T. C. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı

 
2.3.4. Diğer Sivil İtaatsizlik Örnekleri ve Edimler 
 
Sivil  itaatsizlik  ediminde bulunan kişiler  yalnızca  Sokrates, Thoreau, Gandhi,  Martin 
Luther  King  gibi  isimlerle  sınırlı  değildir.  Bu  isimler  içinde  bulundukları  tarih  ve  dönem 
gerçekleri  göze  alındığında,  edimlerinin  sonuçlarını  da  hesaba  katacak  olursak,  birer  simge 
haline  dönüştürülmüştür.  Bugün  kavramsal  olarak  200  yıllık  bir  maziye  sahip  olduğunu 
düşündüğümüz “sivil  itaatsizlik” ediminin adaletsiz  yasalardan rahatsızlık duyan her bireye, 
farklı bir muhalefet tarzı olarak göz kırptığını söylememiz yanlış olmaz.  
                                                           
450
 Martin Luther King, A.g.m., s.202-203. 
451
 Martin Luther King, A.g.m., s.204. 
452
 Martin Luther King, A.g.m., s.205. 
453
 Martin Luther King, A.g.m., s.206. 

130 
 
 
Tarık Aygün, Efendiliğin Reddi isimli kitabında burada ismi geçen abide şahsiyetlerin 
yaktığı  ateşten  etkilenerek/esinlenerek  son  dönemlerde  pek  çok  vicdani  ret  hareketinin 
cereyan ettiğine vurguda bulunur. Dikkat çekici bu edimleri aşağıda sıralıyoruz: 
 
Küreselleşmeye karşı ilk eylemleri yapan Fransız işçilerinin ve öğrencilerinin 1995 
yılındaki  direnişleri;  1968  öğrenci  eylemleri  sırasındaki  “sit-in”  kampanyaları,  sokak 
gösterileri, savaş karşıtı eylemler ve üniversite işgalleri; 1915-1945 arasında 30 yıl boyunca 
devam eden Hindistan Ulusal Direnişi, önce Hintlilerin ve daha sonra da siyahların Güney 
Afrika’daki  eylemleri;  yaklaşık  25  yıl  süren  ve  doruk  noktasına  King  zamanında  ulaşan 
Amerika’daki  Medeni  Haklar  Hareketi  ve  ırkçılık  karşıtı  yapılan  diğer  eylemler; 
Amerika’daki Vietnam Savaşı ve İsrail’de Lübnan Savaşı sırasında gerçekleştirilen Vicdan-i 
Red Kampanyaları, Danimarka’da Yahudileri  işgalci Almanlardan  korumak için  yapılan ve 
Nazilerin  Yahudileri  tanımak  ve  ayırt  etmek  için  giymek  zorunda  bıraktıkları  yıldızlı 
elbiselerin  başta  kral  olmak  üzere  tüm  Danimarka  halkı  tarafından  giyilmesi  ve  bu  yolla 
Yahudi  katliamını  önleme  girişimi;  yine  Danimarka’da  aynı  savaş  sırasında  Nazilerin 
yasalarını  işlemez  hale  getirmek  ve  tutsak  alınan  Danimarka  kralının  öldürülmesini 
engellemek için yapılan çiçek taşıma eylemleri; İngiltere’deki 1946’da orduya ait kampların 
işgali;  İngiltere  ve  Fransa’daki  evsizlerin  sahipsiz  mülk  işgalleri,  Fransa  ve  İsrail’de 
sanatçıların tiyatro işgalleri; Fransa’da ücretsiz elektrik ve taşıma kampanyaları; dünyanın 
hemen  her  yerinde  ortaya  çıkan  vergi  ödememe  eylemleri;  Amerika’da,  Fransa’da  ve  Batı 
Almanya’daki  ırkçılık  karşıtı  eylemler;  Batı-Almanya’daki  anti-nükleer  mücadele;  1975’te 
İsviçre’de, Basel yakınlarındaki Kaiseraugst köyünde yapılmak istenen atom santraline karşı 
başlatılan  11  haftalık  işgal;  Batı  Avrupa’daki  barış  hareketi;  Batı  Almanya’daki  çevre 
hareketi; İtalya ve Fransa’daki fabrika işgalleri; Arjantin ve Türkiye’deki kayıp yakınlarının 
eylemleri;  İngiltere’deki  anti-poly  tax  hareketi  (kelle  vergisine  karşı  geliştirilen  eylemler); 
Kuzey İrlanda’daki Sivil Haklar Hareketi; İngiltere ve İtalya’daki makine kırıcıları; İngiltere, 
İskoçya ve özellikle Fransa’daki ilk grev ve genel grev girişimleri; Batı Avrupa’daki teknoloji 
karşıtı  sabotajlar,  ekotajlar  ve  benzerleri;  yeni  tarz  muhalefet  için  önemli  ipuçları 
sunmaktadır.
454
 
 
Bunun  yanında  Ökçesiz,  Sivil  İtaatsizlik  adlı  eserinde  ülkelere  göre  pasif  direniş 
eylemlerinin genel haritasını çıkarmıştır; 1994’ten itibaren on beş farklı ülkedeki (Almanya, 
ABD, Avustralya, Avusturya, Belçika, Danimarka, Fransa, Hollanda, İngiltere, İsrail, İsviçre, 
                                                           
454
 Tarık Aygün, Efendiliğin Reddi Sivil İtaatsizlik ve Doğrudan Eylem, Versus Yay., İstanbul, 2006, s.269-270. 

131 
 
İtalya, Japonya, Norveç, Türkiye) toplam 329 sivil itaatsizlik hareketini tek tek listelemiştir.
455
 
Kuşkusuz bu eylemlerin hepsini inceleyip burada değerlendirmek çalışmamızı asıl gayesinden 
uzaklaştıracaktır; bu nedenle bunların neler olduğunu burada zikretmiyoruz; ancak Ökçesiz’in 
ne  tür  eylemleri  sivil  itaatsizliğin  kapsamı  içerisine  dâhil  ettiğini  görmek  için  onun 
derlemesindeki edimleri aşağıda sıralayarak bu bölüme noktayı koyalım:
456
 
 
Oturma,  insandan  halı,  işgal,  genel  greve  çağrı,  polisleri  istifaya  çağırma,  imza 
toplama,  yasaklanmış  gösteri  ve  yürüyüş,  siyasi  grev,  genel  grev,  dayanışma  grevi,  yayınla 
kendini  ihbar,  boykot,  abluka,  genel  kurul  toplantısında  kürsü  işgali,  askerlik  hizmetinden 
kaçınma  propagandası,  bildiri  dağıtma,  binayı  boşaltmama,  askerlik  hizmetinden  ve  onun 
yerine sivil hizmetten kaçınma, şantiye alanlara kulübe ve çadırlar kurma, elektrik hesabını 
kısmen ödememe, askerlik cüzdanlarının yakılması, askeri bölgeye ağaç dikme, firar, inşaat 
araçlarının  ablukası  ve  işgali,  hastalıklı  balıkları  sorunlu  firma  binalarına  bırakma,  yasak 
bölgelere  girme,  gemilerin  yüklenmesini  ve  açılmasını  engelleme,  uçuş  pisini  yarı  çıplak 
halde  işgal,  celp  belgesinin  yakılması,  tramvayların  kısa  süreli  ablukası,  kan  sıçratma, 
üniformanın  kötüye  kullanılması,  “ÖLÜ”  biçiminde  yere  uzanma,  füze  üstlerine  girme 
girişimi, barış kampları kurma, işi bırakma, çit aşma, imdat frenini çekme, “Ölüm Bölgesini 
Yaşam  Bölgesine  Dönüştürme”,  köprülerin  tahrip  odacıkların  örme,  yasak  alanda 
(parlemonta  önünde)  gösteri  yapmak,  füze  üssüne  girerek  hac  dikme,  100  metre  yüksekliğe 
balon  asma,  ağaçların  kesilmesini  engelleme,  şantiye  alanında  faşing  kutlama,  yolun  tahta 
paravanla  kesilmesi,  nüfus  sayımı  formlarından  Truva  atı  yapılması,  sınır  kapılarını 
traktörlerle  abluka,  mezhep  ayinlerini  engellenmesi,  sivil  savunma  tatbikatında  sığınaklara 
girmeme,  otobüslerde  ırklara  göre  oturma  düzenine  uymama,  hafriyat  araçlarının 
engellenmesi,  atom  bombası  deneme  bölgesine  girme  teşebbüsü,  denizaltının  üstüne 
tırmanma, güneye (ABD) özgürlük seyahatleri, yasaklanmış sempati gösterileri, askere alma 
dosyalarının  temsili  napalm  ile  tahribi,  askerlik  hizmetinden  kaçınmak  için  kiliseye  iltica, 
askerlikte  itaatsizlik  ve  isyan,  bomba  deneme  bölgesinde  kilise  yapımı,  pentagonun  gizli 
belgelerinin  yayımı,  atom  denizaltılarına  sınırlı  zarar  vermeler,  sığınmacıların  saklanması, 
silah fabrikasına girme ve bazı füze parçalarını uzaklaştırma, bir atom denizaltısının ismini 
USS  –Auschwitz  olarak değiştirme,  füzelerin  tahrip  başlıklarını  sökme,  denizaltı  tersanesine 
girerek  bir  denizaltının  füze  fırlatma  yuvalarını  tahrip  ve  kanla  doldurma,  tehlikeli  yerlere 
trafik  işaretleri  koyma,  yaya  geçidi  çizgileri  çizme,  ağaçlara  sarılma,  askeri  tören  geçidini 
                                                           
455
 Bkz. Ökçesiz, A.g.e., s.61-92. 
456
 Bkz. Ökçesiz, A.g.e., s.92-96. 

132 
 
oturarak  engelleme,  bir  anma  levhasının  yasaya  aykırı  olarak  asılması,  ENSEC  çitine 
oyuncak bebeklerin asılması, sınır geçme, Notre Dame kilisesinin sütunlarına sarılma, askeri 
törende  pasifist  sloganlar  söyleyerek  askerlerle  birlikte  yürüme,  askeri  bölgeye  koyun  ağılı 
koymak,  askeri  bölgedeki  boş  toprakların  sürülmesi,  su  hattını  askeri  alana  verme,  atom 
enerji santralinin çitini sökme, askerlik yoklama cüzdanlarının geri gönderilmesi, atom artığı 
yüklü  bir  geminin  engellenmesi,  askerlerin  üniformalı  gösterisi,  elektrik  hesabının  bir 
kısmının bankada bloke edilmesi, parlamento konuşmalarını yasak olduğu halde yayınlamak, 
kira boykotu, atom artığı taşıyan gemilere tırmanma, yerleşim merkezleri kurma, ülke dışında 
askerlikten kaçınma, gizli atom silahlarının planlarını açıklama, savunma bakanına, bir din 
adamı  sıfatıyla,  askerlik  hizmetinden  ve  yerine  sivil  hizmetten  kaçınmayı  onaylayan  mektup 
yazma,  sivil  savunma  cüzdanının  beton  blokta  dondurularak  suya  atılması,  çocuklarla  elele 
vererek  yolu  kesme,  başpiskoposun  vergi  boykotunu  onaylaması,  15  metrelik  bir  lastik 
balinayla bir balina avlama gemisinin engellenmesi, kuralları aşırı bir titizlikle uygulamak ( 
ve  örneğin  böylelikle  hizmeti  yavaşlatmak  ya  da  bir  haksızlığı  daha  ortaya  sermek),  hukuki 
olanaklardan  kitleler  halinde  yararlanmak  (örneğin  ülkemizde  sıkça  görülen  toplu  olarak 
viziteye çıkma edimleri). 
 
2.4  Sivil  İtaatsizliğin  Pratiğinin  Nurettin  Topçu’nun  İsyan  Ahlakından 
Hareketle Değerlendirilmesi 
 
Sivil  itaatsizliğin  teorik  çerçevesini  genel  hatlarıyla  çizmeye  çalıştık;  örnek  olay 
incelemelerinden  hareketle  vicdani  reddin  pratiğe  yansımalarının  nasıl  olabileceği  üzerinde 
durduk.  Bu  anlama/anlamlandırma  çalışmamız  neticesinde  kanaatimiz  odur  ki  bir  sivil 
itaatsizlik ediminin başarısı,  teori-pratik arasındaki  uyumun tutarlılığına  bağlıdır. Çünkü her 
şeyden  önce  bu  edim,  bize  göre  ahlaki  kaygı  güden  erdemli  bir  itaatsizliktir.  Öyleyse  bu 
edimi başarıya ulaştıracak her yolun mubah olmadığını içtenlikle söyleyebiliriz. 
 
Bir  haksızlığı  ortadan  kaldırmak  adına  başka  bir  haksızlığa  başvurmak  yahut  bunun 
için bir başka çıkar grubu ile işbirliğine gitmek sivil itaatsizliğin meşruiyetine zarar verir. Bu 
yüzden edimin faillerinden beklenen, mevcut haksızlık(lar) karşısında yola çıkarkenki (teorik) 
kararlılıklarını  yolun  sonuna  kadar  sürdürmeleridir  (pratik);  samimiyetin  ölçütü  burada 
aranmalıdır. Fakat biz, çoğunlukla bu durumun gerçekleşmediğine şahit oluruz. Adaletsiz bir 
yasanın yahut aleni bir haksızlığın teorik argümanına (hiç değilse vicdanen) katılan bireyler, 
bu  haksızlığın  pratiğinde  yer  almaktan  çekinirler,  bedel  ödemek  konusunda  aynı  kararlığı 
göster(e)mezler  ve  geri  adım  atmak  durumunda  kalırlar.  Peki  o  zaman  Sokrates,  Thoreau, 

133 
 
Gandhi,  King,  Rosa  Parks  gibi  isimleri  (teorikte)  kendileriyle  aynı  ahlaki  kaygıyı  güden 
binlerce, milyonlarca türdeşinden ayıran saik(ler) acaba ne(ler)dir? 
 
Beş  yılda  altı  milyon  Yahudi  katledilirken  yüzünü  diğer  tarafa  dönen  ve  kulaklarını 
tıkayan  insanlık  acaba  görmediklerinden/duymadıklarından  sorumlu  değil  midir?  Bunun 
yanında  daha  dün  böylesi  bir  zulme  maruz  kalan  Yahudilerin  bugün  Filistin’e  uyguladığı 
zulüm  politikası  (ambargolar,  tutuklamalar,  işkenceler,  işgaller,  suikastlar  vs.)  bütün 
olağanlığıyla  sürüp  giderken  dünyanın  aynı  kahredici  sessizliği/kayıtsızlığı  ne  ile 
açıklanabilir?  Uğur  Mumcu’dan  mülhem  insan(lık),  yalnızca  konuştuklarından  değil; 
sustuklarından da sorumlu değil midir? Hiroşima (6 Ağustos 1945) ve Nagasaki (9 Ağustos 
1945)  kentlerini  haritadan  silen  atom  bombaları  henüz  hafızalarda  tazeliğini  koruyorken 
bugün  ürettikleri  nükleer  ve  kimyasal  silahlarla  (üstelik  böbürlenerek)  birbirlerini  haritadan 
silmekle  tehdit  eden  gelişmiş(!)  ülkelere  karşı  nasıl  bir  evrensel  ahlak  anlayışı  devreye 
sokulmalıdır.  “Bilen  insan  kötülük  yapmaz!”  diyen  Sokrates’e  karşı  -nispet  yapar  gibi- 
bilgi’yi  kötülüğün  aracı  haline  getirip  piyasaya  süren  insanlık,  hangi  değer  yargılarından 
yoksun  kalmıştır?  “Sen  beni  öldürenlerden  olsan  da  ben  seni  öldürenlerden  olmayacağım” 
savından  kalkıp  da  bugünlere  kadar  nasıl  gelinmiştir?  Bu  kaygıları  derinden  hisseden 
Aristoteles’e  göre  bilen  insan  bilerek  ve  taammüden  kötülük  yapabilir,  bu  nedenle  erdemli 
olmanın  yolu  aşırı  uçlardan  kaçınma  ve  itidal/adalet  üzere  olmaktan  geçer.
457
  Yani  hocaları 
Sokrates  ve  Platon’un  iyi  ideasını  yeryüzüne  indirir,  tikelde  tümeli  yakalamanın  esas 
olduğunu  belirtir,  dolayısıyla  olası  kötülükler  bilgisizlikten  değil,  iyi  idesinden  pay  almama 
oranına göre gerçekleşir.  
 
Özcan Yeniçeri, “hayır” demenin ve itaatsizliğin bedelinin oldukça ağır olduğunu dile 
getirir  ve  “her  omuzun  böylesi  bir  maliyeti  taşıyamayacağını”  vurgular.  İşte  bu  nedenle 
omuzlar  üzerinde  eğilmeden  duran  başların  sayısı  oldukça  azdır.  Yeniçeri’ye  göre  Tanrı’ya 
itaat ettiği için monarklara karşı itaatsiz olan, seçtiği ilkelere ve şuuruna sahip çıktığı için de 
yalnız  kalmayı  göze  alanlar  elbette  olacaktır;  çünkü  her  sistem  kurdunu  içinde  taşır.
458
 
Sağlıklı bir organizmada kurt bulunmaz; kurt organizmadaki çürümüşlüğün, kokuşmuşluğun 
bir göstergesidir. 
 
Sivil  itaatsizlik  ediminde  bulunanlar,  içinde  bulundukları  sistemin  panzehirleridir. 
Bilindiği  üzere  panzehir,  vücut  bulduğu  bünyedeki  zehri  tedavi  etmek  için  vardır;  ortadan 
                                                           
457
 Ahmet Arslan, Felsefeye Giriş, Adres Yayınları, Ankara, 2012, s.205 
458
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/konuk-yazarlar2/1470-konformizm-yozlasma-ve-itaatsizlik
 

134 
 
kaldırmak için değil. Biz burada Platon’un ide
459
 kuramından hareketle her insanın Tanrı’dan 
aldığı payın farklılık arz ettiğini düşünüyor ve erdemli itaatsizlikte bulunanların Tanrı’nın bu 
payından biraz fazla nasiplendiğini  savunuyoruz. Platon, Sokrates’in aksine iyinin bilgisinin 
herkes için aynı ölçüde mümkün olmadığını savunmaktadır. Bazı insanlar başkalarından daha 
fazla  entelektüel  kabiliyete  sahiptirler.
460
  Peygamberlerin  ismet  sıfatı  gereği  üstün 
yaratılmaları onların Tanrı’dan aldıkları payın fazlalığına güzel bir örnek teşkil edebilir. 
 
Kur’an-ı  Kerim’de  Secde  Sûresi  7-9.  ayetler  arasında  Allah,  insana  kendi  ruhundan 
üflediğini bildirmektedir: 
 
“Ve  (nitekim)  insanı  yaratmaya  bir  çamurdan  başladı,  sonra  da  bir  sülaleden,  bir 
hakir  sudan  neslini  yaptı,  sonra  onu  tesviye  edip  [ona  şekil  verip]  içine  ruhundan  nefh 
buyurdu [üfledi] ve sizin için o işitmeyi, o görmeleri ve gönülleri yaptı. (Buna rağmen) siz pek 
az şükrediyorsunuz”
461
 
 
Yine Hicr Sûresi 28 ve 29. ayetlerde ise benzer bir ifade söz konusudur: 
 
“Ve  düşün  o  vakti  ki  Rabbin  melaikeye,  “Ben”  demişti  “salsalden,  mesnun  bir 
balçıktan  bir  beşer  halkedeceğim  [yaratacağım].  Binaenaleyh  onu  tesviye  ettiğim  [beşer 
şekline  getirdiğim]  ve  içine  ruhumdan  nefheylediğim  [üfürdüğüm]  vakit  derhal  onun  için 
secdeye kapanın!”
462
 
 
Müfessirler  burada  sözü  edilen  “ruh”u  genel  olarak  Tanrı’dan  insana  aktarılan  bir 
parça/parçacık  yerine  daha  çok  bedeni  harekete  geçirecek,  ona  canlılık  verecek  olan 
şey/dinamik  olarak  nitelendirmektedirler.  Kur’an’da  da  zikrolunduğu  üzere  insana  üflenen 
ruhun mahiyeti hakkında bildiklerimiz pek azdır.
463
 Ancak çoğu âlimin ifade ettiği manada bir 
dokunuş/yahut buyruk da olsa bu, Tanrı’nın insan bedenindeki tecellisidir. 
 
Nitekim  İhsan Eliaçık, ruh’un iki  farklı  yönüne işaret  etmektedir.  Bunlardan birincisi 
müfessirlerin  de  belirttiği  üzere  kişiyi  canlı  tutan  ve  onunla  ilişiği  kesildiğinde  anda  kişiyi 
                                                           
459
 Bkz. Alfred Weber, Felsefe Tarihi, Çev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yayınları, İstanbul, 1998, s.52-59. 
460
Arslan, A.g.e., s.202 
461
  Bkz.  KK,  Secde  32/9,  Kur’ân-ı  Kerim  ve  Yüce  Meali,  Elmalılı  M.  Hamdi  Yazır,  İşaret  Yayınları,  İstanbul, 
2000, s.416. 
462
 Bkz. KK, Hicr 15/28-29, Kur’ân-ı Kerim ve Yüce Meali, Elmalılı M. Hamdi Yazır, İşaret Yay, İstanbul, 2000 
463
  Bkz.  KK,  İsra  17/85  “Bir  de  sana  ruhtan  [vahiyden]  soruyorlar.  De  ki:  “Ruh  Rabbimin  emrindedir  ve  size 
ilimden ancak az bir şey  verilmiştir.”  Elmalılı Hamdi Yazır, Kur’an’ı Kerim  ve  Meali Şerifi,  İşaret  Yayınları, 
İstanbul,  2000, s.291; İslam  Felsefesinde  ruh  ve  nefs kelimelerinin  kullanımı için bkz.: Aygün  Akyol,  Mevlüt 
Uyanık, İclal Arslan, İslam Felsefesi Tanımlar Sözlüğü, Elis Yay., Ankara 2016 ; Aygün Akyol, “Farabi ve İbn 
Sina’ya göre Mead Meselesi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 

135 
 
hayattan koparacak olan ruh; ikincisi ise manevi anlamdaki ruh, yani vahiy olarak ruh’tur.
464
 
İkinci manadaki ruh; ayetlerin kişinin kalbindeki aksidir. Vahiy meleği olarak adlandırdığımız 
Cebrail’in  “ruh  veya  Ruh’ul-Kudüs”  olarak  adlandırılması  da  bu  yüzdendir.  Peygamberlere 
vahiy  ve  mahlûkata  ilham
465
  olarak  maddi  ve  manevi  anlamda  Tanrı’nın  ilkelerinin 
beşeriyette  hayat  bulması  sağlanmıştır.  Eliaçık,  maddi  anlamdaki  ruhu  Allah’ın  herkese 
bahşettiğini  ancak  ikincideki  manevi  ruhu  ise  yalnızca  talep  edenlere,  isteyenlere  üflediğini 
dile getirmektedir.
466
  
 
Sokrates,  içinde  barındığına  inandığı  daimonion’un  hayatının  önemli  anlarında 
kendisine  yol  gösterdiğine inanmaktadır. Uyarıcı bir sesleniş  olan  daimonion, daha çok  onu 
kötülük  yapmaktan  alıkoyucu bir  işlevdedir. Gökberk’e  göre  Sokrates bunu Tanrısal  bir ses 
sayar ve o sese uyarmış; hatta Gökberk, onun ölümüne yol açan mahkemeye verilmesinde bu 
daimonion’un  rolü  olduğunu  düşünmektedir.  Çünkü  Sokrates’in  Tanrıların  sesini  içimizde 
gönlümüzde  duymalıyız;  onları  dış  belirtilerde  aramamalıyız,  dinliliğimiz  bir  dış  görünüş 
olmamalı sözleri ile kastettiği şey belki de buydu.
467
 
 
Fârâbî’nin  “üçüncü  ses”  olarak  nitelendirdiği  ses  de  benzer  bir  hüviyettedir.  İhsau’l 
Ulûm’de  Mantık  bölümünde  zikredilen  (spirütüel)  ses,  insanın  dış  sesi  ve  iç  sesi  olarak 
isimlendirebileceğimiz diğer iki sesten farklıdır. Fârâbî bu ses için “insanda fıtraten bulunan 
nefsani yetidir”
468
 ifadesini kullanmıştır.  
 
Victor Hugo’ya atfedilen “Vicdan İnsan İçindeki Tanrı’dır!” sözü; Balzac’a atfedilen 
“Vicdanımız yanılmaz bir yargıçtır, biz onu öldürmedikçe!” ifadesi; Rousseau’nun “Vicdan, 
bütün ahlak yargıçlarının en iyisidir. O ruhun sesidir.”
469
 savı hep aynı doğrultuda söylenmiş 
sözlerdir.  Bu  sözler  bize  Thoreau’nun  yasayla  vicdan  arasında  sıkışıp  kaldığı  durumlarda 
tercihini vicdanından yana kullanmasını akla getirmektedir. Kişide mündemiç olarak bulunan 
vicdan,  bir  seçim  yapılması  icap  ettiğinde  onu  iyi’ye,  güzel’e,  doğru’ya  yönelten  eğilimin 
adıdır. 
                                                           
464
http://www.haberyuzdeyuz.com/yasam/allah-insana-ruhundan-ufledi-mi-h7948.html
, 05.03.2017. 
465
 
http://www.mumsema.org/misafir-sorulari/219463-allah-hz-adem-e-kendi-ruhundan-uflemistir-kendi-parcasina-
nasil-azap-eder.html 05.03.2017.
 
466
 A.g. internet sitesi.  
467
 Bkz. Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2005, s.46-47.  
468
 Farabi, İlimlerin Sayımı, Çev. Mevlüt Uyanık-Aygün Akyol, Elis Yayınları, Ankara, 2017, s.108. 
469
 Nurettin Topçu, A.g.e., s.192. 

136 
 
 
Gandhi’nin  satyagraha  adını  verdiği  öğretinin  karşılığı  hakikate  tutunma’dır;  sözün 
delalet  ettiği  mana  ise  hakikatin  gücü
470
dür.  Kişi  vicdanına  aykırı  olan  bir  şeyi  yapmayı 
reddederse  ruhun  gücünü  kullanmış  olur.  Ruh  gücünün  kullanımı  ise  nefsin  feda  edilmesini 
öngörür.
471
 Gandhi’ye göre Tanrı, insana kişilik olarak değil, tersine eylemde görünür. Bu da 
bize  hareketi  çağrıştırmaktadır.  Ökçesiz;  Gandhi’nin  Tanrı’yı  “gerçek”le  eşdeğer  tuttuğuna 
vurguda bulunmuştur.
472
 
 
Şu  halde  adına  ister  Sokrates’in  daimonion’u  diyelim,  ister  Fârâbî’nin  üçüncü  ses’i, 
ister  Thoreau’nun  vicdanı  adını  verelim;  isterse  Gandhi’nin  gerçek’i  her  halükârda  insanın 
içinde  vuku  bulan,  onu  sarsan,  rahat  bırakmayan  ve  nihayet  haksızlığa  karşı  ayağa  kaldırıp 
kişiyi  harekete  geçiren  ahlaklı  bir  isyan’ın  mevcudiyetinden  söz  edebiliriz.  Bu  ahlak,  bize 
göre  Topçu’nun,  Maurice  Blondel’in  action  felsefesi’nden  mülhem  kurguladığı  hareket 
felsefesi’nin  temel  savını  oluşturan  isyan  ahlakı’dır.  Topçu’nun  aşağıdaki  sözleri 
çalışmamızda neden onu hareket noktası olarak seçtiğimizi daha anlaşılır kılacaktır: 
 
“Eğer  uysalların  yanında  isyancılar  da  varsa  ve  bazı  ruh  dünyasının  kahramanları 
kendilerini  isyankâr  olmakla  suçlayan  insan  yığınlarının  aksine  ıstırabı  istirahate  tercih 
ediyorlarsa,  insan  hareketlerindeki  bu  çelişki,  toplum  içinde  bile  akıntıya  karşı  göğüs  geren 
fertlerin,  esaretin  yanı  sıra  hürriyetin  bulunduğunun  en  açık  delilidir.  Kalabalıklar,  bu 
isyancıları  her  çağda  körükörüne  suçlamışlardır.  Onları  ölüme  mahkûm  etmiş,  ateşe  ve 
darağacına  yollamışlardır.  Bütün  bu  mahkûmiyetler,  insanlık  tarihi  boyunca  bu 
kahramanlığın  bir  ruhtan  diğerine  geçmesini  sağlayan  şevki  artırmaktan  başka  bir  işe 
yaramamıştır. Bu isyancılar, kendi darağaçlarını ebediyyen konuşan hürriyet abideleri haline 
getirmediler mi?”
473
 
 
Blondel, akıl ile inancı birbirinden ayırmanın suni olduğunu savunur; ona göre kişiyi 
hakikate  eriştirecek  olan  her  şeye  insan  hareketlerindeki  imanla  ulaşılır.  Aksiyon  felsefesi 
XVIII.  yüzyıldan  beri  Batı’da  gelişen  materyalist-pozitivist  akımların  karşısında  insanlığın 
kurtuluşunu  ahlaki ve moral  değerlerin  yükselişinde  gören spritüalist  bir felsefe akımıdır.
474
 
Blondel’in vecizeleşen ifadesi ile “Hareket, insan ile Allah’ın bir terkibidir.” Dolayısı ile bir 
haksızlık karşısında kişiyi harekete geçirecek olan isyan, Allah’ın bizdeki isyanıdır: 
                                                           
470
  Mohandas  K.  Gandhi  &  H.  David  Thoreau  Sivil  İtaatsizlik,  Çev.  C.  Hakan  Arslan-Fatma  Ünsal,  Vadi 
Yayınları, İstanbul, 2015, s.87 
471
 Mohandas K. Gandhi & H. David Thoreau A.g.e., s.102 
472
 Bkz. Ökçesiz, A.g.e., s.52-54. 
473
 Nurettin Topçu, İsyan Ahlakı, Çev., Mustafa Kök-Musa Doğan, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2013, s.37 
474
 Mustafa Kök, A.g.m., s.18. 

137 
 
 
Hareket,  bir  isyandır.  Bu,  bizdeki  Allah’ın  bize  karşı  isyanıdır.  Hiç  isyan  etmemiş 
olan, hiçbir zaman hareket etmemiş demektir.
475
 
 
“Blondel (1861-1944), L’action (1823) adlı eseriyle insan hareketlerinin aile, toplum, 
devlet ve insanlık basamaklarından geçerek Allah’a doğru ilerlemede olduğunu ince tahlillerle 
ortaya  koymuştur.”
476
  Bu  ifade  bize  (başta  Fârabî  olmak  üzere)  peripatik  geleneğin  devamı 
olarak  gördüğümüz  ve  insanı  toplumsal-siyasal  bir  varlık  olarak  ele  alan  İslam  filozoflarını 
çağrıştırmaktadır.  Uyanık-Akyol  ikilisi,  İbn  Bâcce’den  mülhem  Tedbirü’l-Mütevahhid’i  
“insanın  mutlu  olması  için  alması  gereken  bireysel  önlemler,  tedbirler”  olarak  açıklarken; 
Tedbiru’l Menzil’i “iç barışını sağlayan ve Rabbinin rızasını arayan insanın kendisi gibi bir 
insanla  hayatını  birleştirerek  aile  olması;  Tedbiru’l-Müdün’ü  ise  “ailelerden  oluşan  topluma 
işaret eden devlet” olarak açıklarlar.
477
 Öyleyse hareket felsefesinin kurucusu olan Blondel ile 
İslam filozoflarının ahlak nizamı anlayışı aynı istikamet üzeredir. 
 
XX.  yüzyılda  ülkemizin  yetiştirdiği  en  önemli  felsefecilerden  birisi  olan  Nurettin 
Topçu  (1909-1975)  Sorbonne  Üniversitesi’ne  doktora  tezi  olarak  sunduğu  Conformisme  et 
Revolte  adlı  çalışması  ile  sözünü  ettiğimiz  “isyan  ahlakı”nı  kavramsallaştırmıştır.  Bu  ahlak, 
sezgiden  inanca;  inançtan  imana;  imandan  da  isyana  uzanan  bir  örüntünün  son  halkasıdır. 
İsyan ahlakı, sivil itaatsizliğin pratiğinde yer alan isimleri ve onların erdemli itaatsizliklerini 
anlamamızda bize yol gösterici olacaktır. 
 
Conformisme et Revolte sözlük anlamı olarak “Uysallık ve İsyan”a tekabül etmektedir. 
İki  kavramı  parçalara  ayırdığımızda  “conformisme”  muhtelif  sözlüklerde  uygunluk,  zamana 
uyumculuk, itaatkârlık gibi manalarda kullanılırken; “revolte” bütün sözlüklerde yalnızca tek 
bir  manaya  karşılık  gelmektedir:  “isyan”.
478
  Mustafa  Kök,  eserin  Önsöz’ünde  Topçu’nun, 
conformisme  yani  uysallık  kelimesi  yerine  bilhassa  itaatkârlık  (obedience)  sözcüğünü  tercih 
etmemiş olmasına dikkat çeker; bunun sebebi  daha önce bizim de  vurgulamaya çalıştığımız 
üzere  itaatkârlığın  İslami  terminolojide  olumlu  bir  genel  karşılığı  olmasıdır.
479
  Tersi  olan 
disobedience  (itaatsizlik)  kavramına  İslam  toplumlarının  sosyolojik  reaksiyonu  menfidir. 
                                                           
475
 NurettinTopçu, A.g.e., s.70. 
476
 Mustafa Kök, “Önsöz”, Nurettin Topçu, İsyan Ahlakı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2013, s.18. 
477
 Bkz. Çev. Uyanık-Akyol, “Felsefeyi Anadolu’da Yeniden Yurtlandırmak Projesinin Hareket Noktası Olarak 
Fârabî ve İhsâu’l Ulûm”, Fârabî, İlimlerin Sayımı, Elis Yayınları, Ankara, 2017, s.40-41. 
478
 Mustafa Kök, A.g.m., s.17. 
479
 Mustafa Kök, A.g.m., s.17. 

138 
 
Özcan  Yeniçeri,  bu  durumun  altında  yatan  sebebi  İslam  toplumlarında  “her  şeye  itirazın  ve 
itaatsizliğin haram olarak görülmesi”
480
 algısına bağlamaktadır. 
 
Nurettin Topçu, ahlak anlayışının merkezine -kendi ifadesiyle kalbine- “sorumluluk” 
kavramını  koyar.
481
  Ona  göre  sorumluluk  bir  davranışın  sonucu  değil,  sebebidir.  Çünkü 
sorumluluk  bir  düşünme  faaliyetini  doğurur;  insan  düşündükçe  yapacağı  hareket  karşısında 
kendini daha sorumlu hisseder ve eylemleri bilinçli hale gelir. İnsanın sorumluluğu Evrensel 
Olan’a/Aşkın’a/Allah’a  tâbidir.  Evrensel  nizamın  dışında  gerçek  ahlaklılık  yoktur.
482
  İrade, 
gayesi  sonsuzluk  olan  hareketi  ister.  Mutluluk,  haz,  fayda,  çıkar,  heva,  heves  gibi  geçici 
dünyevi arzular kişi için birer prangadan ibarettir; insan bu prangalardan kurtulabildiği ölçüde 
hür’dür.  Ayrıca  ahlak,  bilinçli  seçilen  eylemler  için  söz  konusudur.  İçerisinde  bilinç,  irade 
bulunmayan  davranışlarda  ahlak  aranmaz.  Bunu  Topçu’nun  deyişiyle  ifade  edecek  olursak 
“isteyerek  yapılan  her  harekette  ahlakiliğin  damgası  vardır.
483
  O  halde  Topçu’nun  “isyan 
ahlakı”  bilinçli  olarak  her  çeşit  menfaat  ve  tutkuya,  sonlu  olan  iyilik  ve  mutluluğa  dahi 
başkaldıran sorumluluk idealidir.
484
 Kişinin sorumluluğu Allah’adır. Bu nedenle bir haksızlık 
karşısında sessiz kalmak Allah’a karşı sorumluluğu yerine getirmemektir. 
 
Gayesi  Aşkın  Olan’a/Allah’a  yönelik  olmayan  hareket  Topçu’da  “isyan”  olarak 
nitelendirilmez.  Bu  nedenle  her  harekette  (ahlaklı  bir)  isyan  aramak  beyhude  çabadır.  Kişi 
farkında  olsun  ya  da  olmasın  bir  haksızlık  karşısında  kendisini  fıtraten  bir  isyana  yönelten; 
hareketlerini  tetikleyen  içsel  bir  mekanizmaya  sahiptir.  Tetiği  düşürmek yahut  bunun  aksine 
tetiği  çekmek  kişinin  iradesine  kalmıştır.  Bu  durumda  (her  ne  sebeple  olursa  olsun)  tetiği 
düşürenler konformist;  çekenler ise isyancılardır.  İnsan, Allah ile birlikte hareket  halindedir 
ve  hareket  gerçek  bir  isyandır;  bu  yüzden  isyancılar,  Topçu’nun  da  dediği  gibi  ıstırabı 
istirahate tercih edenler, hatta bu bilinçle canlarını feda edenlerdir. 
 
Ahlaklı isyan, kendinden daha üstün bir düzene yönelik olmalıdır. Bu, bir nevi kişinin 
kendi iradesi karşısında anarşist; İlahi irade karşısında ise konformist
485
 olabilmesine bağlıdır. 
Çünkü  Allah’a  boyun  eğmek,  insanın  kendi  benliğine  karşı  isyanını  gerektirir.  Topçu’nun 
ferdiyetçilik olarak nitelendirdiği bu edim kişiyi Allah’a yaklaştırır. Böylesi bir yakınlaşmanın 
ete  kemiğe  bürünmüş  şekli  ona  göre  Hallâc’dır.  Hallac,  insanî  yetersizliğini  İlahi  hareketin 
                                                           
480
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/konuk-yazarlar2/1470-konformizm-yozlasma-ve-itaatsizlik
 
481
  Bkz.  “Biz  ise  ahlak  meselesinin  kalbine  sorumluluk  kavramını  koyuyoruz.”  Nurettin  Topçu,  İsyan  Ahlakı, 
Çev., Mustafa Kök-Musa Doğan, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2013, s.35. 
482
 Nurettin Topçu, A.g.e., s.31. 
483
 Nurettin Topçu, A.g.e., s.30. 
484
 Mustafa Kök, A.g.m., s.22. 
 
485
 Mustafa Kök, A.g.m., s.24. 

139 
 
mükemmelliğinde yok etmektedir. Öyle ki katledilirken dahi kendi katilleri için Allah’tan af 
dilemesini bilmiştir. Vahdet-i vücud’un bir göstergesi olarak o, bir anlığına da olsa Allah’la 
birleşmiş ve “Ben hakikatim” manasına gelen “Ene’l Hakk” diyebilmiştir.
486
 
 
Şu  halde  erdemli  bir  itaatsizlikten  yahut  ahlaklı  bir  isyandan  söz  etmek  bizce 
mümkündür. Bir haksızlık karşısında adaletin  terazisi şaşarsa ferdin vicdanındaki  ilahi  lütuf 
devreye  girecek ve kişiyi harekete geçmesi için isyan’a sürükleyecektir.  Bu, kişi için bir  yol 
ayrımıdır; vicdan, teorikte katıldığı  gerekçenin  pratiğinde  yer alırsa  -ıstırabı  istirahate tercih 
ederse-  harekete  geçecek;  onu  hareketsiz  bırakan  benliğine  karşı  isyan  edecek;  İlahi  irade 
karşısında ise konformist olacaktır.  
 
İsyan  ahlakı,  evrensel  bir  nizama  yükselişin  genel  adıdır.  Bu  isyan,  ne  tek  başına 
insanın ne de tek başına Yaradan’ın eylemidir. Blondel’in deyişiyle  bu,  insanla Allah’ın bir 
terkibi’dir.  Bu  edimi  neticesinde  birey,  Allahlık  yolunda  adım  atmış,  İlahi  iradeye  doğru 
yükselmiş olur. Bakara Suresi’nde zikrolduğu üzere “Allah’ın boyası ile boyanmak”
487
 yahut 
Gazzali’nin işaret ettiği “Allah’ın ahlakı ile ahlaklanınız.”
488
 hadisinin beşerde vücut bulmuş 
şekli de bizce budur. 
 
Özcan  Yeniçeri,  itiraz  ve  itaatin  insanın  yaradılışı  ile  ilgili  olduğu  kadar  kültürle  de 
ilgili  bir  fenomen  olduğunu  dile  getirir.  İçinde  hayatını  sürdürdüğü  sosyal  rahim  kişilikleri 
bireyi  itiraza  ya  da  itaate  yatkın  kılabilir.”
489
  Bu  nedenle  Yaşar  Kemal’i  sivil  itaatsiz  olarak 
nitelendirirken  onu böylesi  bir kimliğe iten etmenlerin neler olduğunu  göz ardı etmek doğru 
olmaz.  O  halde  öncelikle  Yaşar  Kemal’i  içine  doğduğu  kültür  ve  sosyal  rahim  kanalları 
açısından irdelemek gerekir.  
 
Nurettin  Topçu  ve  Yaşar  Kemal  iki  farklı  sosyalizm  anlayışının  temsilcileridir. 
Topçu’nun  İslam  sosyalizmi  ile  Yaşar  Kemal’in  Marksist/sol  sosyalizmi  belki  ayrı  bir 
çalışmanın konusu olabilir.  Her ne kadar farklı geleneklere  yaslanmış olsalar da bu iki fikir 
adamının  en  azından  ortak  bir  noktada  birleştiklerini  Muhittin  Nalbantoğlu,  ünlü  yazarın 
ölümünden sonra kaleme aldığı Yaşar Kemal’in Dünyaya Mesajı başlıklı yazısında şöyle dile 
getirir: 
                                                           
486
 Bkz. Nurettin Topçu, A.g.e., s.205-206 
487
 Bkz. K.K. 2/138 “(Siz) Allah(ın) boyasına bak(ın) –(ki biz onunla boyandık; Allah’ın boyası olan iman-ı fıtrî 
ile  iman  ettik)-  Allah’tan  güzel  boya  vuran  kim?  Biz  işte  O’na  ibadet  edenleriz.”    Elmalılı  M.  Hamdi  Yazır, 
Kur’ân-ı Kerim ve Meâl-i Şerîfi, İşaret Yayınları, İstanbul, 2000, s.22. 
488
 Gazzâlî, İlahi Ahlak, Uyanış Yayınevi, İstanbul, 2007 
489
 
http://www.kirmizilar.com/tr/index.php/konuk-yazarlar2/1470-konformizm-yozlasma-ve-itaatsizlik
 

140 
 
 
Bir  başka  gün  dükkânımdaki  sohbetlerimiz  sırasında  Mevlana’dan  bahsediyorduk. 
UNESCO’nun Mevlana’yı dünyanın beş büyük adamı arasında saydığını, bu haberi Nurettin 
Topçu’ya  aktardığımda  onun,  “Mevlana  dünyadan  büyük  adam”  dediğini  Yaşar  Kemal’e 
söyledim. Rahmetli Nurettin Topçu yeni ölmüştü. Yaşar Kemal bana dönüp, “Ulan, Nurettin 
Topçu’nun  bu  sözü  söylediğini  bilseydim  onun  cenazesine  giderdim.  Ülkücülerin  beni 
öldüreceğini de bilsem yine giderdim.” dedi.
490
 
 
Gayesini,  farklı  hakikat  tasavvurlarından  ötürü  dün  ötekileştirdiklerimizi  bugün 
berikileştirmek  olarak  belirlediğimiz  bu  çalışmamızda  Yaşar  Kemal’i  sivil  itaatsizlik 
bakımından incelemeye aldık.