T. C. Firat üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ TÜrk diLİ ve edebiyati anabiLİm dali kirgiz tüRKÇESİnde üNSÜzler ve

Kullanıldığı Durum: 
-Vq  durumunda  yaygın  olarak  kullanılır:  balaq  (felek  Ar.  felek),  daq  (iz,  damga, 
kaygı,  dağ  Far.  dāġ),  dımaq  (bilinç,  zihin  Ar.  dimāġ),  maquluq  (mahluk  Ar.  maòlÿq),  mıq 
(çivi Far. mìò), ammiaq (amonyak Rus. ammiaq < Yun.), ryuqzaq (arka çantası Rus. ryuqzaq 
< Alm.), şoq (muzip, yaramaz, şuh Far. şÿò), tastıq (tasdik Ar. taãdìq), tuq (uyku Moğ. duġ), 
zooq (zevk, haz Ar. õevq). 
-Cq  durumunda  nadiren  kullanılır:  qalq  (halk  Ar.  òalq),  dañq  (ünvan,  nam  Far.  < 
Çin.), kiosq (büfe Rus. kiosq < Frs.), parq (park Rus. parq < İng.), parq (fark Ar. farq), narq 
(paha, kıymet, fiyat Far. narò). 
 
q. 3. 2. Özellikler:  
q. 3. 2. 1. Başta:  

 
101 
Arapça  ve  Farsça’dan  Kırgız  Türkçesine  girmiş  olan  alıntı  sözcüklerde  ön  ses  “q-” 
korunur: qaada (örf, adet Ar. qāèide), qaar ~ qaap (kahır, öfke Ar. qahr), qaarman (kahraman 
Far.  qahramān),  qaat  (kıtlık  Ar.  qaóù),  qabıl  (kabül  Ar.  qabÿl),  qabila  (kabile  Ar.  qabìle), 
qaġaz (kâğıt Far. qāġaõ, qāġiõ), qadır (güçlü; değer, itibar Ar. qadr), qadim (eski Ar. qadìm), 
qaqaar  (gaddarlık  Ar.  qahhār),  qayım  (başka  bir  şeyin  yerine  geçen,  var  olan  Ar.  qā’im), 
qalaa  (şehir  Ar.  qalèa),  qalender  (derviş,  kalender  Far.  qalender),  qalp  (yalan  Ar.  qalb), 
qamır  (mezar  Ar.  qabr),  qant  (şeker  Ar.  qand),  qapas  (kafes  Far.  qafes),  qoolu  (sözlü  Ar. 
qavlen),  qoom  (kavim  Ar.  qavm),  qumar  (kumar  Ar.  qimār),  qurman  (kurban  Ar.  qurbān), 
qusur (kusur Ar. quãÿr), qıbla ~ qıbıla (kıble Ar. qıble), qısa (kıssa Ar. qiããa), qısas (kısas; 
öç Ar. qıãāã), qıyapat (kıyafet Ar. qiyāfet). 
Rusça  yoluyla  Kırgız  Türkçesine  girmiş  olan alıntı  sözcüklerde ön  ses “q-” korunur: 
qabel’ (kablo Rus. qabel’), qabinet (kabine Rus. qabinet), qalaç (beyaz ekmek, somun Rus. 
qalaç),  qalbasa  (sucuk  Rus.  qolbasa),  qalendar’  (takvim  Rus.  qalendar’  <  Lat.),  qalender 
(derviş, kalender Far. qalender), qalentir (karantina Rus. qarantin), qalot (kütük Rus. qalot), 
qaloriya (kalori Rus. qaloriya < Lat.), qal’tsiy (kalsiyum Rus. qal’tsiy < Lat.), qamır (hücre, 
kamara Rus. qamera < Lat.), qandidat (aday Rus. qandidat < Lat.), qanal (kanal Rus. qanal < 
Lat.),  qaniyek  (konyak  Rus.  qon’yaq),  qantıraban  (kaçakçılık  Rus.  qontrabanda),  qanton 
(kanton  Rus.  qanton  <  Frs.),  qarqas  (yapı  iskeleti,  karkas  Rus.  qarqas  <  İtl.),  qartoşqa  ~ 
qartöşkö  (patates  Rus.  qartoşqa),  qvorum  (yeterli  çoğunluk  Rus.  qvorum  <  Lat.),  qlapan 
(supap Rus. qlapan < Alm.), qlub (klüp Rus. qlub < İng.), qodeks (kanun Rus. qodeks < Lat.), 
qolhoz (kolhoz Rus. qolhoz), qomandir (komutan Rus. qomandir), qombayn (kombine tarım 
makinası Rus. qombayn < İng.), qombinat (kombine Rus. qombinat < Lat.), qomitet (komite 
Rus. qomitet < Frs.), qommunizm (komünizm Rus. qommunizm < Lat.), qorpus (gövde Rus. 
qorpus), qosmonavt (astronot Rus. qosmonavt < Yun.), qurort (kaplıca Rus. qurort < Alm.), 
qurs (kurs Rus. qurs < Lat.). 
Bazı  alıntı  sözcüklerin  ön  sesindeki  “q-”  ünsüzü  Kırgız  Türkçesinde  “k-”  ünsüzüne 
dönmüştür:  kerben  (kervan  Far.  qārbān),  kecirnay  (deri,  kösele  Rus.  qojanıy),  kempiske 
(değiştirme Rus. qonfisqatsiya), kemput (bonbon şekeri Rus. qonfetı), keñsalar (kalem odası 
Rus. qantselyariya < Pol.). 
Bazı  alıntı  sözcüklerdeki  ön  ses  “q-”  ünsüzünün  düştüğü  görülür:  batir  (ev  Rus. 
qvartira). 
Bazı alıntı sözcüklerde ön ses “q-” ünsüzünün türediği görülür: qapsalañ (koru, bahçe 
Far. ābsālān). 
 

 
102 
q. 3. 2. 2. Ortada: 
Arapça  ve  Farsça’dan  Kırgız  Türkçesine  girmiş  olan  alıntı  sözcüklerde  iç  ses  “-q-” 
korunur:  aqraba  (akraba  Ar.  aqrıbā),  aqıbet  (akıbet,  son  Ar.  èāqıbet),  aqıyqat  (hakikat  Ar. 
óaqìqat),  aqıl  (akıl  Ar.  èaql),  oqo  (vuku,  olay  Ar.  vuqÿè),  oquya  (vakıa,  olay  Ar.  vāqıèa), 
ooqat  (yiyecek,  aş  Ar.  aqvāt),  baqır  (fakir  Ar.  faqìr),  buqara  (yoksul,  fukara  Ar.  fuqarā), 
ubaqıt (vakit Ar. vaqt), caqut (yakut Ar. yāqÿt), dıyqan (çiftçi Far. dihqān), dıqat (dikkat Ar. 
diqqat), laqap (takma ad, lakap Ar. laqab), alaqa (alaka, ilgi Ar. èalāqa), maqal (söz, ifade 
Ar.  maqāl),  maqsat  (amaç  Ar.  maqãad),  maqul  (uygun  Ar.  maèqÿl),  maşaqat  (meşakkat, 
zorluk Ar. meşaqqat), muqaba (mukavva, kalın kâğıt Ar. muqavvā), muqaddas (mukaddes Ar. 
muqaddes),  mısqal  (4,5  gr’lık  ağırlık  ölçüsü  birimi,  miskal  Ar.  miåqāl),  naqış  (nakış  Far. 
naqş), naqıl (nakledilme, iletilme; masal, hikâye Ar. naql), napaqa (nafaka Ar. nafaqa), noqot 
(nokta  Ar.  nuqùa),  nuqus  (kusur,  eksik  Ar.  naqìã),  nuqura  (gümüş  Ar.  nuqre),  inqılap  ~ 
ınqılap (inkılâp Ar. inqilāb), saqoo (peltek Ar. saqaù), saqıt (atmak, düşürmek, kurtulmak Ar. 
sāqaù), salaqa (güzel söyleme ve yazma istidadı Far. selìqa), şaqıy (baş ağrısı, bahtsızlık Far. 
ş
aqì ), şapqat (şefkat Ar. şefqat), taqat ~ taqaat (güç, hal, derman Ar. ùāqat), tariyqa (yol Ar. 
ùarìqa). 
Rusça yoluyla  Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde iç ses “-q-” korunur: 
aqademiya  (akademi  Rus.  aqademiya  <  Yun.),  aqvarel’  (sulu  boya  Rus.  aqvarel’  <  İtl.), 
aqvarium  (akvaryum  Rus.  aqvarium  <  Lat.),  aqqord  (akort  Rus.  aqqord  <  İtl.),  aqsioma 
(gerçek  Rus.  aqsioma  <  Yun.),  aqtyör  (aktör  Rus.  aqtyör  <  Frs.),  aqtual’  (güncel  Rus. 
aqtual’), eqonomiqa (ekonomi Rus. eqonomiqa < Yun.), balqon (balkon Rus. balqon < Frs. 
balcon
), byuroqrat (bürokrat Rus. byuroqrat < Frs. bureaucrate), uçastqa (daire, bölge Rus. 
uçastqa), deqabr’ (Aralık Rus. deqabr’ < Lat.), doqument (doküman Rus. doqument < Lat.), 
molotilqa  (harman  makinası  Rus.  molotilqa),  putyovqa  (dinlenme  evi;  yol  listesi  Rus. 
putyovqa),  spravqa  (belge  Rus.  spravqa),  spisqa  (liste  Rus.  spisqa),  sequnda  (saniye  Rus. 
sequnda), sqlad (depo Rus. sqlad), vıvesqa (tabela, levha Rus. vıvesqa), viqa (bir çeşit burçak 
Rus.  viqa),  vilqa  (çatal  Rus.  vilqa),  voenqomat  (askeri  birlik  Rus.  voenqomat),  voqzal  (gar 
Rus. voqzal). 
Bazı alıntı sözcüklerde iç seste “-q- > -k-” değişimi görülür: bökööl (aşçı Moğ. boqoul 
–  et  bölen),  bölkö  (biçimli  ekmek  Rus.  bulqa),  bötölkö  (şişe  Rus.  butılqa),  bardeñke  (tekli 
silah  Rus.  berdanqa),  carmañke  (fuar  Rus.  yarmarqa  <  Pol.),  celetke  (yelek  Rus.  jiletqa), 
çirköö  (kilise  Rus.  tserqov’  ),  çoyuñke  (dökme  demirden  bir  yemek  aracı  Rus.  çuġunqa), 
pabrik ~ fabriqa (fabrika Rus. fabriqa < Lat.), gürpüröpkö (gruplaştırma Rus. ġruppirovqa), 
ikrar (kabullenme Ar. iqrār), ökmöt ~ ökümöt (hükûmet Ar. óuqÿmet). 

 
103 
Bazı alıntı sözcüklerde iç seste “-q- > -ġ-” değişimi görülür: naġıra ~ naġara (davul Ar. 
naqāre), sadaġa (sadaka Ar. ãadaqa), taġdır (takdir Ar. taqdìr). 
Alıntı sözcüklerde iç seste “-qq-” ikiz ünsüzlerinin tekleştiği görülür. Bu tekleşmede “-
q- > -k-” değişimi de görülebilir: dükön (dükkân Ar. duqqān), dıqat (dikkat Ar. diqqat), baqal 
(bakkal Ar. baqqāl). 
Bazı alıntı sözcüklerde iç seste “-q-” ünsüzünün düştüğü görülür: tamamat (büsbütün, 
herkes; daima, sürekli Ar. tamām-vaqt). 
Bazı alıntı sözcüklerde iç seste “-q- > -h-” değişimi görülür: cahut (yakut Ar. yāqÿt). 
Bazı  alıntı  sözcüklerde  –qC-,  –qC  durumunda  iki  ünsüz  arasında  ünlü  türemesi 
görülür: naqış (nakış Far. naqş), naqıl (nakledilme, iletilme; masal, hikâye Ar. naql), noqot 
(nokta Ar. nuqùa), nuqura (gümüş Ar. nuqre), vaqup ~ uvaqıp (vakıf Ar. vaqf). 
 
q. 3. 2. 3. Sonda: 
Arapça  ve  Farsça’dan  Kırgız  Türkçesine  girmiş  olan  alıntı  sözcüklerde  son  ses  “-q” 
korunur: uquq (hukuk Ar. óuqÿq), qalq (halk Ar. òalq), çaq (şişman, dolgun Far. çāq), ahlaq 
(ahlak  Ar.  aòlāq),  maaşıq  (maşuk,  sevilen  Ar.  maèşÿq),  maquluq  (mahluk  Ar.  maòlÿq), 
maşırıq (doğu Ar. maşriq), munapıq (münafık, iki yüzlü Ar. munāfiq), ıntımaq (ittifak, birlik, 
uyuşma Ar. ittifāq), parq (fark Ar. farq), şapaq (şafak vakti Ar. şefaq), saadıq ~ sadıq (sadık, 
doğru Ar. ãādıq), sandıq (sandıq Ar. ãandÿq), sıdıq (dosdoğru, sıddık Ar. ãidq), şarıq ~ şarq 
(doğu  Ar.  şarq),  aşıq  (âşık  Ar.  èāşiq),  tabaq  (tabak  Ar.  ùabaq),  tastıq  (tasdik  Ar.  taãdìq), 
zooq (zevk, haz Ar. õevq). 
Rusça yoluyla Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde son ses “-q” korunur: 
ġalstuq  (kravat  Rus.  ġalstuq  <  Alm.),  pidjaq  (ceket  Rus.  pidjaq),  kiosq  (büfe  Rus.  kiosq  < 
Frs.), lyuq (döşeme kapısı, gemideki top için açılan delik, lombar Rus. lyuq < Hol.), ammiaq 
(amonyak  Rus.  ammiaq  <  Yun.),  parq  (park  Rus.  parq  <  İng.),  poroşoq  (toz  deterjan  Rus. 
poroşoq),  pustaq  (ehemmiyetsiz,  değersiz  Rus.  pustiaq),  rınoq  (pazar  Rus.  rınoq  <  Pol.), 
ryuqzaq (arka çantası Rus. ryuqzaq < Alm.), samıq (süngü Rus. zamoq), tanq (tank Rus. tanq 
< İng. tanq), znaçoq (işaret Rus. znaçoq). 
Bazı  alıntı  sözcüklerde  son  seste  “-q  >  -k”  değişimi  görülür:  dörök  (ahmak  Rus. 
duraq),  idirek  (idrak,  düşünme  Ar. idrāq),  güdök (düdük  Rus.  ġudoq),  nazik  ~  azik  (nazik, 
ince Far. nāzuq), qaşek (kapı pervazı Rus. qosyaq), zadetke (pey, kaparo Rus. zadatoq). 
Bazı alıntı sözcüklerde son ses “-q” ünsüzünün düştüğü görülür: kelemiş (tarla faresi 
Far. kelāq = bozkır + mÿş  = fare), ırıs ~ ırısqı (rızk, nasip Ar. rizq). 
 

 
104 
L - l (Л-л) 
 
L. 1. Tanım: 
 
Ses değeri Türkiye Türkçesi ile aynı olan bu ünsüz; ton bakımından tonlu, çıkış yeri 
bakımından diş - diş eti, çıkış şekli bakımından sürekli bir ünsüzdür. Hava yolu bakımından 
da ağız ünsüzüdür. Ses oluşurken dil ucu diş etine değer, alt çene biraz aralanır ve soluk dilin 
yanlarından dışarı verilir.
111
 Bu nedenle bu ünsüze yan (kaptalçıl) ünsüz denir.  
 
Bu  ses  oluşum  şekli  bakımından  ikiye  ayrılır:  “Bu  sesin  çıkışında  alt  çene  hafif 
aşağıya sarkar, dudaklar yarı açıktır, dil ucu ya da dilin ön kıyısı üst kesici dişlerin ardına ya 
da  üst  diş  etlerine  değer,  dişlerin  ardına  ya  da  diş  etlerine  değmesiyle  sesin  iki  ayrı  türü 
oluşur.”
112
 
Nevin Selen, “l” sesinin bu türlerinin art (kalın) ve ön (ince) olarak nitelendirildiğini 
ve  aynı  görüşe  Rasanen’in  de  katıldığını  belirtir.  Ayrıca  yabancı  dillerden  alınan 
sözcüklerdeki  “l”  ünsüzünü  “kaba”  (kalın)  olarak  nitelendiren  J.  Deny,  Türkçede  alıntı 
sözcüklerdeki “a” sesinden sonra gelen “l” ünsüzü ile kalın ünlülerin bulunduğu kelimelerin 
ön sesindeki “l-” ünsüzünün ince “l” olduğunu söyler. A. Elöve ise “a” ünlüsünün yanı sıra 
“o,  u”  ünlülerinin  ardından  gelen  “l”  ünsüzünün  de  ince  “l”  olduğunu,  Türkçe  kelimelerin 
kalın  ünlü  taşıyan  hecelerindeki  “l”  ünsüzünün  “y”  ünsüzü  etkisiyle  inceldiğini  kabul  eder. 
Ayrıca Arapçadan alıntı sözcüklerdeki iç ses “l” seslerinin de ön ve son sestekiler gibi ince 
olduğunu ( muamele, malum v.b.); ancak Allah sözcüğünün bu kurala uymadığını belirtir. Batı 
dillerinden  giren  alıntı  sözcüklerde  ise  kalın  ünlülü  kelimelerdeki  “l”  ünsüzünün  ön  ve  son 
seste  ince  olduğunu  söyler.
113
  Yabancı  dillerde  kalın  ünlüler  yanında  bulunabilen  ince  “l” 
ünsüzü, Kırgız Türkçesinde görülmez. Kalın ünlülerle kalın, ince ünlülerle ince “l” kullanılır: 
maalım < malum, qabıl < kabul v.b. 
 
Kırgız Türkçesinde iki tür “l” görülür:  
1) İnce “l”:  
Oluşum  biçimi  şöyledir:  “Dudaklar  açıktır;  dil  ucu  tam  orta  yerinde  üst  sıra  kesici 
dişlerin ya  kendilerine yahut  etlerine  dayanır;  bu  suretle tek  veya  çift yanlı bir  açıklık  hasıl 
olur. Dil sırtı düzdür. Damak perdesi kapanma teşkil eder; ses telleri titrer.”
114
 Mustafa Öner 
de,  ince  “l”  ünsüzünün  çıkış  şeklinin  farklı  olduğunu  ve  çıkış  şeklini  açıklar.
115
  Kırgız 
                                                 
111
 Ömer Demircan, 
age., s. 39. 
112
 Nevin Selen, 
age., s. 106. 
113
 Nevin Selen, 
age., s. 107. 
114
 Necip Üçok, 
age., s. 53. 
115
 Mustafa Öner, 
agt., s. 7. 

 
105 
Türkçesinde  ince  ünlülerin  yanındaki  “l”ler  bu  gruba  girer:  ilüü  (  asmak  ),  estelik  (  anıt  ), 
döölöt 
( devlet ), qalibrdüü (çaplı) v.b. 
2) Kalın “l”:  
Oluşum  biçimi  şöyledir:  “Dudaklar  açık,  çokluk  yuvarlak  durumdadır.  Dil  ucu  pasif 
olabilir. Dil iyice geriye çekilmiş olup, arka kısmı ortada damağa temas eder gibidir. Nefes dil 
kökünün  kenarları  ile  arka  azı  dişlerinin  arasından  geçer.  Ağız  kanalının  arka  kısmı 
daralır.”
116
 Damak perdesi kapanma oluşturur, ses telleri titreşir. Kırgız Türkçesindeki bu tür 
“l”  sesi,  kalın  ünlülerle  birlikte  kullanılanlarda  görülür:  uluu  (büyük),  talaşuu  (tartışmak), 
qıçqıl (ekşi), sıyloo (ödüllendirmek), col (yol) v.b. 
 
“l”  ünsüzü  düz  ünlülerle  (a,  e,  ı,  i)  kullanılırsa  düz;  yuvarlak  ünlülerle  (o,  ö,  u,  ü) 
kullanılırsa  yuvarlak  “l”  özelliği  kazanır.  “Dudakların  durumunu  ünlü  uyumu  belirler.  Ön 
ünlülerle  ince,  yani  dilin  önü  yüksek,  sert  damağa  en  yakın  olarak  çıkarılır.  Art  ünlülerle 
kalın, yani dilin arkası yüksek ve ortası aşağıya doğru yaylanarak çıkarılır.”
117
 
 
 
 
 
 
 
 
Sonuç  olarak  ince  ünlülerle  kullanıldığında  dişeti,  kalın  ünlülerle  kullanıldığında  ise 
dişeti-damak  ünsüzü  olan  bu  ses,  Türkçenin  tarihi  dönemlerinden  beri  kullanılagelen  bir 
sestir. 
 
L. 2. Türkçe Sözcüklerde:  
L. 2. 1. Görünüm: 
 
Kırgız  Türkçesindeki  Türkçe  sözcüklerde  başta, ortada  ve  sonda  birincil veya  ikincil 
olarak kullanılan bir ünsüzdür. 
L.  2.  1.  1.  Başta:  Yaygın  olarak  kullanılmaz.  Ancak,  bazı  yansıma  sözcüklerde 
kullanıldığı görülür. 
Örnek: laqıldoo (“kalp” çarpmak), luquldoo (zonklamak), lapıldatuu (toprak üzerinde 
patırtılı yürümek), lepildöö (alevlenmek; göz kamaştırıcı, muhteşem), lıq
118
 (tam dolu; şıp ), 
                                                 
116
 Necip Üçok, 
age., s. 54. 
117
 Ömer Demircan, 
age., s. 74. 
118
 “lık toldu: ağzına kadar doldu; lık toktodu: şıp diye durdu ve kımıldamaz oldu.” 
“l” ünsüzü 
İ
nce “l” 
Kalın “l” 
ilgiç (askı) 
cıl (yıl) 
 
Düz 
bel (dağ, tepe) 
talaşuu (tartışmak) 
bülöö (bilemek) 
uluu (büyük) 
 
Yuvarlak 
tölöö (ödemek) 
sıyloo(ödüllendirmek) 

 
106 
lıqıldoo  (dolu  olmak,  dolup  taşmak),  lıp  (damlayı  taklittir),  lıpıldoo  (çabuk  hareket  etmek; 
alabildiğine koşmak), lüpüldöö (çarpmak, atmak), luquldoo (zonklamak) 
Kullanıldığı Durum: 
lV-  durumunda  kullanılır: laqılda-  (“kalp” çarpmak),  luqulda-  (zonklamak),  lapıldat- 
(toprak üzerinde patırtılı yürümek), lepilde- (alevlenmek; göz kamaştırıcı, muhteşem). 
 
L. 2. 1. 2. Ortada: 
Örnek:  ulak  (oğlak),  ilgiç  (askı),  üy-bülö  (aile),  ala-bula  (alaca),  estelik  (anıt),  uluu 
(büyük), ulantuu (sürdürmek), talaşuu (tartışmak), çaγıldıruu (çağrıştırmak), ölçöö (ölçmek), 
buulanuu (buğulanmak), bulγoo (bulandırmak).  
Kullanıldığı Durum: 
-VlV- durumunda kullanılır: qılıç (kılıç), cılan (yılan), balıq (balık), qulun (süt emen 
tay), bilek (bilek; güç, kuvvet), cıluu (sıcak, ılık), qulaq (kulak), cooluq (başörtüsü; kuşak), 
tooluu (dağlık). 
VlV- durumunda kullanılır: uluu (büyük, ulu, yüce), ulak (oğlak), ulant- (sürdürmek). 
-VlV durumunda kullanılır: tolu (dolu). 
-lC- durumunda kullanılır: ilgiç (askı), altı (altı), almurut (armut), balçıq (cıvık çamur, 
balçık),  cılqı  (yılkı  at;  hayvan  takviminde  7.  yıl),  cıldız  (yıldız),  calγız  (yalnız),  çolpon 
(çolpan, Zühre yıldızı), belgi (işaret, damga), bulγa- (bulandırmak), çaγıldır- (çağrıştırmak). 
-Cl- durumunda kullanılır: cayloo (yayla), bayla- (bağlamak), ıyla- (ağlamak). 
 
L. 2. 1. 3. Sonda: 
Örnek: cötöl (öksürük), uul (oğul), çabuul (baskın), qıçqıl (ekşi), tosqool (engel), qızıl 
(kırmızı),  boluu  (olmak),  külöö  (gülmek),  ilüü  (asmak),  kelüü  (gelmek),  aluu  (almak), 
umtuluu (hücum etmek). 
Kullanıldığı Durum: 
-Vl  durumunda  kullanılır:  caşıl  (yeşil;  taze,  körpe,  yaş,  diri),  cötöl  (öksürük),  saqal 
(sakal), ayıl (köy), uul (oğul), çabuul (baskın), qıçqıl (ekşi), tosqool (engel), qızıl (kırmızı), 
bol- (olmak), bil- (bilmek, anlamak), kül- (gülmek). 
Vl durumunda kullanılır: öl- (ölmek), il- (asmak), al- (almak). 
 
L. 2. 2. Özellikler:  
L. 2. 2. 1. Ortada:  

 
107 
Eski Türkçedeki iç ses “-l-” korunur: balçıq ( < balçıq DLT I-248) (balçık), bulut ( < 
bulıt OTG 241; DTS 123) (bulut), belgi ( < belgü DLT I-427; DTS 93) (işaret, damga), altı ( < 
altı DTS 39) (altı), aldın ( < altın DTS 40) (aşağı), altın (< altun DLT I-52; DTS 40) (altın), 
cayloo ( < yaylaġ DLT I-13; DTS 227) (yayla), qalıñ (< qalıñ DLT III-371; DTS 412) (mihir), 
cıldız ( < yulduz DLT III-40; DTS 278) (yıldız), alar ( < olar DTS 366) (onlar), cılan ( < yılan 
DLT I-27; DTS 266) (yılan), balıq ( < balıq DLT I-73; < balaq ~ balıq DTS 80) (balık), qulun 
( < qulun DLT I-215; DTS 465) (süt emen tay), cılqı ( < yılqı DLT I-21; DTS 267) (yılkı at; 
hayvan takviminde 7. yıl), alın ( < alın DTS 35) (alın), çoloq (< çolaq DLT I-381; DTS 152) 
(çolak), bilek ( < bilek DLT I-385; DTS 99) (bilek; güç, kuvvet), belek ( < belek DLT I-385; 
DTS 93) (armağan, hediye), qılıç ( < qılıç DLT I-183; DTS 442) (kılıç), uluu ( < uluγ DLT I-
51; DTS 610) (büyük, ulu, yüce), cıluu ( < yılıγ ETG 310; DTS 266) (sıcak, ılık), aldoo (< 
alda- DLT I-273; DTS 34) (aldatmak), tolturuu (< toltur- DLT II-175; DTS 573) (doldurmak), 
alqoo ( < alqa- DTS 38) (hayır dua etmek; müteşekkir olmak), bayloo ( < baγla- DLT III-292; 
DTS  78)  (bağlamak),  ıyladı  (  <  yıġladı  DLT  III-309;  ıġla-  DTS  218;  yıġla-  DTS  266) 
(ağlamak),  tölöö  (  <  tölä-  DTS  579)  (ödemek),  uloo  (  <  ula-  DTS  608)  (bağlamak, 
birleştirmek). 
Eski Türkçedeki iç ses “-l-” ünsüzü bazı örneklerde “-ş-” ünsüzüne değişmiştir: tıñşoo 
( < tıñla- DLT III-403; DTS 568) (dinlemek; duymak). 
Eski Türkçe bazı sözcüklerde iç seste ve tonsuz ile biten sözcüklere gelen bazı eklerde 
“-l-”  ünsüzü  “-t-”  ünsüzüne  değişmiştir:  oturuu  (  <  olur-  DTS  366)  (oturmak),  quttuu  (  < 
qutluġ  DLT  I-82;  DTS  473)  (kutlu,  uğurlu),  attuu  (  <  atlıγ  DLT  I-97;  DTS  67)  (atlı;  adlı), 
toqtu ( < toqlı DLT I-106; DTS 577) (henüz doğurmamış genç koyun, toklu), qıştaq ( < qışlaġ 
DLT  I-13;  DTS  448;  qışlaq  DTS  448)  (kışlak),  ottoo  (  <  otla-  DLT  I-285;  DTS  373) 
(otlamak),  attanuu ( < atlan-  DLT  I-256;  DTS  67)  (ata  binmek;  yola çıkmak),  saqtanuu  (  < 
saqlan-  DLT  II-247;  DTS  487)  (korunmak),  iştöö  ( <  işle-  DLT  I-286;  DTS  215)  (işlemek, 
çalışmak), baştoo ( < başla- DLT III-292; DTS 88) (başlamak), iş + le- > iş + tö- (çalışmak, 
işlemek),  urmat  +  lı  >  urmat  +  tuu  (saygıdeğer),  uquq  +  lıq  >  uquq  +  tuq  (hukuksal), 
üniversitet + ler > üniversitet + ter (üniversiteler), süröt + ler > süröt + tör (resimler), (bunlar 
alıntı sözcüklere eklenecek) coldoş + lar > coldoş + tor (yoldaşlar).
119
 
Tonlu ünsüzle biten kelimeler “-l-” ile başlayan ek alınca “-l- > -d-” değişimi oluşur: 
erkin + lik > erkin + dik (özgürlük), cer + lik > cer + dik (yerli), tuz + luu > tuz + duu (tuzlu), 
                                                 
119
 Ahmet Buran - Ercan Alkaya,