bir aradan sonra Arap devletlerini ziyaret eden ilk İranlı Cumhurbaşkanı olmuştur. Ayrıca Hatemi, Batıyla ilişkileri normale döndürme yönünde Mart 1999’da İtalya ve Vatikan’ı, Ekim 1999’da Fransa’yı, Haziran 2000’de Almanya’yı ziyaret etmiştir. Bunun yanı sıra, yine bu dönemde Basra Körfezi’ndeki Kharg Adası’ndaki Dorond petrol alanlarının geliştirilmesi için İran hükümeti ile Fransız Elf Aquitaine ve İtalyan ENI şirketleri arasında anlaşma 133 “President Khatami Calls For Islamic Civil Society And Understanding of Western Civilisations”, Mohammad Khatami President of the Islamic Republic of Iran and Chairman of the Eighth Session of the Islamic Summit Conference, 9 December 1997, Tehran”, 102 imzalanmış, dolayısıyla da ABD’nin İran’ın petrol endüstrisi üzerindeki tek taraflı yaptırımlarının geçerliliğini kaybetmesi sağlanılmıştır 134 . Dış politikanın biçimlendirilmesinde iç ve dış etmenlerin karşılıklı etkileşim süreci göz önünde bulundurulursa, “medeniyetler arası diyalog”, “istikrar”, “detente” gibi kavramları, Hatemi’nin iç politikada “sivil toplum” oluşturma çabasının bir uzantısı olarak tanımlamak yanlış olmaz. Gerek ülke içindeki siyasal ve ekonomik sorunların neden olduğu toplumsal gerilimler, gerek 1993 yılından itibaren Clinton yönetiminin İran’a yönelik uygulamaya koyduğu tecrit etme politikaları, İran’ı yeni stratejiler benimseme durumunda bırakmıştır. Bu bağlamda söz konusu kavramlar, İran dış politikasında paradigma değişiminden çok, ülke imajının yeniden dönüştürülmesi ve bu dönüşüm kapsamında ülkesel çıkarların yeniden tanımlanması izlenimini vermiştir. Diğer bir deyişle, İran dış politikasının bu yeni dönemde geçirdiği evrim, Eisenstadt ve Rubin gibi yazarların söylediği gibi söz yığınından ibaret basit bir göz boyama taktiği değil, tersine, söylemsel düzeyde ortaya çıkan kimlik modifikasyonuyla eşgüdümlü olarak ülke çıkarlarının yeniden formüle edilmesi sürecini kapsamaktadır. 134 Shah Alam, a.g.y.; Michael Eisenstadt, “Iran Under Khatami: Weapons of Mass Destruction, Terrorism, and the Arab-Israeli Conflict Statement before the United States Senate Foreign Relations Committee, Subcommittee on Near East and South Asian Affairs”, among Civilizations United Nations, New York, 5 September 2000”, Provisional Verbatim Transcription, < http://www.unesco.org/dialogue2001/en/khatami.htm>; 103 Sonuç Bir ülkenin dış politikasında kimlik faktörünün ele alınmasını amaçlayan bir çalışma için ilk bakışta İran İslam Cumhuriyeti’nden daha iyi örnek olmadığı varsayılabilir. Diğer bir deyişle, siyahla beyaz ayırımının bu kadar belirgin olduğu bir siyasal kültürde kimlik öğesi ile ilgili argümantasyon oluşturma çok daha kolay görünebilir. Ancak bu çalışmanın kuramsal taahhütleri kapsamında olmak üzere, İran dış politikasındaki kimlik faktörü ele alındığında o kadar da basit olmayan bir yapıyla karşı karşıya gelinecektir. İlgili bölümlerde de belirtildiği gibi, bu çalışmanın analitik perspektifini oluşturan konstrüktivist yaklaşımların dış politikada kimliğin rolüne bakış açısı, yerleşik kuramlardan (Neorealizm, Neoliberalizm) farklıdır. Konstrüktivist yaklaşımlara göre kimlik, ne neorealist gelenekte olduğu gibi sürekli güç için mücadele eden aktörlerin kendi çıkarlarını meşrulaştıran stratejik öğe, ne de neoliberal kuramlarda olduğu gibi aktör çıkarlarının maksimize edilmesini sağlayan yardımcı unsurlardır. Konstrüktivizm, uluslararası politikanın temel birimlerinin devletler (eden) olduğu ve devletlerin içinde bulundukları ortamların (yapı) maddi özellikten çok kültürel-kurumsal niteliğe sahip olduğu varsayımından yola çıkarak, ulus devletin dış politika davranışlarıyla kimlikleri arasında tutarlı bir ilişkiselliğin olduğunu savunmaktadır. Başka bir ifadeyle Konstrüktivizm, etkili bir dış politika uygulaması için ulusal kimlik, ulus devletin “dünyadaki yeri” ve onun dost ve düşman tanımlama kalıpları ile ilgili ulusal düzeyde ortak paylaşılan görüşlerin niteliğine birincil önem vermektedir. Bu bağlamda bir siyasal kültür içerisinde oluşturulan ve kurumsallaştırılan kimlik söylemlerinin dış politika karar vericilerine Rubin, Khatami and the Myth of Reform in Iran…; Kaveh L. Afrasiab, “Dialogue Among 104 siyasal gerçekliği algılama ve yorumlama çerçevesi sağladığını savunmaktadır. Ayrıca, tarihsel olduğu gerekçesiyle gerek iç, gerek dış politikada, kimliğin ve buna bağlı olarak da dış politika çıkarlarının yeniden tanımlandığını ve yeniden dönüştürüldüğünü kabul etmektedir. Kısaca tanımlanan bu kriterler temelinde İran dış politikasında benimsenen kimlik ile gerçekleştirilen davranışlar arasındaki bağıntıyı hedefleyen kapsamlı bir çözümleme için, diğer bir deyişle kimlik faktörünün İran dış politikası açısından ne anlam ifade ettiğini belirlemek amacıyla iç ve dış siyaset bileşenlerini aynı anda ele alan bir analiz yöntemi gerekecektir. İran dış politikasında izlenen kimlik stratejisinin biçimlendirilmesinde etkili olan iç unsurlar başlıca olarak İran siyaset kültürü geleneklerinden, İslam Devrimi’nin ruhundan kaynaklanan normatif öğelerden ve devlet içi gelişmelerden oluşmaktadır. Bu unsurlar kimi dönemlerde artıp azalma eğilimi gösterse de (örneğin, Soğuk Savaş konjonktürüne ve aynı zamanda Humeyni’nin yaşadığı yıllara tekabül eden Birinci Cumhuriyet döneminde Üçüncü Dünyacı ve köktendinci söylemlerin daha ön planda olması gibi) İran dış politikasının günlük uygulamalarından tam olarak silinip gitmemişlerdir. Diğer bir deyişle İran siyaset kültüründe kalıtımsallaşan düalist değerlendirme standartları veya İslam Devrimi’ni diğer ülkelere ihraç etme misyonu gibi unsurlar mevcut koşullara uyarlanarak temel içeriğini koruyabilmiş, çoğu zaman dış politika uygulamalarında belirleyici rol oynamıştır. Örneğin, reform yanlısı bir lider olarak bilinen ve İran siyaseti için yeni bir dönüm noktası olarak sayılan Cumhurbaşkanı Hatemi’nin Soğuk Savaş sonrasında ortaya atılan Yeni Dünya Düzeni Projesine tepkisi seleflerininkinden pek de farklı değildi. Bununla birlikte ülke içinde, gerek Post-İslamcı yaklaşımların etkisiyle ortaya çıkan toplumsal hareketlenmeler, gerek Civilizations and Iran's Foreign Policy”, 105 Hatemi’yle başlayan reform sürecin aynı zamanda dış politika uygulamalarında etkili olduğu, dolayısıyla o döneme kadar süregelen kimlik siyasetinde belirli değişime yol açtığı inkar edilemez. İran dış politikasında izlenen kimlik stratejisinin oluşturulmasında etkili olan dış unsurlar ise İran’ın ulus devlet niteliğini benimseyerek/benimsemek durumunda bırakılarak uluslararası sistemle sürdürdüğü ilişkiler sonucunda karşı karşıya kaldığı etmenlerdir. Bu etmenler İran’ın diğerkamlığından çok onun bir sosyal eden olarak uluslararası yapıyla karşılıklı etkileşim gereksinimine dayanmaktadır. Bu bağlamda İran siyasetindeki iç unsurların dış politikada etkili olması gibi, dış unsurların da iç siyasete yansıyarak siyasal-toplumsal gelişmelere tesir ettiği ve zamanla kimliğin yeniden tanımlanmasına neden olduğu görülmektedir. Örneğin, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerini kendi siyasal yörüngesine çekmek isteyen İran, ekonomi politikalarında gözle görülür liberalleşme uygulamaları gerçekleştirmiştir. İran dış politikasında izlenen kimlik stratejisinin iç ve dış gelişmelerden etkilendiği ve her devlette olduğu gibi belirli koşullarda evrim geçirdiği bir gerçektir. Söz konusu evrim kimi zaman yukarıdan aşağıya (örneğin, İranlı dış politika kararvericilerinin uluslararası sistemle karşılıklı etkileşim sonucunda benimsedikleri genel teamül ilkelerinin ülke çıkarlarının yeniden tanımlanmasında etkli olması), kimi zaman da aşağıdan yukarıya (örneğin, iç toplumsal-siyasal gelişmelerin dış politika liderlerini bölgesel ve küresel düzeyde yeni stratejiler izlemek durumunda bırakması) doğru gelişmiştir. Ancak bununla beraber kimlik faktörü bağımsız bir değişken sıfatıyla gerek Humeyni’nin yaşadığı yılları içeren Birinci Cumhuriyet döneminde, gerek Rafsancani ile başlayan İkinci Cumhuriyet 106 döneminde mevcut iç ve dış koşullara uygun olarak İran dış politikası uygulamalarının oluşturulmasında, İran çıkarlarının tanımlanmasında ve yeniden dönüştürülmesinde, aynı zamanda tehdit algılamalarında önemli rol oynamıştır. Bu bakımdan, daha önceki bölümlerde de belirtildiği gibi kimi uygulamalar konstrüktivist kimlik yaklaşımları ile çelişkili gibi görünse de esasında konstrüktivist perspektifin konumunu güçlendirmektedir. Örneğin, bu bağlamda Dağlık Karabağ Çatışmasında İran’ın Şii Azerbaycan’ı değil Hıristiyan Ermenistan’ı desteklemesi sık sık gündeme getirilmektedir. Ancak bunu konstrüktivist açıdan ele aldığımızda tamamen farklı bir tablo ile karşılaşıyoruz. Şöyle ki, Azerbaycan, bağımsızlığını kazandıktan sonra İran’ı kıskandıracak şekilde Türkiye ve Batıyla yakın ilişkiler kurma sürecine girdi. Rusya ile ilişkilerini bozmadı. ABD ile çeşitli alanlarda işbirliği yaparak ilişkilerini güçlendirdi. Ayrıca, bağımsızlık sonrası kabul ettiği anayasayla laikliği kurumsallaştırdı. Üstelik, Ebülfez Eliçibey döneminde Güney Azerbaycan’la ilgili yaşanan gerilimler tam olarak silinip gitmedi. Doğal olarak tüm bunlar İran’ı, temel devrim ilkelerine dayanan dış politika yaklaşımı bakımından ciddi şekilde endişelendirdi. İran, Batı karşıtı prensiplere ve İslami değerlere dayanan üst kimliğini güçlü tutmak adına Azerbaycan’a karşı böyle bir politika (Ermenistan’ın desteklenmesi) izledi. Bu davranış aslında İran açısından kimlik politikalarını zayıflatmadı, aksine bu konudaki tutumunun ne kadar önem arz ettiğini gösterdi. Öte yandan İran’ın Azerbaycan’a yönelik böyle bir politika izlemesi onun ulusal çıkar adına temel kimlik ilkelerinden vazgeçtiği anlamını taşımamaktadır. Daha çok, kimlik yörüngesine girmemekte ısrar eden bir devletin “cezalandırılması” niteliğini yansıtmaktadır. Aslında bu, İran’ın Azerbaycan’a kimliği doğrultusunda 107 uygulayacağı politikaların iki şıkkından biri idi: İran’la yakın ilişkiler kurarsa “ödüllendirilecek”, aksi takdirde etki çemberine almak için gerekli baskı kullanılacaktı. Tüm bu argümanları göz önünde bulundurarak, İran’ın bundan sonraki kimlik siyasetinin hangi yönde gelişeceğini şimdiden kestirmek pek kolay değildir. Ancak son dönemlerde ABD’nin Şii nüfusun yoğunlukta olduğu ve Şiilik için kutsal sayılan önemli kentlerin bulunduğu Irak’a müdahalesiyle başlayan sürecin ve bu süreçte ortaya çıkan çeşitli işkence skandallarının İran’da önemli mevkilerde bulunan muhafazakar çevrenin söylemlerini kuvvetlendireceği kesindir. Muhtemelen Velayet- i Fakih ve çevresindeki muhafazakar kesim bu gelişmelerden ülke içindeki sivil toplum oluşturma çabalarına karşı baskı kullanma yönünde faydalanırken, dışarıda da “Yeni Dünya Düzeni” projesine karşı malum tutumlarını daha da şiddetlendirecektir . 108 KAYNAKÇA A) Kitaplar Abrahamian, Ervand, Humeynizm:İslam Cumhuriyeti Üzerine Denemeler, çev. Mehmet Toprak, Metis Yayınları, İstanbul, 2002. Afrasiabi, Kaveh L., After Khomeini: New Directions in Iran’s Foreign Policy, Westview Press, Oxford, 1994. Algar, Hamid, Religion and State in Modern Iran, University of California Press, Berkeley, 1969 . Algar, Hamid, İslam Devrimi’nin Kökleri, çev., M. Çetin Demirhan, İşaret Yayınları, Ankara, 1988. Bavand, Davood Hermidas, “Territorial Challenges and Iranian Identity in the Course of History”, Bhaskar, Roy, The Possibility of Naturalism, Harvester Press, Brighton, 1979. Berger, Peter L. ve Luckmann, Thomas, The Social Construction of Reality, Anchor, New York, 1966. Bünyadov, Ziya, (ed.), Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Bakü, 1994. Calabrese, John, Revolutionary Horizons: Regional Foreign Policy in Post-Khomeini Iran, The Macmillian Press Ltd., London, 1994. Campbell, David Writing Security: United States Foreign Policy and the Politics of Identity, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1992 Connolly, William E., Kimlik ve Farklılık, çev. Ferma Lekesizalın, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1995. Eralp, Atila (der.), Devlet, Sistem ve Kimlik: Uluslararası İlişkilerde Temel Yaklaşımlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997. Farr, Grant M., Modern Iran, Mcgraw-Hill, Boston, 1999. Giddens, Anthony, Central Problems in Social and Political Theory, University of California Press, Berkeley/Los Angeles, 1979 Giddens, Anthony, The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration, Polity Press, Cambridge, 1984. 109 Goldstein, Judith ve Keohane, Robert O., (der.), Ideas and Foreign Policy Beliefs, Institutions, and Political Change, Cornell University Press, Ithaca, 1993. Gölpınarlı, Abdülbakıy, Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiilik, Der Yayınları, İstanbul, 1997. Hashim, Ahmed, The Crisis of the Iranian State: domestic,foreign and security policies in post-Khomeini Iran, Oxford University Press, New York, 1995. Hunter, Shireen T., The Future of Islam and The West: Clash of Civilizations or Peaceful Coexistence?, Praeger Publishers, Westport, 1998. Hüseyin, Asaf, İranda Devrim ve Karşı Devrim, çev. Taha Cevdet, Pınar Yayınları, İstanbul, 1989. İmam Humeyni, Konuşmalar, Objektif Yayınları,İstanbul, 1991. İran İslam Cumhuriyeti Anayasası (Yeni Düzenlemelerle), çev. Abdullah Ünlü, Evrensel Yayıncılık, İstanbul, 1996. İran İslam Cumhuriyeti Büyükelçiliği, İran İslam Cumhuriyeti: Uygarlıklar Arası Diyalog Çağırısının Mimarı, Ankara, 2001. İslami Tebliğ Teşkilatı, İslam İnkılabı Rehberi İmam Humeyni’nin (r.a.) Siyasi-İlahi Vasiyetnamesi, Spehr Matbaası, Tahran, 1989. Katzenstein, Peter J., (der.), The Culture of National Security: Norms and Identity in World Politics, Columbia University Press, New York, 1996. Keddie, Nikki R., Roots of Revolution: An Interpretive History of Modern Iran, Yale University Press, New Haven, 1981. Keddie, Nikki R., (ed.), Religion and Politics in Iran: Shi’ism from Quietism to Revolution, Yale University Press, New Haven and London, 1983. Keddie, Nikki R. ve Gasiorowski, Mark J. (der.), Neither East Nor West: Iran, the Soviet Union and the United States, Yale University Press, London, 1990. Khosrokhavar, Farhad, Roy, Olivier, İran: Bir Devrimin Tükenişi, çev. İsmail Yerguz, Metis Yayınları, İstanbul, 2000. Kinzer, Stephen, Iran's New Policies Face Conservative Backlash, New York Times, November 22, 1997. Kratochwil, Friedrich, Rules, Norms, and Decisions, , Cambridge University Press, Cambridge, 1989. 110 Larrain, Jorge, İdeoloji ve Kültürel Kimlik: Modernite ve Üçüncü Dünyanın Varlığı, çev. Neşe Nur Domaniç, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1995. Mutlu, İsmail, Tarihte ve Günümüzde Caferilik, Mutlu Yayıncılık, 1995. Oğuz, Sami ve Çakır, Ruşen, Hatemi’nin İranı, İletişim, İstanbul, 2000. Onuf, Nicholas, Worlds of Our Making,University of South Carolina Press, Columbia, 1989. Petruşevski, İlya Pavloviç, İslam der İran: ez Hecret ta Payan-e Garn-e Nohom-e Hecri, Peyam, Tahran, 1354 (hicri). Razi, Abdullah, Tarih-e Kamil-e İran:ez Tesis-e Silsile-ye Mad ta Engeraz-e Kacariye”, Çap ve Enteşarat-e Ekbal, Tahran, 1376 (Hicri). Roy, Olivier, Siyasal İslamın İflası, Metis Yayınları, İstanbul, 1995. Ruggie, John G., Constructing the Global Polity: Essays on International Institutionalization, Routledge, London, 1998 . Soroush, Abdolkerim, Sirat-e Mustakim, Sirat, Tahran, 1998; Abdolkarim Soroush, Mudara va Mudiriyat, Serat, Tehran, 1997. Soroush, Abdolkarim, Reason, Freedom and Democracy in Islam, Oxford University Press, Oxford, 2000. Wendt, Alexander Social Theory of International Politics, Cambridge University Press, Cambridge, 1999. Wright, Robin, Son Büyük Devrim: Humeyni’den Bugüne İran, çev. Şeniz Türkömer, Doğan Kitapçılık A.Ş., İstanbul, 2000. 111 B) Makaleler Adler, Emanuel, "Seizing the Middle Ground", European Journal of International Relations 3/3 (September 1997), s. 319-363. Afrasiabi, Kaveh L., “Iran’s Foreign Policy after 11 September”, The Brown Journal of World Affairs, Vol.9/2 (Winter/Spring 2003), s. 255-265. Afrasiabi, Kaveh L., “Dialogue Among Civilizations and Iran's Foreign Policy”, Afrasiabi, Kaveh L., “Letter from Baku: Iran-Azerbaijan Relations in Perspective”, Afşar, Reza, ”Mahiyet-e Dovlet ve Çamee der İran”, Mecelle-yi Siyaset-e Hareci,C. 9/3,4 (Sonbahar-Kış 1996/97). Ahmedi, Hüseyin, “Mevazi-ye Cumhuri-ye İslami-ye İran der Siyaset-e Harici”, Mecelle-yi Siyaset-e Hareci, C. 9/3,4 (Payiz-Zimistan 1996/97), s.926-948. Akhavi, Shahrough, “Shariati’s Social Thought”, Keddie Nikki R (ed.), Religion and Politics in Iran: Shi’ism from Quietism to Revolution, Yale University Press, New Haven and London, 1983. Alam, Shah, “The Changing Paradigm of Iranian Foreign Policy Under Khatami”, Alkan, Mustafa Nail, “İran’ın Batı ile İlişkileri”,Avrasya Dosyası, Cilt 2, Sayı 1(1995), s.19-24. Arjomand, Said Amir, “The Reform Movement and the Debate on Modernity and Tradition in Contemporary Iran”, Ashley, Richard, “The Poverty of Neorealism”, International Organization, 38/2 (1984), s.225-286. Boekle, Henning, Rittberger, Volker ve Wagner, Wolfgang, “Norms and Foreign Policy: Constructivist Foreign Policy Theory”, Calabrese, John, “The Legal Status of the Caspian Sea”, Checkel, Jeffrey T., "The Constructivist Turn in International Relations Theory," World Politics 50/2 (January 1998), s. 324–348. 112 Checkel, Jeffrey T., “Why Comply? Constructivism, Social Norms and the Study of International Institutions”, Checkel, Jeffrey T., “Social Construction and Integration”, Checkel, Jeffrey T. “Role Conceptions and the Politics of Identity in Foreign Policy”, <http://www.arena.uio.no/publications/wp99_8.htm> Chehabi, Houchang E., “İran İslam Cumhuryeti’nde Din Adamları ve Devlet”, Avrasya Dosyası, Cilt 2, Sayı 1, 1995. Chitchian, Hamid, “Iran-Armenia Gas Pipeline: Opportunities and Threats”, Cole, Juan R.I., “Marking Boundaries, Marking Time: The Iranian Past and the Construction of the Self by Qajar Thinkers”, Cornell, Svante E., “Kafkaslar ve Orta Asya'da Jeopolitik ve Stratejik Ortaklıklar”, çev.YılmazTezkan Der Derian, James, “The Boundaries of Knowledge and Power in International Relations”, J. Der Derian ve M. Shapiro (ed.) International/Intertextual Relation, Lexington Books, Lexington, 1989. Dessler, David, “What’s at Stake in the Agent-Structure Debate”, International Organization, 43/3 (1989), s. 441-473. Eisenstadt, Michael, “Iran Under Khatami: Weapons of Mass Destruction, Terrorism, and the Arab-Israeli Conflict Statement before the United States Senate Foreign Relations Committee, Subcommittee on Near East and South Asian Affairs”, Eliyev, Zaur, “İranın Mövcud Durumu ve Hazırkı Proseslerin Gözlenilen Neticeleri”, 525-ci Qezet, 5.11.2003. Erb, Scott, Esposito, John L. ve Piscatori, James P., “Global Impact of Iranian Revolution: A Policy Perspective”, John L. Esposito, (ed.), The Iranian Revolution: Its Global Impact, Florida International University Press, Miami, 1990. 113 Hafez F. Farmayan, “The Foreign Policy of Iran: A Historical Analysis 559 B.C. – A.D. 1971”, Research Monograph, No. 4 (1971), Middle East Center, University of Utah, s.1-34. Finnemore, Martha, “Norms, Culture and World Politics: Insights from Sociology’s Institutionalizm”, International Organization 50/2 (1996), s.339-347. Freij, Yousif, “State Interest versus the Umma: Iranian Policy in Central Asia,” Middle East Journal, vol. 50/1 (Winter 1996), s. 71-83. Ghandchi, Sam, “Islamic Democracy is not Pluralism”, Ghandchi, Sam, “What is Secularism?”, Ghandchi, Sam, “Change: Revolution, Reform, or...?”, Guzzini, Stefano, “A Reconstruction of Constructivism in International Relations”, European Journal of International Relations,Vol. 6/2; (2000), s. 147–182. Haeri, Safa, “Baku Calls For Negotiated Settlement of Conflict Wıth Armenia”, <http://www.iran-press- service.com/articles_2002/Feb_2002/azarbaijan_situation_23202.htm>. Halliday, Fred, “İran Devrimi: Eşitsiz Gelişme ve Dinci Popülizm”, Serpil Üşür (der.), İran Devrimi: Din, Anti-Emperyalizm ve Sol, Belge Yayınları, İstanbul, 1992. Hegland, Mary, “Two Images of Husain: Accommodation and Revolution in an Iranian Village”, Keddie Nikki R. (ed.), Religion and Politics in Iran: Shi’ism from Quietism to Revolution, Yale University Press, New Haven and London, 1983. Hendriks, Bertus, “More Room for Manoeuvre”, Hesenli, Cahangir, “Heç Kes İranın Dağlıq Qarabağ Münaqişesinin Hellinde Oynadığı Rolu İnkar Edebilmez, Hopf, Ted, "The Promise of Constructivism in International Relations Theory," International Security 23/1, (Summer 1998), s.171-200. Hori, Vecihe Sadegyan, “Seyaset-e Harici-ye Amrika der Asya-ye Merkezi ve Gafgaz”, Motalaat-e Asya-ye Merkezi ve Gafgaz, C.24, (Zemestan,1377(1999)), s. 121-138. 114 Jahanbakhsh, Forough, Islam, Democracy and Religious Modernism in Iran (1953- 2000): From Bazargan to Soroush, Brill, Leiden, 2001, s. 140-143. Jahanbakhsh, Forough, “Religious and Political Discourse in Iran: Moving Toward Post-Fundamentalism”, The Brown Journal of World Affairs, Vol. IX, Issue 2 (Winter/Spring, 2003), s.243-254. Lapid, Yosef, "The Third Debate: On the Prospects of International Theory in a Post- Positivist Era," International Studies Quarterly 33/3 (1989), s. 235–254. Lelyveld, Michael, “Azerbaijan: Turkey Pursues Ambiguous Ties”, Maleki, Abbas, “The Islamıc Republıc of Iran's Foreign Polıcy: The Vıew From Iran” Maleki, Muhammed Reza, “Revabet-e İsrail ve Turkiye ve Asar-e An der Asya-ye Merkezi ve Gafgaz”, Motalaat-e Asya-ye Merkezi ve Gafgaz, C.24, (Zemestan,1377(1999)), s. 39-57. Menüçehri, Abbas, Ketab-e İran: Nezam-e Siyasi-ye İran, Enteşarat-e Merkez-e Motalaat-e Ferheng-e Beyne’l-Mileli, Tahran, 1381 (Hicri). Muaddel, Mansur, “İran’da Şii Ulema ve Devlet”, Serpil Üşür (der.), İran Devrimi: Din, Anti-Emperyalizm ve Sol, Belge Yayınları, İstanbul, 1992. Mughisuddin, Oya Akgönenç, “Humeyniden sonra İran’ın Dış Politikasında Eğilimler”, Avrasya Dosyası, Cilt 2, Sayı 1(1995), s. 25-37. Nakibzade, Ahmed, “Tesir-e Ferheng-e Melli ber Esas-e Siyaset-e Harici: Mured-e Cumhuri-ye Eslami-ye İran”, Siyaset-e Harici, C.XIII (Payiz 1378 (1999)), s. 637- 658. Nesibli, Nesib, “Azerbaijan- Iran Relations: Challenges and Prospects”, Nesibli, Nesib, “İran’ın Kafkasya Politikası Çerçevesinde İran-Azerbaycan İlişkilerinin Son On Yılı”, <http://www.avsam.org/turkce/yayinlar/kitaplar/kitap/kitap48.htm>. Olcott, Martha Brill, “Soviet Central Asia: Does Moscow Fear Iranian Influence?”, John L. Esposito,(ed.), The Iranian Revolution: Its Global Impact, Florida International University Press, Miami, 1990. Özgür, Ayhan, “Kafkasya Macerası”, 115 Parrott, Stuart, “Central Asia/Caucasus: Iran Builds Regional Bridges” Rafsancani, Akbar Haşemi, “Cumhuri-ye Eslami-ye İran ve Keşverha-ye Cedidü’l- Bonyad”, Motalaat-e Asya-ye Merkezi ve Gafgaz, C.5/13, (Bahar, 1375 (1996)), s.5- 11. Rajaee, Farhang, “Iranian Ideology and Worldview: The Cultural Export of Revolution”, John L. Esposito (ed.), The Iranian Revolution: Its Global Impact, Florida International University Press, Miami, 1990. Reus-Smit, Chris, “The Constructivist Turn: Critical Theory after the Cold War”, Roy, Olivier, “ The Iranian Foreign Policy Toward Central Asia”, Rubin, Michael, “What Are Iran's Domestıc Priorıties?”, Middle East Review of International Affairs, Vol. 6/2 (June 2002). Rubin, Michael, “Khatami and the Myth of Reform in Iran”, Ruggie, John G., 'What Makes the World Hang Together? Neo-utilitarianism and the Social Constructivist Challenge', International Organization, 52/4, (Autumn 1998) s. 855–886. Sadeghi, Shirin, “Iran's Khatami: Prospect or Pawn?”, Sadri, Houman A., “Trends in the Foreign Policy of Revolutionary Iran”, Sariolghalam, Mahmood, “Iranian Foreign Policy after September 11”, Proceedings of the IX Castiglioncello Congerence (20-23 September, 2001), Italy, s.167-173. Shaffer, Brenda, “Müselman Xarici Siyaseti Mövcuddurmu?: Xezer Hövzesi Meselesi”, Skocpol, Theda, “İran Devrimi: Eşitsiz Gelişme ve Dinci Popülizm”, Serpil Üşür (der.), İran Devrimi: Din, Anti-Emperyalizm ve Sol, Belge Yayınları, İstanbul, 1992. Tabari, Azar, “The Role of the Clergy in Modern Iranian Politics”, Nikki R. Keddie (ed.), Religion and Politics in Iran: Shi’ism from Quietism to Revolution, Yale University Press, New Haven and London, 1983. 116 Tarock, Adam, “Iran’s Policy in Central Asia,” Central Asian Survey, vol. 16/2 (1997), s. 185-200. Tekin, Ali, “İran’ın Dış Politikasında Terörizmin Yeri”, Avrasya Dosyası, Sayı 2 (1996), s.5-33. Walt, Stephen M. “International Relations: One World, Many Theories”, Wendt, Alexander “The Agent-Structure Problem in International Relations Theory”, International Organization, 41/3 (1987), s.335-350. Wendt, Alexander, "Collective Identity Formation and the International State", American Political Science Review, 88 (June 1994), s. 385 Wendt, Alexander, "On Constitution and Causation in International Relations", Review of International Studies 24/5 (December 1998), s.101-117. Yann, Richard, “Contemporary Shi’i Thought”, Nikki R. Keddie (ed.), Roots of Revolution: An Interpretive History of Modern Iran, Yale University Press, New Haven and London, 1981. Yusufi, Ali, “Revabet-e Beyn-e Govmi ve Tesir-e An ber Hoviyyet-e Melli-ye Egvam der İran”, Motalaat-e Melli, Vol.2, (Tabestan, 1380 (2001)), s.13-43. 117 C) Diğer “Azeri President Calls for Boosting Iran-Azerbaijan Relations”, “Ceremony Held in Baku to Mark Islamic Revolution Victory”, “Concept of Neither East nor West”, “Concept of Export of Revolution”, “Fundamental Sources of Iranian Foreign and Security Policies”, “Historic Personalities”, “Impact on Foreign Policy”, “İran-Azerbaycan Münasibetlerinin İnkişafına Ne Mane Olur?”, 525-ci Qezet, 29.10.2003. “İran Azerbaycan Erazilerine Öz Teleyayımlarını Dayandırmalıdır”, “İran-Azerbaycan Münasibetleri ve Güney Meselesi”, “İran'da Hatemi Zaferi”, <www.aksam.com.tr> “Iran's Foreign Policy Initiatives”, “President Khatami's Speech at the United Nations General Assembly September 21, 1998”, “President Khatami Calls For Islamic Civil Society And Understanding of Western Civilisations”, “Round Table: Dialogue among Civilizations United Nations, New York, 5 September 2000”, Provisional Verbatim Transcription, <http://www.unesco.org/dialogue2001/en/khatami.htm>. 118 “Statement by H.E. Seyyed Mohammad Khatami President of the Islamic Republic of Iran and Chairman of the Eighth Session of the Islamic Summit Conference, 9 December 1997, Tehran”, . Tez Özeti 1979 İslam devrimiyle İran, Şiiliğin devlet dini olduğu ve devletin tam anlamıyla Şii-İslami ilkeler üzerine kurulduğu, cumhuriyet rejimli tek ülke konumuna gelmiştir. Ayetullah Humeyni liderliğindeki yeni yönetim, devrimin daha ilk günlerden itibaren dış politika hedeflerini Pan-İslamcılık ve üçüncü dünyanın devrimci hareketlerinin desteklenmesi yönünde oluşturulacağını açıkça ifade ederek başta ABD olmak üzere iki kutuplu dünyaya meydan okumaya başlamıştır. İran İslam Cumhuriyetinin yeni bir kimlikle uluslararası sahneye çıkışı, Soğuk Savaş ortamında süpergüçleri alternatif bir güç odağının doğduğu konusunda ciddi bir şekilde endişelendirmiştir. Bu endişe, Soğuk Savaş’ın bitmesinden sonra da bölgesel ve küresel düzeyde etkisini sürdürmüş, özellikle 11 Eylül terör olaylarından sonra İslami terörizm kavramının gündeme gelmesiyle daha çok dikkat çekmeye başlamıştır. Bu gelişmeler bağlamında İran İslam Cumhuriyeti’nin geniş anlamda Soğuk Savaş’ın sona ermesinden itibaren, dar anlamda ise 11 Eylül saldırılarından sonra uluslararası alanda önemli bir özne konumuna geldiğini göz önünde bulundurarak, bu çalışmada İran’ın, dış politikada ulusal çıkarlar adına izlediği uygulamalar ile siyasal-kültürel gelenekleri ve İslami devlet niteliğinden doğan tinsel (ideational) özellikleri arasındaki ilişki ele alınacaktır. Diğer bir deyişle, İran’ın bir eden (agent) olarak uluslararası yapıyla sürdürdüğü karşılıklı etkileşim sürecinde nasıl bir kimlik stratejisi izlediği, bu stratejinin ulusal çıkar formülasyonundaki rolünün incelenmesi bu çalışmanın odak noktasıdır. Çalışmada Uluslararası İlişkiler disiplininde yeni yaklaşım sayılan Konstrüktivizmin analitik perspektifinden hareket edilecektir. Bu bakımdan araştırmanın içeriği, Konstrükvizmin açıklanması için seçilmiş bir vaka çalışmasından ziyade, İran dış politikası açısından kimlik faktörünün rolünü konstrüktivist yöntem ve yaklaşımlar çerçevesinde ele almayı hedeflemektedir. Anahtar kelimeler: Konstrüktivizm, kimlik, kültür, norm, İran İslam Cumhuriyeti, dış politika, Müslümanlık, Şiilik, Post-İslamcılık. Abstract With the Islamic Revolution, Iranian state became the first republic based on the Shi’a-Islamic principles with its whole sense, and Shi’ism emerged as the state religion. The new administration under the rule of the Ayetollah Humeyni clearly expressed that its foreign policy targets as the Pan-Islamism and supporting the revolutionary movements of the third world in the early periods of the revolution. By this statement, they started to challenge the bipolar world and especially USA. Appearance of the Iranian Islamic Republic on the international scene with a new identity was seriously worried the superpowers of the Cold War about the emergence of an alternative power resource. The effects of this anxiety in regional and global level continued after the end of the Cold War. Especially after the terror events of September 11 it attracted more attention with the rise of the concept of the Islamic terrorism. In this study, the relationship between Iranian foreign policy practices consistent with the national interest, political-cultural traditions and ideational features emerged from its Islamic state characteristics of Iranian Islamic Republic will be examined in the context of developments following the end of the Cold War in general and repercussions of September 11 attacks in the international scene in specific. In other words, the identity strategy followed by Iran as an agent with the international structure in the mutual interaction process, monitoring the role of this strategy in the national interest formulation are the focus points of this study. Throughout the study, the analytical perspective of Constructivism regarded as a new approach in the field of International Relations will be taken into consideration. From this perspective, the content of the research aims to investigate the role of the identity factor in terms of the Iran foreign policy in the framework of Constructivist methods and approaches instead of a case study selected for the explanation of the Constructivism. Key words: Constructivism, identity, culture, norm, Iranian Islamic Republic, foreign policy, Islam, Shi’ism, Post-Islamism. Document Outline
Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|