III. BÖLÜM
ÜNSÜZ OLAYLARI
1. ÜNSÜZ UYUMU........ ................................................... ......................... 228
1. 1. Tonluyla Biten Kelimeler ........................................................ 228
1. 2. Tonsuzla Biten Kelimeler......... ............................................... 228
1. 3. Ünsüz Uyumunun Bozulması....... ........................................... 229
2. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ ........................................................................ 229
2. 1. Tonlulaşma.............................................................................. 229
2. 1. 1. ç > c.......................................................................... 230
2. 1. 2. k > g......................................................................... 230
2. 1. 3. q > ġ......................................................... ................ 231
2. 1. 4. p > b......................................................................... 231
2. 1. 5. s > z.......................................................................... 232
2. 1. 6. t > d.......................................................................... 233
XV
2. 1. 7. ù > d.......................................................................... 234
2. 2. Tonsuzlaşma........ .................................................................... 234
2. 2. 1. b > p......................................................................... 234
2. 2. 2. c > ç.......................................................................... 235
2. 2. 3. d > t........................................................ .................. 235
2. 2. 4. g > k......................................................................... 236
2. 2. 5. g > q......................................................................... 237
2. 2. 6. ġ > k......................................................................... 237
2. 2. 7. ġ > q......................................................................... 237
2. 2. 8. z > s.......................................................................... 238
2. 3. Süreklileşme......................................................................... ... 239
2. 3. 1. Akıcılaşma...... ......................................................... 239
2. 3. 1. 1. b > m........................................................ 239
2. 3. 1. 2. b > y........................................................ 240
2. 3. 1. 3. c > r.......................................................... 240
2. 3. 1. 4. δ > y......................................................... 240
2. 3. 1. 5. d > l.......................................................... 240
2. 3. 1. 6. g > y......................................................... 241
2. 3. 1. 7. ġ > y......................................................... 241
2. 3. 1. 8. p > (b) > m............................................... 242
2. 3. 1. 9. p > (b) > y.............................................. .. 242
2. 3. 2. Sızıcılaşma........ ....................................................... 242
2. 3. 2. 1. b > w........................................................ 242
2. 3. 2. 2. b > v...................................................... ... 243
2. 3. 2. 3. c > ş.......................................................... 243
2. 3. 2. 4. c > z.......................................................... 243
2. 3. 2. 5. ç > ş....................................................... ... 243
2. 3. 2. 6. δ > z......................................................... 244
2. 3. 2. 7. d > z......................................................... 244
2. 3. 2. 8. ê > z......................................................... 244
2. 3. 2. 9. q > γ......................................................... 244
2. 3. 2. 10. q > h....................................................... 245
2. 3. 2. 11. p > (b) > w...... ....................................... 245
2. 4. Süreksizleşme............. ............................................................ 245
2. 4. 1. f > (p) > b................................................................ 245
2. 4. 2. f > p.......................................................................... 245
2. 4. 3. h > b......................................................................... 246
2. 4. 4. h > k......................................................................... 246
2. 4. 5. h > q......................................................................... 247
2. 4. 6. h > p..................................................... .................... 247
2. 4. 7. ó > b........................................................................ 247
2. 4. 8. ó > k........................................................................ 248
2. 4. 9. ó > q........................................................................ 248
2. 4. 10. ò > d.................................................................... ... 248
2. 4. 11. ò > q....................................................................... 248
2. 4. 12. j > c........................................................................ 249
2. 4. 13. j > ç........................................................................ 249
2. 4. 14. l > d.............................................................. .......... 250
2. 4. 15. l > t........................................................................ 250
2. 4. 16. m > b...................... ............................................... 250
XVI
2. 4. 17. m > p...................... ............................................... 251
2. 4. 18. n > c....................... ................................................ 251
2. 4. 19. n > d....................................................................... 251
2. 4. 20. n > t....................................................................... 251
2. 4. 21. ã > ç............................................................ ............ 252
2. 4. 22. s > t........................... ............................................. 252
2. 4. 23. ş > ç........................................................................ 252
2. 4. 24. v > b....................................................................... 252
2. 4. 25. v > (b) > p........ ..................................... ................. 253
2. 4. 26. w > b...................................................................... 253
2. 4. 27. y > c....................................................................... 253
2. 4. 28. z > c........................................................................ 254
2. 4. 29. õ > c........................................................................ 255
2. 4. 30. z > ç........................................................................ 255
2. 4. 31. ts > c....................................................................... 255
2. 4. 32. ts > ç....................................................................... 255
2. 4. 33. è (ayın) > b........................................................... .. 255
2. 4. 34. è (ayın) > g............................................................. 256
2. 4. 35. è (ayın) > ġ............................................................. 256
2. 5. Diğer Ünsüz Değişmeleri.. ...................................................... 256
2. 5. 1. Süreksiz Ünsüzler Arasında Ses Değişmeleri.. ........ 256
2. 5. 1. 1. c > g......................................................... 256
2. 5. 1. 2. ç > t.......................................................... 256
2. 5. 1. 3. δ > d......................................................... 256
2. 5. 1. 4. ġ > g......................................................... 256
2. 5. 1. 5. k > t.......................................................... 257
2. 5. 1. 6. k > q......................................................... 257
2. 5. 1. 7. q > k......................................................... 257
2. 5. 1. 8. t > ç.......................................................... 258
2. 5. 2. Sürekli Ünsüzler Arasında Ses Değişmeleri.. ......... 258
2. 5. 2. 1. f > ( > p > b > ) m... ................................. 258
2. 5. 2. 2. h > g......................................................... 259
2. 5. 2. 3. h > ġ......................................................... 259
2. 5. 2. 4. h > n......................................................... 259
2. 5. 2. 5. h > y......................................................... 259
2. 5. 2. 6. ó > ġ......................................................... 260
2. 5. 2. 7. ó > y......................................................... 260
2. 5. 2. 8. ò > ġ......................................................... 260
2. 5. 2. 9. ò > y......................................................... 260
2. 5. 2. 10. l > n........................................................ 260
2. 5. 2. 11. l > ñ........................................................ 261
2. 5. 2. 12. l > r.................... ..................................... 261
2. 5. 2. 13. l > ş........................................................ 261
2. 5. 2. 14. m > n.............................................. ....... 261
2. 5. 2. 15. m > ñ.............. ........................................ 261
2. 5. 2. 16. m > ş............... ....................................... 262
2. 5. 2. 17. m > y...................... ............................... 262
2. 5. 2. 18. n > l................... ....................................
262
2. 5. 2. 19. n > m..................................................... 262
2. 5. 2. 20. n > ñ....................................................... 262
XVII
2. 5. 2. 21. n > r....................................................... 263
2. 5. 2. 22. ñ > γ...................................................... 264
2. 5. 2. 23. ñ > m..................................................... 264
2. 5. 2. 24. ñ > n....................................................... 264
2. 5. 2. 25. ñ > y....................................................... 264
2. 5. 2. 26. ñ > z....................................................... 265
2. 5. 2. 27. r > ñ........................................................ 265
2. 5. 2. 28. r > l........................................................ 265
2. 5. 2. 29. r > z....................................................... 265
2. 5. 2. 30. å > n........................................................ 265
2. 5. 2. 31. s > ş........................................................ 266
2. 5. 2. 32. v > (b) > m............................................. 266
2. 5. 2. 33. v > y....................................................... 266
2. 5. 2. 34. w > (b) > m............................................ 266
2. 5. 2. 35. w > y...................................................... 266
2. 5. 2. 36. y > l....................................................... 267
2. 5. 2. 37. z > j.............................................. .......... 267
2. 5. 2. 38. z > r....................................................... 267
2. 5. 2. 39. õ > s....................................................... 267
2. 5. 2. 40. ø > s....................................................... 267
2. 5. 2. 41. z > v....................................................... 267
2. 5. 2. 42. ts > s....................................................... 268
2. 5. 2. 43. ts > ş...................................................... 268
2. 5. 2. 44. şç > s...................................................... 268
2. 5. 2. 45. şç > ş...................................................... 268
2. 6. Benzeşme................................................................................ 268
2. 6. 1. Yakın Benzeşme..... ................................................. 269
2. 6. 1. 1. Türkçe Sözcüklerde.... ............................. 269
2. 6. 1. 1. 1. –nb- > -mb-.............................. 269
2. 6. 1. 1. 2. –nd- > -nn-............................... 269
2. 6. 1. 1. 3. –ñl- > -ñn-................................ 269
2. 6. 1. 1. 4. –md- > -mn-............................. 270
2. 6. 1. 2. Alıntı Sözcüklerde.. ................................. 270
2. 6. 1. 2. 1. –tl- > -tt-.................................. 270
2. 6. 1. 2. 2. –nb- > -mb-.............................. 270
2. 6. 1. 2. 3. –nb- > (-np) > -mp-.................. 270
2. 6. 1. 2. 4. -nv- > (-nb- > -np-) > -mp-...... 270
2. 6. 1. 2. 5. –np- > -mp-.............................. 271
2. 6. 1. 2. 6. –nf- > (–np-) > -mp-................. 271
2. 6. 1. 2. 7. –ñf- > (–np-) > -mp-................. 271
2. 6. 1. 2. 8. –ym- > (-yb-) > -mb-................ 271
2. 6. 2. Uzak Benzeşme....................................................... 271
2. 6. 2. 1. Türkçe Sözcüklerde.. ............................... 271
2. 6. 2. 1. 1. s ... ç- > ç ... ç-
271
2. 6. 2. 1. 2. –n b- > -m b- .....................
272
2. 6. 2. 2. Alıntı Sözcüklerde..... .............................. 272
2. 6. 2. 2. 1. ç ... s- > ç ... ç- ~ ç ... ş-
272
2. 6. 2. 2. 2. –f- ... n > (- p- ... n) > -p- ... m 272
2. 6. 3. Benzeşmezlik.... ...................................................... 272
2. 6. 3. 1. Alıntı Sözcüklerde..... .............................. 273
XVIII
2. 6. 3. 1. 1. -ll- > -ld-................................... 273
2. 6. 3. 1. 2. -nn- > -nd-................................ 273
2. 6. 3. 1. 3. -tt- > -nt-.................................. 273
3. ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ... ...................................................................... 273
3. 1. s > ss............................................................ ............................ 273
3. 2. z > zz...................................................................................... 273
4. ÜNSÜZ TEKLEŞMESİ..... ..................................................................... 274
4. 1. Türkçe Sözcüklerde................................................................ 274
4. 1. 1. –kk- > (-k-) > -g-.................................................... 274
4. 2. Alıntı Sözcüklerde.. ................................................................ 274
4. 2. 1. –bb- > -b-................................................................. 274
4. 2. 2. –cc- > -c-........................................................... ...... 274
4. 2. 3. –dd- > -d-.............................................. ................... 274
4. 2. 4. –ff- > (–pp-) > -p-.................................................... 274
4. 2. 5. –qq- > -q-................................................................. 275
4. 2. 6. –mm- > -m-............................................................. 275
4. 2. 7. –nn- > -n-................................................................. 275
4. 2. 8. –pp- > -p-................................................................. 275
4. 2. 9. –rr- > -r-................................................................... 275
4. 2. 10. -ãã- > ã................................................................ .... 275
4. 2. 11. –vv- > (-v-) > -b-................................................... 275
4. 2. 12. –yy- > -y-............................................................... 275
4. 2. 13. –õõ- > -z-................................................................ 276
5. ÜNSÜZ DÜŞMESİ..... .................................................................... ....... 276
5. 1. b > (w ) > Ø............................................................................. 276
5. 2. c > Ø........................................................................................ 277
5. 3. ç > Ø........................................................................................ 277
5. 4. δ > Ø........................................................................................ 277
5. 5. d > Ø................................................................... .................... 277
5. 6. g > Ø....................................................................................... 277
5. 7. ġ > Ø....................................................................................... 278
5. 8. h > Ø....................................................................................... 279
5. 9. ó > Ø....................................................................................... 280
5. 10. k > Ø..................................................... ................................ 280
5. 11. q > Ø..................................................................................... 281
5. 12. l > Ø....................................................................................... 281
5. 13. m > Ø.................................................................................... 281
5. 14. n > Ø..................................................................................... 281
5. 15. ñ > Ø............................................ ......................................... 282
5. 16. p > Ø..................................................................................... 282
5. 17. r > Ø...................................................................................... 283
5. 18. s > Ø...................................................................................... 283
5. 19. t > Ø....................................................................................... 283
5. 20. ù > Ø....................................................................................... 284
5. 21. v > Ø..................................................................................... 284
5. 22. w > Ø.............................................................................. ....... 285
5. 23. y > Ø..................................................................................... 285
5. 24. z > Ø...................................................................................... 286
5. 25. ts > Ø..................................................................................... 286
6. ÜNSÜZ TÜREMESİ... ........................................................................... 286
XIX
6. 1. b Türemesi................................................................... ........... 286
6. 2. c Türemesi............................................................................... 287
6. 3. d Türemesi............................................................................... 287
6. 4. ġ Türemesi.............................................................................. 287
6. 5. k Türemesi.............................................................................. 287
6. 6. q Türemesi........................................................................ ....... 287
6. 7. l Türemesi............................................................................... 288
6. 8. m Türemesi............................................................................. 288
6. 9. n Türemesi............................................................................... 288
6. 10. ñ Türemesi............................................................................. 288
6. 11. p Türemesi............................................................................ . 288
6. 12. r Türemesi............................................................................. 289
6. 13. ş Türemesi............................................................................. 289
6. 14. y Türemesi........... ................................................................. 289
7. GÖÇÜŞME............................................................................................. 290
7. 1. Yakın Göçüşme....... ................................................................ 290
7. 1. 1. Türkçe Sözcüklerde..... ............................................ 290
7. 1. 2. Alıntı Sözcüklerde....... ............................................ 290
7. 2. Uzak Göçüşme...... .......................................................... ......... 291
7. 2. 1. Türkçe Sözcüklerde.... ............................................. 291
7. 2. 2. Alıntı Sözcüklerde................................................ ... 291
KIRGIZ TÜRKÇESİ’NDEKİ ÜNSÜZLERİN GÖRÜNÜM ŞEMASI.. ... 292
SONUÇ....................................................................................................... 293
KAYNAKLAR........................................................................................... 296
ÖZGEÇMİŞ................................................................................................ 299
XX
ÖN SÖZ
Bir Kırgız atasözü: “Dil, düşüncenin sandığıdır.” der. İnsanoğlu yüzyıllar boyunca
duygu ve düşüncelerini ortaya koymak için dili bir araç olarak kullanmıştır. Araç olarak
kullandığı dil, kişinin aklının da ölçütü olarak kabul edilir. Dilin bu bireysel özelliğinin yanı
sıra birleştirici, bütünleştirici bir yönü de vardır. Aynı dili konuşan insanlar arasında aidiyet
duygusu oluşur. Bu nedenle dil, toplumları millet yapan en önemli değerdi r. Dilini kaybeden
bir milletin ayakta kalması düşünülemez. Bu nedenle millet olarak varlığımız, Türkçe’nin
günümüze kadar ulaşmış olmasının doğal bir sonucudur. Konfüçyüs’ün bir ülkeyi yönetmeye
ilk önce dilden başlamayı düşünmesi, dilin toplumsal yönünün ne kadar önemli olduğunu
gösterir.
Türkçe, bugünkü yazı dilleri arasında en eski yazılı metne sahip dillerden biridir.
Güçlü sözlü geleneğin üzerine kurulmuş olan bu yazı dili, asırlar boyunca çok geniş bir
coğrafyada kullanılmıştır. Bu nedenle Türkçe, ta rihi süreç içerisinde birçok lehçe ve ağza
ayrılmıştır. Türkçe’nin birçok lehçe ve ağza sahip olması Türkçe’nin gelişmişliğinin bir
göstergesidir. Uzun bir tarihi geçmişe sahip olan Türkçe’nin lehçelerdeki veya ağızlardaki
zenginliklerini ortaya koymak ama cıyla Türkoloji alanında birçok çalışma yapılmıştır. Bu
çalışmalar Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divanü Lügati’t -Türk adlı eserle başlar ve
günümüze kadar devam eder. Yapılan çalışmaların önemli bir bölümünü, Türkçe’nin her bir
lehçesinin veya ağzının gramerini içeren çalışmalar oluşturmaktadır. Dolayısıyla bazı
çalışmalarda Kırgız Türkçesi nin ses özellikleri genel olarak ele alınmıştır. Ünsüzler bölümü;
ünlülerle ve diğer dilbilgisi öğeleriyle birlikte ele alınmış olduğundan ve ünsüzler üzerinde
ayrıca bir çalışma yapılm amış olduğundan Kırgız Türkçesi ndeki ünsüzlerin yeniden detaylı
olarak ele alınması düşünülmüş ve çalışmamızın dayanak noktasını da bu oluşturmuştur.
Kırgız Türkçesi, Kıpçak grubu Türk lehçelerinin ayırt edici özelliklerini kendisinde
barındıran bir lehçedir. Bu yönüyle Türkçe’nin tarihi fonetik yapısı içerisinde önemli bir yeri
vardır. Türkçe’nin bu ya pısı içerisinde Kırgız Türkçesi nin yerini daha iyi tanımak için Türkçe
sözcüklerdeki her bir ünsüz; başta, ortada, sonda ayrı ayrı olacak şekilde “görünüm ve
özellikleri” ile “ünsüz olayları” başlıkları altında incelenmiştir.
Tarihi ve coğrafi etkenler sonucunda başta Arapça, Farsça, Rusça, Moğolca ve Çince
olmak üzere birçok yabancı dilden doğrudan veya dolaylı olarak sözcük almış olan Kır gız
Türkçesi, bu alıntı sözcüklerin birçoğunu kendi ses yapısına uygun hale getirmiştir. Bu
nedenle çalışmamızda alıntı sözcüklerden yararlanırken; bu sözcüklerdeki ünsüzlerin
XXI
görünümü ve özellikleri ile oluşturdukları değişimler, bunların hangi dilden alı ndıkları,
Türkçe sözcüklerle ortak veya onlardan farklı olan görünüm ve değişimler ortaya konulmaya
çalışılmıştır. Bazı alıntı sözcüklerin anlamları, sözcüğün ait olduğu dildeki anlamından farklı
olabilir. Çalışmamızda bu sözcüklerin Kırgız Türkçesi nde kullanılan anlamları verilmiştir.
Çalışmamız giriş, ünlü ve ünsüzler, ünsüz özellikleri, ünsüz olayları olmak üzere dört
kısımdan oluşmaktadır. Giriş bölümünde Kırgız adı, Kırgız Türklerinin tarihi, edebiyatı, dil ve
alfabesi, eğitimi hakkında bilgi verilmişt ir. Birinci bölümde ses, ünlü, ünsüz, ünlü -ünsüz farkı
ve ünsüzlerin sınıflandırılması üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde Kırgız Türkçesi ndeki
ünsüzlerin tanımlanması yapılmıştır. Daha sonra her ünsüzün Türkçe sözcüklerdeki görünümü
ve özellikleri, alınt ı sözcüklerdeki görünümü ve özellikleri sözcüğün başında, ortasında,
sonunda ayrı ayrı incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise Türkçe ve alıntı sözcüklerde başta,
ortada ve sonda tespit edilen ünsüz olayları üzerinde durulmuştur.
Çalışmamıza Kırgız Türkçesinin yazı dilindeki ünsüzleri ni tespit ederek başladık ve
ardından sözlüklerden kelime fişlemesi yaptık. Bunu yaparken her ünsüzün baştaki, ortadaki,
sondaki görünümünü ve kullanım durumunu belirleyecek örneklere dikkat ettik. Daha sonra
aynı işlemi alıntı sözcü kler için de uyguladık. Fişlemesi yapılan sözcüklerdeki ünsüz
özelliklerini ve ünsüz olaylarını tespit edebilmek için de Türkçe sözcükleri Eski Türkçe
şekilleriyle, alıntı sözcükleri de alıntı yapılan dildeki şekilleriyle paran tez içerisinde, Kırgız
Türkçesindeki anlamlarıyla beraber verdik. Ardından da ünsüz özellikleri ve ünsüz olayları
tespit edildi.
Çalışmamızı oluştururken Türkçe sözcüklerin seçiminde K. K. Yudahin’in “ Kırgız
Sözlüğü I. – II. cilt, TDK Yay., Ankara 1998” adlı eserinden faydalanıldı. Tü rkçe sözcüklerin
Eski Türkçe ile karşılaştırılmasında Rusya Bilimler Akademisi’nin Leningrad şubesi
tarafından yayımlanan “ Drevnetyurkskiy Slovar , NAUKA, Leningrad 1969” adlı eser ile
Besim Atalay’ın çevirdiği “ Divanü Lügat’it-Türk Dizini, Cilt IV, TDK Yay., Ankara 1999”
adlı eserden faydalanılmıştır. Alıntı sözcüklerin seçiminde ise K. K. Yudahin’in “ Kırgız
Sözlüğü I. – II. cilt, TDK Yay., Ankara 1998” adlı eserinin yanı sıra büyük oranda H. K.
Karasaev’in Kırgız Türkçesi ndeki 5100 alıntı sözcüğü kapsayan “Özdöştürülgön Sözdör,
Kırgız Sovet Entsiklopediyasının Başkı Redaktsiyası, Frunze 1986” adlı eserinden ve Husain
Karasaev, Kamus Naama, Şam, Bişkek 1996 adlı eserinden faydalanılmıştır. Yöntem olarak
da Yrd. Doç. Dr. Ercan Alkaya’nın “ Sibirya Tatar Türkçe si, Turkish Studies Publication,
Ankara 2008” adlı eserinden faydalanılmıştır. Çeşitli bölümlerde karşılaştırmalar yapmak için
Hülya Kasapoğlu Çengel’in “ Kırgız Türkçesi Grameri , Akçağ Yay., Ankara 2005” adlı
eserinden, Yrd. Doç. Dr. Cahit Başdaş - Öğr. Gör. Abdülmukaddes Kutlu’nun “ Kırgız
XXII
Türkçesi Grameri, Diyarbakır 2004” adlı eserinden, T. K. Ahmatov - S. Ömüralieva’nın
“Kırgız Tili, Fonetika - Leksika, Mektep, Frunze 1990” adlı eserinden faydalanılmıştır.
Arapça ve Farsça sözcüklerin transkripsiyonu içi n ise büyük oranda TDK’nın 2005 yılında
yayımlanan Türkçe Sözlük’ü ve İbrahim Olgun – Cemşit Drahşan’ın “ Farsça Türkçe Sözlük,
Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1967” adlı eserinden faydalanıldı. Rusça sözcükler
için ise E. Mustafaev – V. G. Şçerbinin ‘in “Büyük Rusça-Türkçe Sözlük, Multılıngual Yay.
(Tıpkı basım), İstanbul 1996” adlı eserinden faydalanıldı.
Çalışmam boyunca bana destek ve yardımcı olan Arş. Gör. S. Kaan YALÇIN’a, Arş.
Gör. Murat ŞENGÜL’ e , fonetik ile ilgili kaynaklar ın temininde bana yardımcı olan Arş. Gör.
Fatih ÖZEK’e, çalışmamın çeşitli aşamalarında
danıştığım
Yrd. Doç. Dr. Ercan
ALKAYA’ya, Arapça ve Farsça sözlük konusunda yardımlarını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr.
Sevim BİRİCİ’ye teşekkür ediyorum. Ayrıca, tez konusunun belirlenmesinde n tezin
hazırlanışına kadar her aşamada bana yol gösterici olan, bilgi ve birikimini paylaşmaktan
büyük mutluluk duyan çok değerli Hocam Prof. Dr. Ahmet BURAN’a teşekkür ediyorum.
ELAZIĞ–2008
Mehmet ÖZEREN
XXIII
Dostları ilə paylaş: |