T. C. Firat üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ TÜrk diLİ ve edebiyati anabiLİm dali kirgiz tüRKÇESİnde üNSÜzler ve

 
C. 3. 2. 3. Sonda: 
Arapça, Farsça alıntı sözcüklerdeki son ses “-c” birincil olarak korunur: cacuc-macuc 
(Yecüc Mecüc Ar. yācÿc ü mācÿc), muqtac (muhtaç Ar. muótāc), qarc (harç Ar. òarc), qırac 
(haraç, vergi Ar. òarāc), ıqrac (ihraç Ar. iòrāc), tarac (talan, yağma Ar. tārāc). 
 
Rusça’da  “-c”  ünsüzü  bulunmadığı  için  Rusça’dan  alıntılarda  son  seste  görülen  “-c” 
ünsüzü son sesteki “-j” ünsüzünün değişimiyle ikincil olarak görülür: ġarac (garaj Rus. ġaraj 
< Frs.). 
Bazı alıntı  sözcüklerdeki  son seste  “-c” ünsüzü  “-ç”  ünsüzüne dönüşür:  kenç  (define 
Far. genc), umaç (buğday unundan yapılan bir bulamaç türü Far. ommāc). 
 
J. 1. Tanım:  
 
Ses değeri Türkiye Türkçesi ile aynı olan bu ünsüz; ton bakımından tonlu, çıkış yeri 
bakımından  diş  eti  ön  damak  veya  dil  önü  sert  damak,  çıkış  şekli  bakımından  sızıcı  bir 
ünsüzdür. Hava yolu bakımından da ağız ünsüzüdür. “ş” ünsüzünün tonlusudur. Fışıltı fonemi 
olarak  da  adlandırılan  bu  ünsüzün  oluşumunda  ses  organlarının  durumu  şu  şekildedir:  “Bu 
fonemin oynaklanmasında dudaklar açık olmakla beraber daha fazla ileriye doğru uzamaya ve 
yuvarlaklaşmaya karşı bir meyil hissedilir. Damak perdesi kapanma teşkil eder.”
58
 “Dilin iki 
                                                 
58
 Necip Üçok, 
age., s. 47. 

 
31 
kıyısı  damağa  ve  çanak  dişlere  değer,  dilin  önü  biraz  arkaya  çekilir  ve  diş  etlerinin  geri 
kısmına sert damağın önüne doğru uzatılır.”
59
 Oluşurken ses telleri de titreşir. 
 
Bu ünsüz Türkçenin ses düzeninde yoktur, sadece alıntı kelimelerde kullanılmaktadır. 
Ancak  Ömer  Demircan:  “  ‘j’  ünsüzünün  ayrı  yazımına  eski  Türk  abecelerinde  bile  yer 
verilmiştir. Ortak dilde kullanılan örneklerden hepsinin alıntı olması bu sesin yabancı olduğu 
izlenimini yaratmaktadır. Oysa ‘j’ bugünkü Türkiye ağızlarında kullanılan bir sestir. Bu sesin 
ayrı  bir  sesbirim  olarak  bulunup  bulunmadığı,  ağızlarda  kullanılan  ses  düzenleri  yapısal 
olarak  incelendiğinde  ortaya  çıkacaktır.”  der  ve  Türkiye  Türkçesi  ağızlarından  örnekler 
vererek  “j”  ünsüzünün  Türkçenin  ses  düzeninde  yer  aldığını  ispatlamaya  çalışır.  Bir  başka 
kanıt  olarak  da  alıntı  kelimelerdeki  “j”  ünsüzünün  değişikliğe  uğratılmadan  kullanılmasını 
gösterir.
60
Kazak  Türkçesinin  karakteristik  özelliği  olarak  Türkçe  sözcüklerde  de  görülen  bir 
sestir. 
 
Türkçede  birincil  olarak  bulunmayan  bu  ses,  Kırgız  Türkçesi  yazı  dilinde  “c” 
ünsüzünden ayrı bir harfle gösterilmese de ses olarak vardır. Kırgız Türkçesine Rusça yoluyla 
giren alıntı kelimelerde “ж” şeklindeki ünsüz “j” olarak okunur. 
 
J. 2. Türkçe Sözcüklerde: 
J. 2. 1. Görünüm:  
 
Kırgız  Türkçesindeki  Türkçe  sözcüklerde  başta, ortada  ve  sonda  birincil veya  ikincil 
olarak kullanılmayan bir ünsüzdür. 
 
J. 3. Alıntı Sözcüklerde:  
J. 3. 1. Görünüm: 
 
Kırgız  Türkçesindeki  alıntı  sözcüklerde  başta,  ortada  ve  sonda  birincil  olarak 
kullanılan bir ünsüzdür. 
J. 3. 1. 1. Başta:  
Örnek: jiraf (zürafa Rus. jiraf < Ar. zerāfe, zerrāfe), juri (jüri Rus. jyuri < Frs. jury), 
jurnal ( dergi Rus. jurnal < Frs. journal), jandarım (jandarma Rus. jandarm < İtl. gendarme), 
jom (mengene, baskı Rus. jom). 
 
 
 
                                                 
59
 Nevin Selen, 
age., s. 101. 
60
 Ömer Demircan, 
age., s. 71. 

 
32 
Kullanıldığı Durum: 
jV- durumunda kullanılır: jiraf (zürafa Rus. jiraf < Ar. zerāfe, zerrāfe), juri (jüri Rus. 
jyuri
 < Frs. jury), jurnal ( dergi Rus. jurnal < Frs. journal), jandarım (jandarma Rus. jandarm 
< İtl. gendarme), jom (mengene, baskı Rus. jom). 
jC- durumunda kullanılmaz. 
 
J. 3. 1. 2. Ortada: 
Örnek: birja (borsa Rus. birja), pidjaq (ceket Rus. pidjaq), abajur (abajur Rus. abajur 
<  Frs.  abat-jour),  dirijyör  (bale,  orkestra  şefi  Rus.  dirijyör  <  Frs.),  ġrajdan  (vatandaş  Rus. 
ġ
rajdan
),  hudojnik  (ressam  Rus. hudojnik),  mujuq  (Ukrayna  ya da  Rus çiftçisi Rus.  mujik), 
injener (mühendis Rus. injener < Frs.), vojatıy (kılavuz Rus. vojatıy). 
Kullanıldığı Durum: 
-VjV-  durumunda  kullanılır:  abajur  (abajur  Rus.  abajur  <  Frs.  abat-jour),  mujuq 
(Ukrayna ya da Rus çiftçisi Rus. mujik), vojatıy (kılavuz Rus. vojatıy). 
-Cj- durumunda kullanılır: birja (borsa Rus. birja), pidjaq (ceket Rus. pidjaq), injener 
(mühendis Rus. injener < Frs.). 
-jC-  durumunda  kullanılır:  dirijyör  (bale,  orkestra  şefi  Rus.  dirijyör  <  Frs.),  ġrajdan 
(vatandaş Rus. ġrajdan), hudojnik (ressam Rus. hudojnik). 
 
J. 3. 1. 3. Sonda: 
 
Örnek: ġaraj ~ ġarac (garaj Rus. ġaraj < Frs. ġarage), passaj (pasaj Rus. passaj < Frs. 
passage
), massaj (masaj Rus. massaj < Frs. massage), sabotaj (sabotaj Rus. sabotaj). 
Kullanıldığı Durum: 
-Vj durumunda  kullanılır:  ġaraj (garaj Rus.  ġaraj  <  Frs.  ġarage),  passaj (pasaj Rus. 
passaj
  <  Frs.  passage),  massaj  (masaj  Rus.  massaj  <  Frs.  massage),  sabotaj  (sabotaj  Rus. 
sabotaj
). 
 
J. 3. 2. Özellikler: 
J. 3. 2. 1. Başta:  
Rusça  yoluyla  Kırgız  Türkçesine  girmiş  olan  alıntı  sözcüklerde  ön  ses  “j-”  korunur: 
jiraf (zürafa Rus. jiraf < Ar. zerāfe, zerrāfe), juri (jüri Rus. jyuri < Frs. jury), jurnal ( dergi 
Rus.  jurnal  <  Frs.  journal),  jandarım  (jandarma  Rus.  jandarm  <  İtl.  gendarme),  jom 
(mengene, baskı Rus. jom). 

 
33 
Rusça’dan  alıntı  sözcüklerde  “j-  >  c-”  değişimi  görülür:  caliyna  (  maaş,  aylık  Rus. 
jalovan’e),  carköp  (kavrularak  pişirilen  yemek  Rus.  jarkoe),  celetke  (yelek  Rus.  jiletqa), 
cülük (yan kesici; dalavereci Rus. julik). 
 
J. 3. 2. 2. Ortada: 
Rusça  yoluyla  Kırgız  Türkçesine  girmiş  olan  alıntı  sözcüklerde  iç  ses  “-j-”  korunur: 
birja  (borsa  Rus.  birja), pidjaq  (ceket  Rus.  pidjaq),  abajur  (abajur  Rus.  abajur <  Frs. abat-
jour
),  dirijyör  (bale,  orkestra  şefi  Rus.  dirijyör  <  Frs.),  ġrajdan  (vatandaş  Rus.  ġrajdan), 
mujuq  (Ukrayna  ya  da  Rus  çiftçisi  Rus.  mujik),  injener  (mühendis  Rus.  injener  <  Frs.), 
vojatıy (kılavuz Rus. vojatıy). 
 
Alıntı  sözcüklerde  iç  seste  “-j-  >  -c-”  değişimi  görülür:  durucma  (milis,  asker  Rus. 
drujina),  dücürnay  (nöbetçi  Rus.  dejurnıy),  kecirnay  (deri,  kösele  Rus.  qojanıy),  pacalista 
(lütfen Rus. pojaluysta). 
 
J. 3. 2. 3. Sonda: 
Rusça yoluyla Kırgız Türkçesine girmiş olan alıntı sözcüklerde son ses “-j” korunur: 
ġaraj  ~  ġarac  (garaj  Rus.  ġaraj  <  Frs.  ġarage),  passaj  (pasaj  Rus.  passaj  <  Frs.  passage), 
massaj (masaj Rus. massaj < Frs. massage), sabotaj (sabotaj Rus. sabotaj). 
Alıntı sözcüklerin son sesinde bulunan “-j” ünsüzü, konuşma dilinde tonsuzlaşarak “-
ç”  şeklinde  telaffuz  edilir:  massaç  (masaj  Rus.  massaj  <  Frs.  massage),  passaç  (pasaj  Rus. 
passaj  <  Frs.  passage).  Bu  değişim  yazı  dilinde  gösterilmez,  yine  Rusça  imlaya  uyularak 
“massaj, passaj” şeklinde yazılır. 
 
Alıntı  sözcüklerin  son  sesinde  bulunan  “-j”  ünsüzünün  “-c”  ünsüzüne  değiştiği 
görülür: ġarac (garaj Rus. ġaraj < Frs.). 
 
Ç - ç (Ч-ч) 
 
Ç. 1. Tanım: 
 
Ses değeri Türkiye Türkçesi ile aynı olan bu ünsüz; ton bakımından tonsuz, çıkış yeri 
bakımından  diş  eti  ön  damak,  çıkış  şekli  bakımından  süreksiz  bir  ünsüzdür.  Hava  yolu 
bakımından da ağız ünsüzüdür. İki ünsüzün (ç-ş) birbirine karışarak bir solukta çıkmasından 

 
34 
dolayı  “karışık  ünsüzler”  grubundan  sayılır.  Bu  ünsüz  iç  seste  kullanıldığında  kendilerini 
oluşturan bileşimin ikinci üyesindeki sese (ş) daha çok yaklaşır.
61
  
 
Ç. 2. Türkçe Sözcüklerde:  
Ç. 2. 1. Görünüm: 
 
Kırgız Türkçesindeki Türkçe sözcüklerde başta, ortada ve sonda hem birincil hem de 
ikincil olarak kullanılan bir ünsüzdür. 
Ç. 2. 1. 1. Başta:  
Örnek:  çoku  (zirve),  çeber  (usta,  yetenekli),  çekit  (nokta),  çımın  (sinek),  çegirtke 
(çekirge), çaç (saç), çolok (çolak, sakat), çöp (ot), çolpon (çolpan, Zühre yıldızı), çaγuu (arı 
v.b.  sokmak),  çoçuu  (korkmak),  çaγıldıruu  (çağrıştırmak),  çakıruu  (davet  etmek),
 
çirüü 
(çürümek), çeginüü (çekilmek, gerisin geri gitmek), çöktürüü (çöktürmek). 
Kullanıldığı Durum: 
çV- durumunda kullanılır: çıçqan (sıçan, fare), çıyırçıq (~ çıyçıq) (sığırcık), çaç (saç), 
çaç-  (saçmak,  serpmek;  israf  etmek),  çanç-  (sançmak,  bir  yandan  öbür  yana  delmek, 
saplamak), çeç- (çözmek). 
 
Ç. 2. 1. 2. Ortada: 
Örnek: kiçine (küçük), ıçkır (uçkur), kayçı (makas), eçki (keçi), çıçqan (fare), köçkü 
(çığ), eçen (nice), mençiktöö (benimsemek), qıçışuu (kaşınmak), köçürüü (temize geçirmek), 
qıyçıldoo (gıcırdamak), açuulanuu (acılanmak). 
Kullanıldığı Durum: 
-VçV-  durumunda  kullanılır:  kiçüü  (küçük),  küçön-  (kendini  zorlamak,  çabalamak), 
qıçış- (kaşınmak), köçür- (temize geçirmek). 
VçV-  durumunda  kullanılır:  oçoq  (ocak),  açuu  (acı;  ekşi;  keskin,  dokunaklı),  üçün 
(için), eçen (nice), açuulan- (acılanmak). 
-çC- durumunda kullanılır: ıçkır (uçkur), çıçqan (sıçan, fare), eçki (keçi), içke (ince), 
buçqaq  (hayvanda  bacağın  ayaklara  yakın  alt  kısmı;  kürk  hayvanlarının  ayak  derilerinden 
yapılan manto), köçkü (çığ), ıçqın- (kendini zorlamak, çabalamak). 
-Cç-  durumunda  kullanılır:  elçi  (elçi,  haberci),  cıγaççı  (marangoz),  balçıq  (cıvık 
çamur,  balçık),  qamçı  (kamçı),  ökçö  (ökçe),  çıyırçıq  (~  çıyçıq)  (sığırcık),  kayçı  (makas), 
mençikte- (benimsemek), qıyçılda- (gıcırdamak). 
                                                 
61
 Nevin Selen, 
age., s. 108. 

 
35 
 
Ç. 2. 1. 3. Sonda: 
Örnek: uuç (avuç), çaç (saç), çömüç (kepçe), açqıç (anahtar), keç (akşam; geç), bıçuu 
(biçmek), ölçöö (ölçmek), öçüü (sönmek), çaçuu (saçmak), uçuu (uçmak).  
Kullanıldığı Durum: 
-Vç  durumunda  kullanılır:  uuç  (avuç),  cıγaç  (ağaç),  çaç  (saç),  çömüç  (kepçe),  köç- 
(göçmek), qaç- (kaçmak), çeç- (çözmek), çaç- (saçmak, serpmek; israf etmek). 
Vç durumunda kullanılır: uç- (uçmak), iç- (içmek), öç- (sönmek, silinmek). 
-Cç durumunda kullanılır: çanç- (sançmak, bir yandan öbür yana delmek, saplamak), 
ölç- (ölçmek). 
 
Ç. 2. 2. Özellikler:  
Ç. 2. 2. 1. Başta:  
Eski Türkçe kelime başı “ç-” ünsüzü Kırgız Türkçesinde düzenli olarak korunur: çıbıq 
( < çıbıq DLT I-318; DTS 147) (çubuk), çaq ( < çaq DTS 139) (zaman), çegirtke ( < çekürge 
I-490; DTS 143) (çekirge), çömüç ( < çömçe DLT I-417) (kase, kepçe), çerüü ( < çerig DLT 
I-123;  DTS 144)  (ordu;  asker sevki,  sefer ), çoloq  (  <  çolaq DLT  I-381;  DTS 152)  (çolak), 
çanaq ( < çanaq DLT I-84; DTS 138) (çanak), çekit ( < çekik DLT II-149; DTS 143) (nokta), 
çıγuu  (  <  çıq-  DLT  II-18;  DTS  150)  (çıkmak),  çıγaruu  (  <  çıqar-  DLT  II-83;  DTS  150) 
(çıkarmak; sürmek; çekip çıkarmak), çatır ( < çaçır ~ çatır ~ çaşır DLT I-406) (çadır), çaluu ( 
<  çal-  DLT  II-24;  DTS  137)  (kesmek,  vurmak;  yere  vurmak),  çaqıruu  (  <  çaqır-  DTS  140) 
(çağırmak, seslenmek; davet etmek)  
 
Ç. 2. 2. 2. Ortada:  
Eski  Türkçede  iç  seste  görülen  “-ç-”  ünsüzü  Kırgız  Türkçesinde  düzenli  olarak 
korunur: eçki ( < eçkü DLT I-95; DTS 162) (keçi), qoçqor ( < qoçqar DTS 451) (koç), açuu ( 
< açıγ DLT I-63; DTS 4) (acı, ekşi; keskin, dokunaklı; öfke), üçün ( < üçün DTS 622) (için), 
açıq  (  <  açuq  DLT  I-64;  açıġ  DTS  5;  açuq  DTS  6)  (açık),  elçi  (  <  elçi  DTS  169)  (elçi, 
haberci), oçoq ( < oçaq DLT I-64; DTS 362; oçuq DTS 362; otçuq DTS 373) (ocak), çıçqan ( 
< sıçġan DLT I-75; DTS 502) (fare), bıçaq ( < biçek DLT I-384; DTS  98; bıçaq DTS 104) 
(bıçak),  balçıq  (  <  balçıq  DLT  I-248)  (balçık),  qamçı  (  <  qamçı  DLT  I-417;  DTS  415) 
(kamçı),  içke  (  <  yinçge DLT  III-380;  yinçkä  DTS  261)  (ince), kiçüü  ( < kiçik  DLT  I-227; 
kiçig  DTS  306)  (küçük,  yaşça  küçük),  ıçqınuu  (  <  ıçġın-  DLT  I-254;  DTS  216)  (kendini 

 
36 
zorlamak,  çabalamak;  bir  yerini  kırmak),  öçürüü  (  <  üçür-  DLT  I-177;  DTS  376) 
(söndürmek). 
Bazı Türkçe sözcüklerde iç seste “-ç- > -t-” değişimi olduğu görülür: çatır ( < çaçır ~ 
çatır ~ çaşır DLT I-406) (çadır). 
Bazı Türkçe sözcüklerde iç seste “-ç- > -c-” değişimi olduğu görülür: ece ( < eçe DLT 
I-86) (abla).  
“-ç-”  ünsüzü  bazı  Türkçe  sözcüklerde  iç  seste  göçüşmeye  uğrar:  mıçquu  <  mıqçuu 
(mıncıklamak). 
Eski  Türkçedeki  iç  ses  “-ç-”  ünsüzünün  bazı  örneklerde  “-ş-”  ünsüzüne  değiştiği 
görülür: tapşıruu ( < tapçur- DLT II-175) (teslim etmek, emanet etmek). 
Konuşma  dilinde  eklerde  bulunan  “-s-,  -t-”  ünsüzlerinden  önce  “-ç-  >  -ş-”  değişimi 
görülür:  öştü  (<  öçtü)  (söndü),  küşsüz  (<  küçsüz)  (güçsüz),  küştüü  (<  küçtüü)  (güçlü), 
çömüşsüz (< çömüçsüz) (kepçesiz), işti (< içti) (içti), çaşsız (< çaçsız) (saçsız), uştu (< uçtu) 
(uçtu).  Ömer  Demircan,  bu  noktada  “ş”  ünsüzü  yerine  “j”  ünsüzünün  kullanılmamasını  “j” 
sesinin aşırı güç gerektirmesine bağlamaktadır.
62
 
 
Ç. 2. 2. 3. Sonda: 
Eski  Türkçede  son  seste  görülen  “-ç”  ünsüzü  Kırgız  Türkçesinde  düzenli  olarak 
korunur: qılıç ( < qılıç DLT I-183; DTS 442) (kılıç), çaç (< saç DLT I-14; DTS 479) (saç), 
cıγaç (< yıγaç DLT IV-780; ıγaç DTS 218; yıγaç DTS 265) (ağaç), açqıç ( < açqıç DTS 6) 
(anahtar), küç ( < küç DLT I-237; DTS 322) (kuvvet; zor, güç), üç ( < üç DLT I-35; DTS 621) 
(üç), kirpiç ( < kerpiç DTS 301) (kerpiç), köç ( < köç DTS 311) (göç), keç ( < keç DLT I-294; 
DTS 290) (akşam; geç), iç ( < iç DLT I-35; DTS 201)  (iç; mide), açuu ( < aç- DLT I-163; 
DTS  3)  (açmak),  aç  (  <  aç  DTS  3)  (aç),  çaçuu  (  <  saç-  DLT  II-4;  DTS  479)  (saçmak; 
harcamak, israf etmek), içüü ( < iç- DLT I-164; DTS 201) (içmek), bıçuu ( < bıç- DLT II-4; 
DTS 98; biç- DTS 104) (biçmek), qaçuu (< qaç- DLT II-5; DTS 400) (kaçmak), uçuu ( < uç- 
DLT I-164; DTS 603) (uçmak), köçüü (< köç- DLT II-5; DTS 311) (göçmek), çeçüü ( < çeç- 
DTS 143) (çözmek), öçüü ( < öç- DTS 376) (sönmek). 
Bazı  örneklerde  Eski  Türkçede  son  seste  yer  alan  “-ç”  ünsüzünün  ardından  ünlü 
türemesi olduğu görülür: qança ( < qanç DTS 418) (kaç; ne kadar).
63
 
Bazı örneklerde Eski Türkçede son seste yer alan “-t” ünsüzünün Kırgız Türkçesinde 
“-ç” sesine değiştiği görülür: uuç ( < avut DLT I-83) (avuç). 
                                                 
62
 Ömer Demircan, 
age., s. 46. 
63
 DTS 418’de “qança” sözcüğü “nereye” anlamında geçer. 

 
37 
Konuşma dilinde sözcük sonunda bulunan “-ç” sesi, ardından gelen sözcüğün başında 
bulunan “c-” sesinin etkisiyle “-ş” sesine değişir: küş col < küç col (zor yol), üş caş < üç caş 
(üç yaş). 
Bazı örneklerde Eski Türkçedeki son ses “-ç” ünsüzünün Kırgız Türkçesinde düştüğü 
görülür: mışıq ( < mişkiç DTS 345) (kedi). 
 
Ç. 3. Alıntı Sözcüklerde:  
Ç. 3. 1. Görünüm:  
 
Kırgız  Türkçesindeki  alıntı  sözcüklerde  başta,  ortada  ve  sonda  hem  birincil  hem  de 
ikincil olarak kullanılan bir ünsüzdür. 
Ç. 3. 1. 1. Başta:  
Örnek:  çar  (dört  Far.  çār),  çaar  ~  çahar  (dört  Far.  çehār),  çaġaan  (bembeyaz  Moğ. 
tsaġan
), çancu (afyon toplama aleti Dung.), çantu (Müslüman, sarık saran Çin. çan’ = sarık, 
örtü; tou = baş), çañ (bir müzik aleti Far. çeng), çara (çare Far. çāre), çarq ~ çarıq (çark, daire 
Far. çarò), çasaboy ~ çasoboy (nöbetçi Rus. çasovoy), çatıraş (satranç Far. ãadrenc), çeyrek 
(çeyrek  Far.  çehār-yek),  çen  (rütbe,  unvan;  omuzluk  Çin.  syan),  çeñgel  (pençe,  çengel  Far. 
çenġāl
),  çertbut  (büyük  şişe  Rus.  çetvert’),  çervon  (10  rublelik  Rus  parası  Rus.  çervonets), 
çigrim (kumlu keçi derisi Rus. şaġren’ ), çider (atın üç ayağına vurulan köstek Moğ. çödör), 
çinovnik  (memur,  bürokrat  Rus.  çinovnik),  çirkin  (menfur,  murdar;  pişmanlık  ifadesi  Far. 
çirkìn
), çirköö (kilise Rus. tserqov’ ), çoqoy (çarık, tek parçalı deri ayakkabı Çin. şohay), çolo 
(fırsat, boş zaman Moğ.), çornoboy (karalama, müsvedde Rus. çernovoy), çyort  (şeytan, cin 
Rus. çyort),  ços ~ çoş  (ince  tahta  Rus.  tyos),  çot  (keser,  baltacık  Çin.), çot  (hesap makinası 
Rus.  sçyotı),  çoyuñke  (dökme  demirden  bir  yemek  aracı  Rus.  çuġunqa),  çökö  (kaşık  yerine 
kullanılan iki çubuk Dung.), çulu (sert, katı Moğ. çuluu = taş), çürçüt (dini ve dili başka Çin.), 
çüştö  (ince,  beyaz  patiska  Uyg.  çuta),  çıytay  (memur  atı  Çin.),  çın  (doğru  Çin.),  çınmaçın 
(Çin-Hindistan  Far.  çìn-mā-çìn),  çınar  (çınar  Far.  çenār),  çını  (çini  Far.  çìnì  ),  çıraq  (lamba 
Far. çerāġ), çıstırnay (yünden tokunan kumaş Rus. şerstyanoy), çeen (in, mağara Moğ. içeen), 
çap (sol Far. çep), çapar (örme duvar Far. çeper), çarayna ~ çarana (zırh Far. çār = dört, ayne 
= 
cam). 
Kullanıldığı Durum: 
çV-  durumunda  çokça  kullanılır:  çar  (dört  Far.  çār),  çambar  (çember  Far.  çenber), 
çasaboy ~ çasoboy (nöbetçi Rus. çasovoy), çen (rütbe, unvan; omuzluk Çin. syan), çinovnik 
(memur,  bürokrat  Rus.  çinovnik),  çoqoy  (çarık,  tek  parçalı  deri  ayakkabı  Çin.  şohay),  çolo 

 
38 
(fırsat,  boş  zaman  Moğ.),  çını  (çini  Far.  çìnì  ),  çıstırnay  (yünden  tokunan  kumaş  Rus. 
ş
erstyanoy
), çapar (örme duvar Far. çeper), çeen (in, mağara Moğ. içeen). 
çC- durumunda kullanımı görülmez. 
 
Ç. 3. 1. 2. Ortada: 
Örnek: baça (çocuk Far. beççe, beçe), uçastqa (daire, bölge Rus. uçastqa), baqçazar 
(meyve  bahçesi  Far.  baġçe-zār),  böçök  (kabuk  Far.  poçì  ),  daaçan  (bakır  küçük  para  Çin.), 
dariça  ~  darça  (pencere,  kapak  Far.  derìçe),  darçın  (tarçın  Far.  dārçìn),  dispetçer  (hareket 
memuru  Rus.  dispetçer  <  İng.  dispathcher),  duuçar  (karşılaşan,  rastlayan  Far.  dÿçār), 
gülçambar  (çelenk  Far.  ġul-çenber),  greçiha  (kara  buğday,  Arnavut  darısı  Rus.  greçiha), 
ġunça ~ ġımça ~ ġınça (gonca Far. ġonce), keçil (bekâr Moğ.), köçö (cadde, sokak Far. qÿşe), 
qulaq  qayçı  (hırsız  Moğ.  hulhaçı),  eleçek  (evli  kadın  sarığı  Far.  leçek),  mança  (pençe  Far. 
pence
), meçit (mescit Ar. mescid), naçalnik (amir Rus. naçalnik), naçar (güçsüz, kötü Far. nā-
çār
),  nayça  (küçük  ney  Far.  nāyçe),  poçta  (posta  Rus.  poçta),  ırasçot  (görülen  hesap  Rus. 
rasçyöt
),  semiçke  ~  semişke  (çekirdek  Rus.  semeçqo),  serepçile  (dikkatle  bakmak  Moğ. 
saravçlah
),  suroçnıy  (acele  Rus.  sroçnıy),  sıpçı  (kerpeten  Rus.  şçiptsı),  ıstarçın  ~  starçın 
(başçavuş Rus. starşina), içtey (iştah Ar. iştihā), zaçyot (sömestr sınavı Rus. zaçyot), znaçoq 
(işaret Rus. znaçoq).