T. C. Firat üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ TÜrk diLİ ve edebiyati anabiLİm dali kirgiz tüRKÇESİnde üNSÜzler ve
Yüklə 1,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7. GÖÇÜŞME: Kelime içindeki komşu veya uzak seslerin yer değiştirmesi olayıdır. Ünsüzlerin birbiri ile karşılaşmasından doğan telaffuz zorluklarını giderme amacına dayanır. 245 Göçüşme, ünsüzlerle ünsüzler ve ünlülerle ünsüzler arasında olabilir. Türkçenin tarihi dönemlerinde görüldüğü gibi, günümüzde diğer Türk lehçe ve ağızlarında da yaygın bir şekilde görülür. Kırgız Türkçesinde ise daha çok konuşma dilinde meydana gelen göçüşme, yazı dilinde gösterilmez. 246 Yakın ve uzak göçüşme durumunda Türkçe ve alıntı sözcüklerde meydana gelebilmektedir. 7. 1. Yakın Göçüşme: Yakın göçüşme, birbirine komşu olan ünsüzler arasında meydana gelen göçüşmedir. Kırgız Türkçesinde Türkçe sözcüklerde ve alıntı sözcüklerde görülebilmektedir. 7. 1. 1. Türkçe Sözcüklerde: qç > çq : mıqçuu > mıçquu (mıncıklamak). ür > rü : büyürmö > büyrümö (bürme, dürme). ır > rı : qayırmaq > qayrımaq (bükmek, çevirmek, döndürmek). qt > tq : ıqtıt > ıtqıq (hıçkırık). 247 7. 1. 2. Alıntı Sözcüklerde: kb > pk: depkir (tekbir Far. tekbìr). rt > (tr) > tl: katlöşkö (patates Rus. qartoşqa). 245 Zeynep Korkmaz, age., s. 74. 246 T. K. Ahmatov – S. Ömüralieva, age., s. 69. 247 T. K. Ahmatov – S. Ömüralieva, age., s. 69. 291 fl > (pl) > lp: qulpu (kilit Far. qufl). ny > yn: düynö (dünya Ar. dunyā). ry > yr: darıya > dayra (derya, deniz Far. deryā). 7. 2. Uzak Göçüşme: Uzak göçüşme, birbirine komşu olmayan ünsüzler arasında meydana gelen göçüşmedir. Kırgız Türkçesinde Türkçe sözcüklerde ve alıntı sözcüklerde görülebilmektedir. 7. 2. 1. Türkçe Sözcüklerde: g ... m > m ... g: tegirmen > temirgen (değirmen). l ... g > g ... l: telegey > tegeley (çevre). rm > m ... r: armut > almurut (armut). n ... l > l ... n: qıynaluu > qıylanuu (zorlanmak). n ... l > (ñ ... l) > l ... ñ: can + alġıç > calañqıç (can alan, Azrail). r ... y > y ... r: qırġıy > qıyġır (bir atmaca türü). ç ... q > q ... ç : balçıq > balqıç (balçık). 7. 2. 2. Alıntı Sözcüklerde: l ... n > n ... l: naalat (lânet Ar. laènet). r ... l > (n ... l) > l ... n: talinke (tabak Rus. tarelqa). r ... l > l ... r: qalbır (kalbur Ar. ġirbāl), qalbır (kalın Rus. ġorbıl). r ... n > (r ... l) l ... r: qalentir (karantina Rus. qarantin). 292 KIRGIZ TÜRKÇESİNDEKİ ÜNSÜZLERİN GÖRÜNÜM ŞEMASI BAŞTA ORTADA SONDA DAĞILIM ÜNSÜZLER Türkçe Sözcüklerde Alıntı Sözcüklerde Türkçe Sözcüklerde Alıntı Sözcüklerde Türkçe Sözcüklerde Alıntı Sözcüklerde b (Б-б) + + + + - + c (Ж-ж) + + + + - + ç (Ч-ч) + + + + + + d (Д-д) + + + + - + f (Ф-ф) - + - + - + g (Г-г) + + + + + + ġ (Г-г) + + + + - + γ (Г-г) - - + + + - h (Х-х) - + - + + + j (Ж-ж) - + - + - + k (К-к) + + + + + + q (К-к) + + + + + + l (Л-л) + + + + + + m (М-м) + + + + + + n (Н-н) + + + + + + ñ (Ң-ң) - - + + + + p (П-п) - + + + + + r (Р-р) - + + + + + s (С-с) + + + + + + ş (Ш-ш) + + + + + + t (Т-т) + + + + + + v (В-в) - + - + - + w (В-в) - - + - + - y (Й-й) + + + + + + z (З-з) + + + + + + ts (Ц-ц) - + - + - + ş ç (Щ-щ) - + - + - + + : Kullanılır. + : Yaygın olarak kullanılmaz. - : Kullanılmaz. 293 SONUÇ Giriş, ünlü ve ünsüzler, ünsüz özellikleri, ünsüz olayları olmak üzere dört kısımda incelediğimiz Kırgız Türkçesinde Ünsüzler ve Ünsüz Olayları adlı çalışmamızdan çıkan sonuçlar şunlardır: 1. Kırgız Türkçesinin Kiril alfabesinde 22 ünsüz harf bulunmasına rağmen, bu ünsüz harflerin Kırgız Türkçesindeki 27 sesi karşıladığı görülmüştür : b (Б-б), c/j (Ж-ж), ç (Ч-ч), d (Д-д), f (Ф-ф), g/ġ/γ (Г-г), h (Х-х), k/q (К-к), l (Л-л), m (М-м), n (Н-н), ñ (ң), p (П-п), r (Р- р), s (С-с), ş (Ш-ш), t (Т-т), v/w (В-в), y (Й-й), z (З-з), ts (Ц-ц), şç (Щ-щ). 2. Kırgız Türkçesindeki “f, h, j, v, ts, şç” dışındaki ünsüzler hem Türkçe hem de alıntı sözcüklerde kullanılırken; “f, h, j, v, ts, şç” ünsüzleri yalnızca alıntı sözcüklerde kullanılmıştır. 3. Kırgız Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin ön sesinde “b, c, ç, k, q, m, s, t” ünsüzleri yaygın olarak kullanılırken, “d, g, ġ, l, n, ş, y, z” ünsüzleri yaygın olarak kullanılmaz. Türkçe sözcüklerde ön seste “γ, ñ, p, r, w” ünsüzlerinin kullanımı ise yoktur. Kırgız Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin iç sesinde “b, c, ç, d, g, ġ, γ, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, w, y, z” ünsüzleri yaygın olarak kullanılır. Kırgız Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin son sesinde “ç, γ, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, y, z” ünsüzleri yaygın olarak kullanılırken, “g, h, w” ünsüzleri yaygın olarak kullanılmaz. Kırgız Türkçesinde Türkçe sözcüklerin son sesinde “b, c, d, ġ” tonlu ünsüzlerinin kullanımı ise görülmez. 4. Kırgız Türkçesindeki alıntı sözcüklerin ön sesinde “b, c, ç, d, f, g, ġ, h, j, k, q, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, z” ünsüzleri yaygın olarak kullanılırken, “y, ts, şç” ünsüzleri yaygın olarak kullanılmaz. Alıntı sözcüklerde ön seste “γ, ñ, w” ünsüzlerinin kullanımı yoktur. Kırgız Türkçesindeki alıntı sözcüklerin iç sesinde “b, c, ç, d, f, g, ġ, γ, h, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z” ünsüzleri yaygın olarak kullanılırken, “ts, şç” ünsüzleri yaygın olarak kullanılmaz. İç seste “w” ünsüzünün kullanımı yoktur. Kırgız Türkçesindeki alıntı sözcüklerin son sesinde “ç, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, y, z” ünsüzleri yaygın olarak kullanılırken, “b, c, d, f, g, ġ, h, v, ts, şç” ünsüzleri yaygın olarak kullanılmaz. Kırgız Türkçesinde alıntı sözcüklerin son sesinde “γ, w” ünsüzlerinin kullanımı yoktur. 5. Ünsüzlerin sözcükteki kullanım durumundan şu sonuçlar ortaya çıkmıştır: 294 Türkçe sözcüklerin başındaki ünsüzlerin kullanım durumu “ C V-” (murun) biçimindedir. Alıntı sözcüklerin başındaki ünsüzlerin kullanım durumu “ C V-” (maydan), “ C C-” (qvartira) biçimindedir. Türkçe sözcüklerin ortasındaki ünsüzlerin kullanım durumu yaygın olarak “–V C V-” (casalġa), “- C C-” (basqıç) biçimindedir. Diğer biçimler “-C C -” (qursaq), “- C C” (ast), “V C V-” (ösümdük), “V C V” (emi) çok yaygın değildir. Alıntı sözcüklerin ortasındaki ünsüzlerin kullanım durumu yaygın olarak “–V C V-” (canaza), “- C C-” (bolotnay), “-C C -” (yaġni) biçimindedir. Diğer biçimler “- C C” (front), “V C V-” (önör), “-VnV” (barbana) çok yaygın değildir. Türkçe sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin kullanım durumu yaygın olarak “-V C ” (but) biçimindedir. “V C ” (it), “-C C ” (sırt) biçimlerinin kullanımı yaygın değildir. Alıntı sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin kullanım durumu yaygın olarak “-V C ” (zoot), “-C C ” (neft) biçimindedir. Yukarıdaki görünümler dışında Rusça’nın etkisiyle Kırgız Türkçesindeki ünsüzlerin sözcük başındaki veya sözcük sonundaki görünümlerinde farklılıklar oluşmuştur. Bunun, Rusça’dan alıntı bazı sözcüklerin Rusça imlayı korumasından kaynaklandığı görülmüştür: CCVC = stol (masa), tros (halat), plan (plan), CCVCC = qlass (sınıf), ştamp (mühür), CVCCC = tekst (metin), punqt (nokta), CCCVC = vzvod (takım) v.b. 6. Kırgız Türkçesinde birincil yani asli olarak korunan ünsüzlerin yanısıra ikincil olarak kullanılan ünsüzler mevcuttur. Bu ikincil ünsüzlerin çeşitli ünsüz değişimleri oluşturdukları görülmüştür. Bu ünsüz değişmelerinin bir bölümünün kalıcı değişme, bir bölümünün de geçici yani kullanıma bağlı değişmeler olduğu tespit edilmiştir: Türkçe sözcüklerde görülen yaygın kalıcı ünsüz değişmeleri şunlardır: “k > g, q > ġ, p > b, g > k, ġ > q, b > m, δ > y, g > y, ġ > y, l > t, y > c, ñ > y, w > y”. Alıntı sözcüklerde yaygın kalıcı ünsüz değişmeleri şunlardır: “p > b, b > p, d > t, ġ > k, ġ > q, f> (p) > b, f > p, h > k, h > q, ó > q, ò > q, j > c, v > b, y > c, è (ayın) > ġ, ġ > g, q > k, h > g, h > y, n > ñ”. Türkçe sözcüklerde geçici, yani kullanıma dayalı olan ünsüz değişmeleri şu değişimlerde görülür: “k > g, s > z, b > p, b > w, ç > ş, q > γ, p > (b) > w, l > ñ, n > ñ, ñ > γ”. Alıntı sözcüklerde geçici, yani kullanıma dayalı olan ünsüz değişmeleri şu değişimlerde görülür: “b > p, d > t, j > ç, n > ñ”. 295 7. Kırgız Türkçesindeki ünsüz olaylarından biri de benzeşmedir. Yakın benzeşme olayının daha çok “-nd- > -nn-, -ñl- > -ñn-, -md- > -mn-” biçiminde Türkçe sözcüklerde; “-nb- > -mb-” biçiminde alıntı sözcüklerde meydana geldiği görülmüştür. Uzak benzeşme olayı ise daha çok “s ... ç- > ç ... ç-” biçiminde Türkçe sözcüklerde meydana gelmektedir. Kırgız Türkçesindeki diğer benzeşme olayları yaygın değildir. 8. Kırgız Türkçesindeki benzeşmezlik olayının en yaygın olarak alıntı sözcüklerde “- ll- > -ld-” biçiminde meydana geldiği görülmüştür. 9. Kırgız Türkçesinde ünsüz tekleşmesi daha çok alıntı sözcüklerde ve “-yy- > -y-, -rr- > -r-, -mm- > -m-” biçiminde oluşmaktadır. 10. Türkçe sözcüklerde görülen “b > (w ) > Ø, δ > Ø, g > Ø, ġ > Ø, k > Ø, ñ > Ø, v > Ø, w > Ø, y > Ø” ünsüz düşmeleri eriyerek oluştuğu için Kırgız Türkçesinde ikincil uzunluklar ortaya çıkmıştır. Arapça ve Farsça’daki “h, ó” sesleri yaygın olarak Kırgız Türkçesinde düşerken, “ḫ” sesinin düşmediği, değişime uğradığı (ḫ > q) görülür. 11. Kırgız Türkçesindeki ünsüz türemesi olayında en yaygın “y” ünsüzü türer. Bu türeme çoğunlukla Arapça alıntılarda görülür. 12. Kırgız Türkçesindeki göçüşmelerin konuşma dilinde hem Türkçe hem de alıntı sözcüklerde oluştuğu; ancak bu ses olayının yazı diline yansımadığı tespit edilmiştir. 13. Kırgız Türkçesindeki ünsüzler ve ünsüz olayları tespit edilirken yapılan sözcük fişlemesine göre, Kırgız Türkçesinin söz varlığının ağırlıklı olarak Türkçe sözcüklerden oluştuğu görülmüştür. Ancak Kırgız Türkçesinin, tarihi ve coğrafi etkenler sonucunda başta Arapça, Farsça ve Rusça olmak üzere birçok yabancı dilden doğrudan veya dolaylı olarak sözcük aldığı da görülmüştür. Bunlar arasında dini ve sosyal etkenlerle alınan Arapça, Farsça sözcükler; uzun yıllar Ruslarla olan sosyal ve siyasi ilişkiler neticesinde alınan Rusça sözcükler çoğunluktadır. Rusça’dan alıntı bu sözcüklerin Rusça imla ile kullanımı daha yaygındır. Alıntı sözcüklerde Rusça yoluyla Kırgız Türkçesine girmiş olan Fransızca, Almanca, Latince, İtalyanca, Yunanca, Hollandaca, Polonyaca, İngilizce ve İspanyolca sözcükler de bulunmaktadır. Bunların dışında diğer dillerden alınan sözcükler ise sayıca daha azdır ve bu sözcüklerin Kırgız Türkçesinin ses yapısına uyduğu görülmüştür. Alıntı yapılan diğer diller –alınan sözcük oranına göre çoktan aza doğru- şunlardır: Çince, Moğolca, Dunganca, Kalmukça, Tibetçe, Hintçe, Japonca, Soğdca. 296 KAYNAKLAR A. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalin), TDK Yay., Ankara 1988. Ahmet B. Ercilasun, Türkçe’de Benzerlik Bildiren +m Morfemi, Dil Araştırmaları Dergisi, C. 1, Sayı: 1, Güz 2007, s. 9-20. Ahmet Buran - Ercan Alkaya, Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yay., Ankara, 2001. Ahmet Buran, “Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun ünlüler”, Makaleler (Yay. Haz. Ercan Alkaya - S. Kaan Yalçın - Murat Şengül), Turkısh Studies Publication, Ankara 2008, s. 288 – 305. Ahmet Buran, “Kelime, Kavram Alanı ve Kelime Ailesi Bakımından Türkçe’de Bayram”, Makaleler (Yay. Haz. Ercan Alkaya - S. Kaan Yalçın - Murat Şengül), Turkısh Studies Publication, Ankara 2008, s.261-268. Ahmet Buran, “Kırgızistan’daki Dillerin Bugünü ve Geleceği”, Makaleler (Yay. Haz. Ercan Alkaya - S. Kaan Yalçın - Murat Şengül), Turkısh Studies Publication, Ankara 2008, s. 246-248. Ahmet Buran, “Olumsuzluk Ekinin (-ma) Türk Lehçelerindeki Sesbilgisi Görüntüsü Üzerine Bir Değerlendirme”, Makaleler (Yay. Haz. Ercan Alkaya - S. Kaan Yalçın - Murat Şengül), Turkısh Studies Publication, Ankara 2008, s. 306-311. Ahmet Buran, “Türkçe’de ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında Ş/S” Meselesi”, Makaleler (Yay. Haz. Ercan Alkaya - S. Kaan Yalçın - Murat Şengül), Turkısh Studies Publication, Ankara 2008, s. 312-317. Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul 1993. B. Kasımova - K. Toktonaliev - A. Karıbaev, İzuçaem Kirgizskiy Yazık, Mektep, Frunze 1991. B. M. Nadelyev – D. M. Nasilov – E. R. Tenişev – A. M. Şçerbak (Red.), Drevnetyurkskiy Slovar, NAUKA, Leningrad 1969. B. M. Yunusaliev, Kırgız Dialektologiyası, Mektep, Frunze 1971. B. O. Oruzbaeva, “Kirgizskiy Yazık”, Yazıki Mira, Tyurkskie Yazıki, Bişkek 1997, s. 286-298. Bekir Topaloğlu - Hayrettin Karaman, Arapça Türkçe Yeni Kamus, İstanbul 1973. Cahit Başdaş - Abdülmukaddes Kutlu, Kırgız Türkçesi Grameri, Diyarbakır 2004. D. N. Uşakov - S. E. Kryuçkov, Orfografiçeskiy Slovar, Prosveşçenie, Moskva 1974. 297 E. Mustafaev - V. G. Şçerbinin, Büyük Rusça-Türkçe Sözlük, Multılıngual Yay. (Tıpkı basım), İstanbul 1996. E. R. Tenişev (Red.), Sravnitelno-İstoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıkov, Fonetika, Moskva 1984. Ercan Alkaya, Sibirya Tatar Türkçesi, Turkish Studies Publication, Ankara 2008. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 1990. Filiz Kılıç, Aral-Hazar Grubu Kıpçak Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1997. Gülzura Cumakunova, Türkçe - Kırgızca Sözlük, Manas Üniversitesi Yay., Bişkek 2005. H. K. Karasaev, Orfografiyalık Sözdük, Kırgız Sovet Entsiklopediyasının Başkı Redaktsiyası, Frunze 1983. H. K. Karasaev, Özdöştürülgön Sözdör, Kırgız Sovet Entsiklopediyasının Başkı Redaktsiyası, Frunze 1986. Husain Karasaev, Kamus Naama, Şam, Bişkek 1996. Hülya Kasapoğlu Çengel, “Kırgız Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Akçağ Yay., Ankara 2007, s. 481-542. Hülya Kasapoğlu Çengel, Kırgız Türkçesi Grameri, Akçağ Yay., Ankara 2005. İbrahim Olgun - Cemşit Drahşan, Farsça Türkçe Sözlük, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1967. K. Dıykanov, Kırgız Tilinin Tarıhınan, Mektep, Frunze 1980. K. K. Yudahin, Kırgız Sözlüğü I. – II. cilt, (Çev. Abdullah Taymas), TDK Yay., Ankara 1998. Kasımbek Seydakmatov, Sözdün Tıbıştık Cagı, Bişkek 2007. Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügat’it-Türk Dizini, Cilt IV, TDK Yay., Ankara 1999. Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi (Çev. Besim Atalay), Cilt I-II– III, TDK Yay., Ankara 1992. Mehmet Saray, “Kırgızistan” Maddesi, İslam Ansiklopedisi, C. 25, Ankara 2002, s. 441-445. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul 1999. 298 Mustafa Öner, Bugünkü Kıpçak Türkçesi Tatar, Kazak ve Kırgız Şivelerinin Karşılaştırmalı Grameri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir 1995. Mustafa S. Kaçalin (Tasarım), Kırgızca-Türkçe Açıklamalı Sözlük (Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü),Yayımlanmamış Çalışma, Bişkek 2002. Necip Üçok, Genel Fonetik, İstanbul 1951. Nevin Selen, Söyleyiş Sesbilimi Akustik Sesbilim ve Türkiye Türkçesi, TDK Yay. Nurgül Moldalieva, Köktürkçeden Kırgız ve Türkiye Türkçesine Fiiller: Ses ve Anlam Bilgisi Bakımından Bir Karşılaştırma, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2002. Ömer Demircan, Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni, Türkiye Türkçesinde Sesler, TDK Yay., Ankara 1979. R.Toparlı – H.Vural – R.Karaatlı, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara 2003. S. Üsönaliev - B. Ömüraliev, Azırkı Kırgız Tilinin Tablitsaları (Fonetika, Morfologiya cana Sintaksis), ARHİ, Bişkek 2003. Samak Davletov – Dcienbay Mukambaev – Sultan Turusbekov, Kırgız Tilinin Grammatikası, Mektep, Frunze 1968. Süer Eker, Kıpçak Grubu Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1998. T. K. Ahmatov – S. Ömüralieva, Kırgız Tili, Fonetika – Leksika, Mektep Yay., Frunze 1990. Talat Tekin, Orhon Türkçesi Grameri, Simurg Yay., İstanbul 2003. Türkçe Sözlük, 10. Baskı, TDK Yay., Ankara 2005. V. V. Pçelkina (Baş Red.), İnostrannıh Slov, Russkiy Yazık, Moskva 1987. Yazım Kılavuzu, 24. Baskı, TDK Yay., Ankara 2005. Yuliy Hudyakov, “Yenisey Kırgızdarının Tarıhı - Kırgız Etnonimi Cönündö”, Kırgızdar I (Yay. Haz. Keneş Cusupov), Kırgızstan, Bişkek 1993, s. 118-144. Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., Ankara 1992. Zülfiye Elay Veliyeva, Rusça Dilbilgisi - Grammatika Russkogo Yazıka, Gökçe Yay., Ankara 2006. 299 ÖZGEÇMİŞ 30. 04. 1981 tarihinde Elazığ’da doğdum. İlk, orta ve lise öğrenimimi Elazığ’da tamamladım. 2000 yılında Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Türkoloji Bölümü’nü kazandım. Bu bölümden 2005 yılında mezun oldum. 2006 yılında Fırat Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Yeni Türk Dili Anabilim Dalı’nda Yüksek Lisans öğrenimime başladım. 2005 yılından sonra çeşitli özel kurumlarda Türkçe öğretmenliği yaptım.. Yüklə 1,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|