T ƏHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
da”, “Ağdabanlı Qurban və Göyçə mühiti”, “Aşıq Ələsgər və Ağdabanlı Qurban”, “Ağda- ban
lı Qurban və Usta Abdulla”, “Sənətkar Ab- dulla”, “Sin ələrdə çox söz var”, “Ağbulaqlı Aşıq Aqil”, “Tifil Əsəd”, “Ayrım Əhməd”, “Aşıq Ələsgər nəslinin nümayəndəsi”, “Əli Bimar”,
314
“Qurban ocağının külaltı közü”, “Vurğun nəfə- sind
ə alışan Şəmşir”, “Dəlidağın qonağı”, “Əli v ə Mehriban” dastanı, “Seyfəli Aşıq Pənah”, “Sözd ən çələng hörənlər”, “Dağ çiçəkləri”, “Şehli çiçəklər”, “Aşıq Nabat”, “Aşıq Nabatın mahnıları”, “Dərbənd inciləri”, “Nəsimi və folk- lor”, “Atalar sözl ərində mifoloji izlər”, “Səməd Vurğun və aşıq sənəti”, “El şairləri”, “Tambur və tala mahnıları”, “Biz qonşu deyilik, qardaşıq”, “Arazdan keç ən də var”, “Alimin İran səfəri”, “Könlümün sazını vərəqləyərkən”, “Alim səfər- d ən qayıtmışdır”, “Türkiyə xatirələri”, “Çeşmə nec ə yarandı?”, “Elin söz ocağı”, “Gənc ozan- ların müsabiqəsi”, “Dastan yaradıcılığı məsələ- l əri”, “Bir ömrün yaşıl yarpaqları” adlı məqalələr toplanmışdır. Kitabda qırx yeddi məqalə var. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı qeyd edir ki, kitabın cildininin əhatə dairəsi, coğrafiyası genişdir. Burada adları ədəbiyyat tarixinə düşməmiş nadir s ənətkarlardan, çalğı alətlərindən, musiqi havalarından, ahəng və qaydalarından söz açılır. Q əzet və jurnallarda pərakəndə şəkildə qalan elmi m əqalələrin kitabda toplanması və oxuculara ərməğan verilməsi əhəmiyyətlidir. D ərslikdəki Güney Azərbaycan və Türkiyə xati- r ələri çox maraqlı və faydalıdır. 315
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının iki cildd ən ibarət olan “Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” kitabı dərslik mahiyyətli z əngin və əhəmiyyətli bilik xəzinəsidir. Bu bilik x əzinəsi oxucular üçün əhəmiyyətli və fay- dalı mənbədir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Ozan-
aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar” adlı t ədqiqat monoqrafiyasının ikinci cildində verilən materialların bir neçəsi haqqında məlumat ver- m əyi faydalı hesab edirik. Ona görə ki, məzmun v ə ideyasına görə bu elmi-nəzəri məqalələr t ərbiyəvi və estetik mahiyyətlidir. “Güv əndikli Aşıq Əhməd” adlı məqalədə klassik aşıq poeziyasında Yəhya bəy Dilqəmlə XIX
əsrin ortalarında yaşamış, dost olmuş və göz
əl sənət inciləri yaratmış Aşıq Əhmədin ya- ra dıcılıq yolu təhlil edilir, maraqlı nümunələr verilir. Дилгям севэилиси Телли (Досту) ханымын айрылыьына, Ящмяд ися нясил дцшмянчилийиня эюря наращат эцзяран кечирмишляр. Елин сюз билижиси шаир Жавад онларын бир йердя Досту ханымы ахтар- дыгларыны, даьлара цн салдыгларыны, дцш- мяндян гачдыгларыны, онларын гяминин,
316
ащу-зарынын щяля дя даьларын йахасындан тутуб
эетмядийини поетик
рущда, та р и х я н о л му ш ща д и с я к и ми б и з я ч а тд ыр ыр :
Бащардан айрылыб чякяндя зары, Жящд едир гайыда kökсцня сары. Ящмяднян Дилгямин гями, ащ-зары, Тутуб йахасындан эетмир даьлардан.
Bu şeirin məzmunu və ideyası, tərbiyəvi və estetik mahiyy əti insana dərin təsir bağışlayır. Йящйа бяй Дилгямин кядяр долу гош- малары “Дилгями”ни йаратдыьы кими, Ящмядин шеiрляри дя “Ящмяди-Кярям” кими гямли саз щаваларынын йаранмасына сябяб олмушдур. “Дилгями” иля “Ящмяди” саз щавала- рынын фярги ондадыр ки, “Дилгями” “Руща- ни” саз щавасы кими бюлэц иля, “Ящмяди”ися бюлэцсцз, байаты кими дейилир. Гямля, кядярля, эюз йашы иля доьул- муш “Ящмяди” вя “Ящмяди-Кярям” саз щава- ларына Борчалы ашыглары даща чох мейл едирляр. Onlar bu havaları ilhamla oxuyurlar. 317
Бязян еля тясир баьышлайыр ки, Эцвяндикли Ящмядин гошмаларыны Дилгямин шеiрляриндян айырмаг чятин олур. “Дилгями” иля “Ящмяди” вя “Ящмяди- Кярям” саз щавалары бир кюк цстцндя кюкляндикляри цçün çox gözəl və səmimi təsir bağışlayır. Güv
əndikli Əhməd Tovuz rayonunun Gü- v əndik kəndində anadan olmuşdur. Həmin kənd indi Çeşməli kəndi ilə birləşmişdir. Əhmədi və qardaşı Paşanı anaları Telli xanım tərbiyəli bö- yütmüş, onları vətənpərvər yetişdirmişdir. Əhməd elin gözəl qızı Yamənlə nişan- lanır. Ancaq bəylərdən narazı olduqları üçün qa- çaq düşür, ömürlərinin çoxunu Çoban dağında Göyyurdda keçirirl ər. Bəylər Paşanı öldürür, Əhməd düşmən tərəfindən adam öldürür, qar- daşının qanını yerdə qoymur və ömürlük qaçaq olur. Əhməd yeddi il nişanlı qalır. Ağır yara- la nır və əmisi oğlu Namaza deyir ki, məni k əndimizin qəbirstanlığında dəfn edin. Əhməd Namaza deyir: - Намаз, мян бу йарадан саьалан дейи- лям. Эет, кяндин адамларына де ki, ким истяся сянинля эялсин, мяни бурадан апарыб юз гябиристанлыьымызда гардашым 318
Пашанын йанында дяфн etsin. Mənim yeganə arzum budur. Ящмяд савадлы иди, мядряся тящсили эюрмцшдц. О эцжля юзцнц яля алыб анасы Тцкязбана вя севэилиси Йамяня ашаьыдакы мязмунда бир мяктуб йазыр (мяктубу ихтисарла веририк):
Намаз, эедяр олсан бизим елляря, Дейнян, мяним цчцн елляр аьласын. Вираня бяхтимя, кям талейимя, Гарышсын цммана селляр аьласын.
Əhmədin anası Tükəzban xanım və nişanlısı Yam ən xanım kişi paltarı geyinib düşməni axtar- mış və üç kişinin üçünü də güllə ilə öldürmüş- dür.
Yaralı Əhməd dağda üşüyür, əziyyət çəkir, dağlarda qar havasını hiss edir, qəlbinin istəyini poetik dill ə verir:
Эюрцрсянми гаршы дуран даьлары, Дейян, о даьларда гар щавасы вар. Эюзцм
эюрцб, кюнлцм
севиб, алмышам, Халгын мяним иля ня давасы вар?
319
Бир жцт тярлан эялди гонду гамыша, Онун бармагларын тутам эцмцшя. Щясрят чякян, ики кюнцл эюрцшя, Эюрян дейяр, бурда ел дуасы вар.
Ящмядин йарасы сызылдады, эюрдц ки, юлцр, гялбиня беля бир гара фикир эялди ки, дцшмянляр йолда Намазы да юлдцря билярляр. Бялкя щеч юлцм хябярим кяндя чатмады. Бу сябябдян Ящмяд дя юз йери-йурду иля баьлы бир гошма йазыб дамын диряйиня йапышдырды ки, щеч олмаса бурайа эялян овчулар билсинляр ки, бу жясяд киминдир. Мящз Ящмядин “Даьлар” гошмасы бе- ля бир дцшцнжянин, дуйьунун ифадяси кими йаранды, йайлаг дамындан пярвазланды, саза говушду, мяжлислярдя сясляндирилди:
Яслим Эцвяндикли, Шямсяддин елим, Гям мяни атыбдыр бурайа, даьлар! Щайана бахырам вятян эюрцнмцр, Пиллякян дцшцбдц арайа, даьлар.
Гашларын жялладдыр, киприйин алмаз, Щарамдан охласан, орам саьалмаз, Йцз мин тябиб эялся дярдими билмяз, 320
Шащи-мярдан чатсын щарайа, даьлар!
Тярлан гушу овун алмазмы сардан? Дяли кюнцл ял эютцрмяз дилбярдян, Йазыг Ящмяд айры дцшцбдц йардан, Онунчцн батыбды гарайа, даьлар!
Намаз Гашгачайа чатды. Йайлаг да- мына эиряндя бахды ки, Ящмяд юлмяйиб зарыйыр. Намаз Ящмядин башыны голлары цстя алды. Олуб кечянляри Ящмядя данышды. Намаз ону да билдирди ки, анан Тцкязбанла севэилин Йамян Хатынжан даьында
дцшмянляринин цчцнц
дя юлдцрдцляр. Ящмяди ата сарыйыб кяндя йола дцшдцляр. Йаралы Ящмяд
Эцвяндик кяндинин башындан эиряндя
кяндин айаьындан эялян шивян сясини ешитди. Ону евиня чатдырдылар. Анжаг эеж иди. Ящмяд севэилиси Йамян ханымы гямли-гямли башдан-айаьа сцзцб, эюз гапагларыны ябяди йумду.
Кянддя шивян-шивяня гарышды. Ящмяд дя онун дцшмянляри дя ейни эцндя дцнйадан кючдцляр. Лакин Ящмяд кючся дя, шерляри, сюзляри галды. О шеiрляр ки, ону 321
бу эцн дя йашадыр, сабащ да йашадажагдыр. Буну Ящмяд юзц дя билирди. Билирди ки, Йамян ханымла онун севэи мажярасы ясасында йаранажаг “Эцвяндикли Ящмяд вя Йамян ханым” дастаны дилляр язбяри олажагдыр. Əhmədin anası Tükəzban xanımın “Ya- m ən həm oğlumdur, həm də qızımdır” deməsi, Tük əzban xanımın əlində silah toyda oynaması insanın qəlbini pərvazlandırır. A nanın arzu və istəyi müqəddəsdir, övla- da, g əlinə sevgisi çox səmimiyyətlidir. Məhz buna gör ə “Güvəndikli Əhməd və Yamən xanım” dastanının əsas məzmununu ana mə- h əbbəti təşkil edir. Aşıq Mayıs Gəncəli, Aşıq Alqayıt, Aşıq Abuz
ər, Aşıq Fətullah, Aşıq Nəriman, Aşıq Cüm
şüd, Aşıq Yaşar, Əli Tağıyev və başqaları- nın köməyi ilə folklorşünas, professor Sədnik Paşa Pirsultanlı Güvəndikli Əhmədin poezi- yasını, yəni ədəbi irsini toplamaqla səmərəli m əşğul olur. İndi Sədnik müəllim topladıqları şeirləri, ümumiyy
ətlə Güvəndikli Əhmədin ədəbi irsini kitab şəklində çap edib oxuculara hədiyyə ver- m əyə hazırlaşır. Bu səmərəli işdə Sədnik müəl- lim ə uğurlar arzulayırıq. 322
Aşıq Bəsti XIX əsrin ikinci yarısında və XX
əsrin əvvəllərində yaşamış, Aşıq Ələsgərin v ə Ağdabanlı Qurbanın müasiri olan Aşıq Bəsti faci əli həyat keçirmiş, ağır, maddi ehtiyac içəri- sind ə yaşamışdır. Aşıq Bəsti Kəlbəcər rayonunun Lev kən- dind
ə yoxsul bir ailədə anadan olmuş, atası Kər- b əlayi Bayramalı Bəstini kənd mollaxanasına da gönd ərə bilməmişdir. Ağıllı, zəkalı Бясти савадсыз олмушдур. Ешитдийи наьыллар, байаты, гошма вя дастанлар онун мяняви инкишафына дярин тясир етмишдир. “Гурбан булаьы” мяжлисляриндя Ашыг Ялясэяр, Аьдабанлы Гурбан кими устад ашыгларын “сещрли” мащнылары Бястидя фикир вя щисслярини шеiр дили иля ифадя етмяк арзусу ойатмышдыр.
Халг арасында дейиляня эюря, Бясти 17- 18 йашларында Яййуб адлы бир чобаны севмишдир. Онларын
севэиси накам
олмушдур. Яййуб юз щазыржаваблыьы цстцндя кянд бяйляри тяряфиндян хянжярля доьранмышды. Бу
фажияли щадися
Бястини сарсытмышды. О, саз эютцрцб кяндбякянд, 323
оба-оба долашмыш, юз дярдини “дярдли елляря” сюйлямякля тясялли тапмышдыр. Кядярли гошмаларын вя сазын инжя телляриндян гопан щцзнлц ащ-налянин эюз йашлары иля мцшайияти онун эюзлярини хейли зяифлятмишди. Она эюря дя Бясти ел арасында “Кор Бясти” ады иля дя танынмышды. Ancaq Aşıq Bəsti kor deyildi, sevgilisinin faci əsi onun gözlərini zəiflətmiş, sarsıtmışdı. Бясти щазыржаваблыьы, мялащятли сяси иля мяжлислярдя цстцнлцк газанарды. О, гошмалары цряк даьлайан бир кядярля охуйарды. Ел арасында беля бир мясял дя вар: “Бясти охуйанда даш да эюз йашы ахыдырды”. Бясти эянжлик иллярини Лев кяндиндя кечирмишдир. О, севэилиси Яййубун – Ханчобанын фажияли юлцмцндян сонра индики Дашкясян районунун Габагтяпя кяндиня кючмцш, юмрцнцн сон илляриндя ися йенидян
доьма Лев
кяндиня гайытмышдыр. Бясти 1936-жы илдя, тяхми- нян йцз йашында икян вяфат етмиш, Lev k əndində dəfn olunmuşdur. Aşıq Bəsti “Tapılmaz”, “A bəy”, “Zədə d əyməmiş” kimi qoşmalarında dövrün haqsız- 324
lığını ifşa edir, istismarçı hakim quruluşa nifrət yağdırır. “Tapılmaz” rədifli qoşmasında acı- nacaqlı həyatının real təsvirini çox inandırıcı cilalamışdır:
Цзцлцбдцр жаным ел тянясиндян, Щамы дейяр, Бясти евдя тапылмаз. Бир сазыды, бир сюзцдц, бир юзц, Бир беляси даща Левдя тапылмаз. Бу гынаьа, валлащ, мяням дюзцрям, Усанмышам, юлмяйя дя щазырам. Дярдими демяйя диван эязирям, Йердя ахтарырам, эюйдя тапылмаз.
Aşıq Bəsti Samux, Daşkəsən, Gədəbəy və Basarkeç ərdə aşıqlıq etmiş, sevilmiş, tanınmış, ümumxalq m əhəbbəti qazanmışdır. Aşıq Bəsti “A b əy” qoşmasında bəylərə, zülmkarlara nifrət edir: А бяй, ня эязирсян щаллы-щавалы, Сцлейман мцлкцнцн йийяси кими. Нядяндир йахшынын башын кясмяйя, Щазырсан хянжярин тийяси кими?!
Эцвянмяйнян дювлятиня, варына, Лянят олсун гейрятиня, арына, Щагдан зяфяр дяйсин бцржц-барына, 325
Лцт галэинян палаз ийняси кими.
Аьладым дойунжа, эцлмядим щаша, Бир ащ чяксям, даьлар эяляр баш- баша.
Бясти дейяр: Сяни дя дцш аташа, Йан Новруз шамынын пилтяси кими.
Aşıq Bəsti “Ayrımın gözəlləri” adlı gəray- lısında gözəllərə tərbiyəvi nəsihət verir, kişi- l ərdən qaçmamağı, çarşabı açmağı faydalı bilir v ə deyir:
Йайлаг йоллары йохушлу, Ялляри дярмя нахышлы, Щамысы марал бахышлы, Бу Айрымын эюзялляри.
Бясти дейяр, алма йашмаг, Ейибдир кишидян гачмаг, Лазымдыр чарчову ачмаг, Ай Айрымын эюзялляри!
Aşıq Bəsti yüz ilə yaxın ömür sürmüş, zən- gin poetik irs yaratmış, xalqına ərməğan vermiş- dir. Aşıq Bəstinin poetik irsi onu yaşatmış, ya- şadır və yüzilliklər boyu yaşadacaqdır!
326
Professor S ədnik müəllim Hüseyn Cavanın istedadlı sənətkar olduğunu, zəngin poetik irs yaratdığını və Vətənə şərəfli xidmət etdiyini göst ərir.
«Азадлыг мащнылары», «Шерляр», «Сядяфли саз», «Гошмалар», «Ашыьын арзулары», «Даныш телли сазым» кими марагла охунан китабларын мцяллифи олан Щцсейн Жаван юз сянятинин гцдряти иля цмумхалг мящяббяти газанмышдыр. Щцсейн Жаван йарадыжылыьы зянэин вя рянэарянэдир. Доьма Вятяня, еля баьлылыг, одлар юлкясинин тарихи шющряти щаггында лязиз сющбятляр ачмаг онун йарадыжылыьында бюйцк йер тутур. Шаирин Жянуби Азярбайжан, еляжя дя Икинжи Дцнйа мцщарибяси дюврцндя Тябриздя йаранан милли-азадлыг щярякаты мювзусунда йаздыьы шеiрляр Ирандакы шащ цсул идарясиня вя бейнялхалг империализмя гаршы ян эцжлц зярбядир. Hüseyn Cavan deyir:
Мян Жаван Щцсейням еля баьлыйам, Эяряк бу ешг иля дастан баьлыйам.
327
Hüseyn Cavanın «Тябриз», «Йохдур», «Эюрдцм», «Аьлама, бажым», «Хяйала дцш- дцм», «Сяттярхан», «Няйин цстядир», «Кяк- ликляр», «Гардаш», «Бу эцн щям фяхримдир, щям вцгарымдыр», «Бяс», «Цряйимин парасы», «Гызым», «Синясиндя» вя саир онларжа бу кими гошмалары охудугжа санки гямли бир дастаны вараглайыр, шащ цсул идарясиня гаршы мярдликля мцбаризя апаран гардаш вя бажыларымызын кядяриня шащид олурсан.
Тябриздян аралы дцшян şair Hüseyn Cavan ür ək ağrısını poetik dillə vurğulayır:
…
Йаралы гялбиндя мин бир арзу вар. Гойнунда гурайдым хязансыз бащар- Мян дя юз боржумдан чыхайдым, Тябриз.
Şairin arzusu və istəyi Cənubi Azərbay- canda azadlıq və istiqlaliyyət bayrağının yük- s əklərə qaldırılması, istismarçı hakim quruluşun l əğv olunmasından ibarətdir.
Бир эцн фярман веряр доьма фиргямиз, Щямишялик чыхар йасдан юлкямиз. 328
Той палтары эейяр анамыз Тябриз, Бащарла говушар торпаьын, дашын.
биятиня вурьун сяняткардыр. Йурдумузун бярякятли торпаьы, фцсцнкар тябияти, мярданя дурушлу даьлары, ити ахан чайлары, ятирли йамажлары онун гяляминдя даща жанлы вя образлы мащиййят кясб едир:
Жаван Щцсейн, ня ахчам вар, ня зярим, Пара гялби бир етмякдир нязярим, Бир гялямдир, бир дя синя дяфтярим, Йаз щимнини бизим Кцрцн, Аразын.
Kamil s ənətkar Hüseyn Cavan bəşəri duyğularla yaşayır və yazır:
Халгынын щалына йанан сяняткар, Еллярин гялбиндя билир - йери вар, Мин туфан гопса да, тярпянмяз чинар, Кюк атыб щяр йана, диби бош дейил. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı Aşıq Ələs- g ərin (1821-1926) yaşadığı siyasi mübarizələrlə dönüş dövrünü, köhnəliklə yeniliyin mübarizələr dövrünü düzgün t əhlil edir. Aşıq Ələsgərin məktəbdə oxumadığını, z əkalı, zehinli, hafizəli sənətkar olduğunu gös- t ərir. Aşıq Ələsgərin “Quran”ı əzbər bilməsini 329
“ Əlif-lam” şeiri də təsdiq edir. Aşıq Ələsgər deyir: Яэяр щагг ашыгсан, мейдана эял де! Яэяр ящли-рущсан сюзцн эюзял де! Фарсиййят билирсян, шеiр-гязял де! Ярябхансан, эял «Гуран»дан данышаг.
Aşıq Ələsgər təhsil almasa da, müəyyən bir m əktəbdə oxumasa da, yazı-pozu bilməsə də, dövrünün, mühitinin alimi olmuşdur. Ашыг Алы кими камил бир устаддан дярс алмыш, кющняликля йенилийин мцбаризя апардыьы, Эюйчя мцщитиндя йетишмишдир. Ашыг
Ялясэяр халг
академийасыны битирмиш, хцсуси истедада малик бир дцща иди. Юз дюврцнцн камил тящсил алмыш сяняткарларындан бири дя
Эюйчя мащалынын Зод кяндиндян олан Мирзя Бяйляр иди.
Мирзя Бяйляр (1837-1919) дя Ашыг Ялясэяр сянятинин, Ашыг Ялясэяр
поезийасынын пярястишкарларындан бири иди. Мирзя Бяйляр бу саз-сюз устасыны икинжи Щафиз адландырыр, ону о бюйцк сяняткарла йанашы тутур:
330
Ашигям мян сянин ихтилатына,
Нязминя, фярдиня, хош baйатына, Афярин, афярин, ясли затына,
Сян исян Щафизи-сани Ялясэяр. Mirz
ə Bəylər Aşıq Ələsgərə müraciətlə deyir:
Бу Азярбайжанда, тцрк арасында,
Сянин кими шаир щаны, Ялясэяр?
Вагиф дя, Ялясэяр дя бюйцк сюз уста- ларыдыр. Бунунла беля щяр бири юз ясринин, юз мцщитинин бюйцк оьлудур, бюйцк сяняткарыдыр.
Аьдабанлы Гурбан, Zодлу Sяняткар Аб- дулла, Ашыг Бясти, Нювряс Иман, гаражямирли Гасым, шамахылы Ашыг Билал, Ашыг Шямшир вя башгалары Ашыг Ялясэярин истедад вя бажарыьыны поезийа дили иля йцксяк гиймятляндирмишляр.
Аьдабанлы Гурбанын «сюз сяррафы» адландырдыьы бу сяняткары Нювряс Иман Хястя Гасымла, Шикястя Аббасла йанашы тутур, щятта бунлардан гейри шаирлярин цз эялиб эетдийини сюйляйирди:
Ялясэярля Гасым, Шикястя Аббас, Галан шаир щамы цз эялиб эедиб. 331
Бу о демяк дейилдир ки, Нювряс Иман башга ашыг-шаирляри севмямишдир, беля дцшцнмяк сящв олар. Иман, Шикястя Аббасын, Хястя Гасымын вя Ашыг Ялясэярин ашыг поези- йасындакы мювгелярини гиймятляндиря билмяк цчцн юз фикрини ифадя етмишдир.
Ашыг Ялясэярин мцасири вя сянят досту Ашыг Бясти дя ашыглары ону «йахшы таны»маьа, ондан юйрянмяйя чаьырырды:
Нечя беля няр ашыьы билэинян.
Гиймят гойсан эярайлыйа, гошмайа, Нязмимдяки йарашыьы билэинян.
Ашыг Мящяррям Ашыг Ялясэярин XIX ясрдяки ядяби мювгейини вя фяалиййятини даща йахшы гиймятляндирмишдир:
Дцшдц ешгин аташына,
Йанды Сямяндяр кими.
Сюз синядя жуша эялди,
Жям олду дяфтяр кими.
Щеч мащалда устад йохдур,
Ашыг Ялясэяр кими. 332
Йцз йердян гятря ойнады,
Беля цмман эялмяди.
Ашыг Ялясэяри тякжя Шямкирдя, Эюйчядя вя Кялбяжярдя дейил, Азярбай- жанын щяр эушясиндя, щятта «мян доландым бцтцн Гафгаз елини»- дейян сяняткары Ермянистанда да, Эцржцстанда да, Даьыстан- да да йахшы танымышлар.
Щяля Ашыг Ялясэярин саьлыьында онун сюз сянятини йцксяк гиймятляндирян мцасири Ашыг Билал ону Шамахыйа гонаг чаьырмышдыр. Ашыг Билал (1872-1938) бюйцк
сяняткара йазыб
эюндярдийи шеiриндя дейирди:
Гядям гойуб бу мягама эялэинян.
Дост олмаг истясян мянимля яэяр, Бир ахшам йемяйя, шама эялэинян.
Эялдийин йоллара халча салмышам. Эюзляйирям, интизарда галмышам,
Гонаьа щазырды, хана эялэинян.
333
Устадла истярям бир гылым сющбят,
Сяняткар адына варымды щюрмят. Билал арифляря ейляйир хидмят,
Шамахыйа, бизим йана эялэинян.
Ашыг Ялясэярин поезийасыны йцксяк гиймятляндирян сяняткарлардан бири дя Бозалганлы Ашыг Щцсейн иди. О, Ашыг Ялясэяри ян чятин имтащанлардан жясарятля чыха билян сянят бащадырларындан бири щесаб едирди:
Хястя Гасым, Мящяммядщцсейн, Ялясэяр, Сечмяк олмаз имтащана эяляндя.
Азярбайжан Республикасынын əмякдар i нжясянят xадими, истедадлы ашыг-шаир Шямширин дили иля десяк, Ашыг Ялясэяр бу эцн дя башга саз-сюз сяняткарлары иля бирликдя «йазыб йарадыр», «сюз инжиляри дцзцр»:
Гялям тутуб атам Гурбан,
Йазыр мяним хяйалымда.
Ялясэяр сюз инжиляри,
Дцзцр мяним хяйалымда. 334
Ашыг Ял я с э я р о н а э юр я х о шб я х т с я н я т к а р д ыр к и , мц а с и р л я р и д я , о н д а н с о н р а э я л я н л я р д я , щя тта э я н ж н я с л я мя н с у б б у э ц н й а з ыб й а р а д а н , ч а л ыб ч а ь ыр а н а шыг - ша и р л я р д я о н у юз л я р и н я у с та д ще с а б е д и р, о н д а н юй р я н и р , о н у н с я н я - ти н и, о н у н п о е з и й а с ын ы з е щи н л я р и н д я , й а д д а ш л а р ын д а я з б я р й а ша д ыр л а р . Əməkdar elm xadimi, professor Sədnik Pa- şa Pirsultanlı Aşıq Ələsgərin Göyçə aşıq mək- t əbinin zirvəzi, ustad və əbədiyaşar sənətkar olduğunu tarixilik, elmilik, ideyalılıq, pedaqoji- metodik prinsipin əsasında təhlil edir, onun zıngin ədəbi irsinin müqəddəs əxlaqi keyfiy- y ətlər mənbəyi olduğunu göstərir və gənc nəslə öyr ənilməsinin zəruriliyini qeyd edir. Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlı Ağdabanlı Qurbanın həyatı, yaradıcılığı, zəngin poetik irsi haqqında səmərəli axtarışlar aparmış, faydalı tədqiqat əsəri yazmışdır. Aşıq Ələsgər ədəbi məktəbinin ən görkəmli nümay
əndələrindən biri Ağdabanlı Qurban Qo- cayev 1868-cild ə Kəlbəcər rayonunun Dərmi- çidam k
əndində anadan olmuşdur. 1881-ci illərdə 335
Göyç ə mahalının Sarıyaqub kəndində orta mək- t əbi qurtarmışdır. Г у р б а н ын Ашыг Ял я с э я р , Ши шг а й а л ы Ай д ын , Ми р з я Бя й л я р в я З о д л у Аб д у л л а и л я и л к д о с тл у ь у д а Са р ый а г у б к я н д и н д я н б а шл а мыш в я б у д о с тл у г с о н р а л а р д а ща б юй ц к мя з му н к я с б е т ми шд и р . О, к л а с с и к ше iр в я му с и г и и р с и н и , Ни з а ми в я Фц з у л и н и , Ва г и ф в я З а к и р и д я р и н д я н юй р я н ми ш, о н л а р ын э юз я л я н я н я л я р и н д я н , к а ми л с я н я т - к а р л ыг хцсусиййятляриндян истифадя етмяйя чалышмышдыр. Сядинин «Эцлцстан», «Бустан» ясярлярини охумуш, Фирдовсинин, Щафизин, Юмяр Хяййамын вя башга эюркямли шаир вя мцтяфяккирлярин йара- дыжылыьы иля таныш олмушдур. О, фарс дилини дяриндян билмишдир. Гурбанын «Якинчи», «Йохсулун» гошма- лары, «Цстцндян», «Бир-бир» эярайлылары Эюйчядя дилляр язбяри олмушдур. Ашыг Ялясэяр, Шишгайалы Айдын, Мирзя Бяйляр, Зодлу Абдулла онун шаирлик бажарыьына йцксяк гиймят вермишляр.
336
1905- жи илдя Гурбанэилин аиляси Кялбяжярин Аьдабан кяндиня кючмцшдцр. Инди бурада «Гурбан булаьы» дейилян бир булаг вар. Йашлылар данышыр ки, онлар тез- тез бир йеря жям олуб, булаьын цстцндя шеiр мяжлисляри кечирярмишляр. R əngarəng yaradıcılığa malik olan Qurban “Gör əndə” rədifli qoşmasında zülmkarlığa, b əyə, xana, istismar dünyasına, cinayətkarlara və q əsbikarlara nifrət yağdırır:
Евимдян кянара чыха билмирям, Хяйалым дярйады, аха билмирям. Ишыглы дцнйайа баха билмирям, Эюзцм ачыб бяйи, ханы эюряндя.
Бир дярд цряйимдя галды йадиэар, Чыхмаз хяйалымдан нежя жаным вар. Йохсул цчцн зящяр олду самовар, Эюзцм долур стяканы эюряндя…
Qurban “Getm ə” şeirində real həyatı, onun hadis
ələrini, gözəlliyini təsvir edir və ömür sirdaşına deyir ki, mütləq məzarımın üstünə gəl, m əni ziyarət et: Эюзялляр карваны йола дцзцлдц, 337
Кяпязин кяклийи, маралы эетмя.
Эюзлярин сцзцлдц, жаным цзцлдц, Мяни гойуб йаслы, йаралы эетмя.
Бир дя гясд ейляди йар цздц жаным.
Бцлбцлям гяфясдя хар цздц жаным, Бир эюнчясян сяни хар алы эетмя.
Гурбан дейяр дярдин азарым цстя,
Бир дя эцзар ейля эцзарым цстя. Мян юляндя бир эял мязарым цстя,
Сян Аллащ, йар, ютцб аралы эетмя. Ağdabanlı Qurbanın söz xəzinəsindən səmə- r əli istifadə etməsini “Üstündən” gəraylısı aşkar- layır: Зяняхданда гоша хал вар,
Лябляриндя ширин бал вар,
Сцзцлцб гаймаг цстцндян.
Сянсиз бу Гурбан сызылдар,
Жисмим аьлар, жан сызылдар.
Ары эюрся шан сызылдар,
Олмаз айырмаг цстцндян.
338
Qurban il ə Əmrah Məmmədalı kişinin oğ- lan larıdır. Məmmədalı kişi öz nəsilləri haqqında oğlanlarına məlumat verir və deyir ki, atam bi- zim n
əslimiz haqqında bu hadisəni danışır, bi- zim biliyimizi artırırdı.
Qurbanın Səlbidən altı oğlu, iki qızı olur. Oğlanlarından Şəmşir, Bavı və Qara, qızlarından T əzə və Ceyran Ağdaban kəndində yaşamışdır. S əlbi 1926-cı ildə vəfat etmişdir. Qurban Qara- telin eşqinə düşmüş, ancaq onların sevgisi baş tutmamışdır. Гурбанын Зодлу Бяйлярля, Шишгайалы Айдынла эюрцшляри Эюйчядян сонра давам етмямишдир. О, юмрцнцн ахырына гядяр Ашыг Ялясэярля, Ашыг Бясти иля, ел шаири Сяняткар Абдулла иля достлуьуну давам етдирмишдир. «Гурбан булаьы» мяжлисинин илк иштиракчылары да бунлар олмушлар. Щямин мяжлиси сонралар Чяпли Мяммяд, Рцстям, Айрым
Ящмяд вя
Уьурлу давам
етдирмишляр. Шеiр охуйуб, мцзакиря етмяк, китаблар охуйуб гулаг асмаг янянясини Нювряс Иман, Ашыг Шямшир сонралар эениш йаймышлар. Яли Бимар вя Зал сяляфляринин йара-
339
дыжылыг йолуну бажарыгла излямишляр. Онлар бу йолла эедяряк эюзял сянят ясярляри, гиймятли тяжнисляр йаратмышлар. 1918-1921- жи иллярдя Ашыг Ялясэяр Кялбяжярин Галабойну кяндиндя йашамыш вя ян йахшы şeirlərini дя бурада йаратмышдыр. Кялбяжярлиляр Ашыг
Ялясэяри севдийи кими, о да бу торпаьы, онун адамларыны црякдян севмишдир. Ашыг Ялясэяр «Йахшыды» гошмасында дейир:
Эяшт ейлядим, бу дцнйаны доландым,
Кялбяжярин хейри, шяри йахшыды. Мясжид, минарасы, мяктябханасы,
Торпаьы ширинди, йери йахшыды. Ашыг Ялясэярля Зодлу Абдулла юмцрля- ринин камillik дюврцндя Кялбяжярдя йаша- мышлар. Ян йахшы шеiрлярини бурада йазыб йаратмышлар. Щяр икиси Кялбяжярдян евлянмишдир. Демяк олар ки, Сяняткар Абдулланын, Нювряс Иманын бцтцн йарадыжылыглары Кялбяжярдядир. Иман 1925-1926-жы иллярдя Сейидляр кянд Советинин катиби олмушдур. 340
1961- жи илдян бяри Гурбанын 4000 мисра шеiри топланылмышдыр. Ялбяття, бунун ян чоху 1966-жы илин апрелиндян бяри ялдя едилмишдир. Гуrбанын бир нечя ялйазмасыны оьлу Ашыг Шямшир сахламыш, йердя галан сюзлярини Мирзя, Ямращ, Ашыг Щцсейн, Шямшир, Чяпли Мяммяд, Айрым Ящмяд, Умуд, Рцстям, Зал, Гянбяр, Ялгямя, Эярай, Идрис, Гардашхан, Ашыг Аьайар, Эюйчяли Пянащ, Талыб, Няжяф, шаир Жавад, Мискин Вяли вя башга шеiр-сянят щявяскарлары синялярдя, зещинлярдя йашатмышлар. Гурбан Сялбинин юлцмцндян сонра «Гурбан вя Сялби» дастаны йаратмаг фикриня дцшмцш, лакин хястялийи аман вермядийи цчцн дастан йарымчыг галмышдыр. Щямин дастанда Дилгямин йарадыжылыг мотивляри, сызылтылары ачыг дуйулур. Гурбанын гардашы Ямращын вердийи мялумата эюря о, Дилгямин, Эцвяндикли Ящ- мядин вя Вагифин йарадыжылыьына бюйцк мараг эюстярмишdir. Qurban 1933-cü ildə vəfat et mişdir. 341
Кялбяжяр Ашыг Ялясэяр, Уста Абдулла вя Нювряс Иман йарадыжылыьынын, Эюйчядян сонра, икинжи бешийидир. Бу бюйцк ядяби ялагянин сябябкары, дюврцнцн алим-сяняткары, ел шаири Аьдабанлы Гурбан олмушдур. Гурбан Эюйчянин Сарыйагуб кяндиндя икииллик рущани тящсилини баша вуруб Кялбяжяря гайыдандан сонра да, адыны чякдийимиз сяняткарларла, хцсусян Ашыг Ялясэярля ялагясини кясмямишдир. Биринжи Дцнйа Мцщарибяси илляриндя Ашыг Ялясэярин аиляси иля бирликдя Кялбяжяря кючмяси бу ялагяни даща да мющкямляндирмишдир. Ашыг Ялясэяр дюрд ил Кялбяжярин Галабойну кяндиндя йашамышдыр. Ашыьын «Йахшыды», «Мцшкцназ», «Явязди», «Ширинди» гошмалары вя башга шеiрляри бу торпаьын мящсулудур. Кялбяжярдя Ашыг
Ялясэяр дяйирманчылыг едирди. Qurban həmişə d əyirmana gəlir, Aşıq Ələsgər “Qurban bulağı” m əclisində iştirak edirdi. Фолклоршцнас Ящлиман
Ахундов «Телли саз усталары» китабында, «XIX ясрдя 342
йетишмиш эюркямли ашыглар» адлы мягалясиндя ашыг Ялясэярля Аьдабанлы Гурбанын достлуьундан, Гурбанын Азярбайжан вя фарс дилляриндя савадлы олмасындан бящс едир. Aşıq Ələsgərlə Ağdabanlı Qurbanın deyiş- m ələri çox maraqlı və məzmunludur: Ялясэяр:
Бал бащаланыбды, гырылыб ары, Йаь сатанлар мала салды азары. Мин маната галхды дараган дары, Ня эцн чыхсын, ня ситаря долансын.
Гурбан: Йцкцмцз мющнятдир, даьлардан аьыр, Айаг алтда галыб фцгара фаьыр. Щагдан, ядалятдян бир кюмяк чаьыр, Мязлум елляр тапсын чара, долансын.
Ашыг Ялясэяр кими бюйцк бир сяняткарын ещтийаж
цзцндян дяйирманчылыг етмяси Гурбаны
дцшцндцрцр, онун гялбини аьрыдыр. Гурбан зяманядян шикайятляняряк йазырды:
343
Билмирям нядянди ариф оланлар, Нийя цзцн бу замана дюндяриб? Дцзялмир низама, эялмир мизана, Йцкцнц яйибди, йана дюндяриб.
Сюзцм дцздцр, сюйлямярям лафыны, Эюрцн бу фяляйин сиз инсафыны, Елм дярйасыны, дцрр сяррафыны, Дяйирманда пяришана дюндяриб.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı bu iki görk
əmli söz sənətkarlarının dövrünü, mühitini, h əyatını, yaradıcılıq yolunu tarixi hadisələrlə əlaqədar araşdırır, diqqətlə nəzərdən keçirib təd- qiq edir, onların vətənpərvər və əməksevər dahi s ənətkar olduqlarını göstərir. S ədnik müəllim bu sənətkarların poetik irsini g ənc nəslə mənimsətməyin səmərəli üsul- larını şərh edir, valideynlərə və müəllimlərə çox əhəmiyyətli tövsiyyələr verir. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Ağda- banlı Qurban və Usta Abdulla”, “Sənətkar Abdulla” adlı elmi məqalələrində hadisələrin real şərhini verir.
344
Abdulla R əhim oğlu Namazov 1865-ci ildə Göyç ə mahalının Zod kəndində dülgər ailəsində anadan olmuş, 1943-cü ildə vəfat etmişdir. Сяняткар Абдулла цч бюйцк сяняткарын: Ашыг Ялясэярин, Аьдабанлы Гурбанын вя Нювряс Иманын йарадыжылыьыны йцксяк гиймятляндирмишдир. Ашыг Ялясэярин юлцмц Абдулланын варлыьыны сарсытмышдыр. О, «Вармы» рядифли гошмасыны бу мцнасибятля йазмышды:
Миняк гям атыны, чыхаг жащана,
Эюряк бу дцнйада шад олан вармы?
Абдулла сянят аляминдя Сяняткар Абдулла, Зодлу Абдулла вя Уста Абдулла адлары иля таныныр. О, юзц дя гошмаларында бу барядя тез-тез сюз ачыб дейир:
Сяняткар Абдулла дейилян мяням.
Abdullaya “D əli Abdulla” deyən bədxahlara deyirdi: Дейилянляр эерчякдими?
Доьруданмы дялийям мян? 345
Аьыллынын ич цзцнц,
Истяйирям ялийям мян. S ənətkar Abdullanın şeirlərini ilk dəfə həm- yerlisi v ə qohumu Nağı Əbdüləzimov toplamış, “Ədəbi Ermənistan” məcmuəsində çap etdir- mişdir. Folklorşünas Əhliman Axundov Sənətkar Abdullanın tərcümeyi-halını və beş qoşmasını “Telli saz ustaları” (1964) kitabında vermişdir. G ənc folklorçu Rəşid Mehdiyev 1976-cı ildə “Usta Abdulla” adlı kitabını nəşr etdirmişdir. Fitri istedadlı Sənətkar Abdulla demişdir:
Абдуллайам, достлар, ара дяйибдир, Чцнки юлцб бяхти гара дяйибдир. Синямя щесабсыз йара дяйибдир, Гярар тутсан бир зянбурун шаныжан.
Абдулла эюзял бир диля малик, халг ифадя формаларыны мцкяммял мянимсямиш бир сяняткар иди. O, bir təcnisində deyir:
Овчусан эязирсян даь даманында, Сян аллащ, юлдцрмя сайадам мяни, Мян галмышам Лейли-Мяжнун цнцндя, Салма нязяриндян, сай адам мяни.
Эяздим, сейр елядим адам ичиндя, Дярйайи-мцщитям адам ичиндя, 346
Салма нязяриндян, адам ичиндя, Сечяр ел ичиндя, сай адам мяни. Абдuлла шеiрляриндя зящмятин, инсанын, тябиятин эюзяллийни тяряннцм етмишдир. Ону даща чох сяняткарлыг, хцсусиля тяжнис йарадыжылыьы марагландырмышдыр.
Абдуллайа эюстярэинян баьы сян, Тах бойнума эцлабатын баьы сян. Наз еля эир, сейр еля эял баьы сян, Сцсян-сцнбцл гюнчя эцлц йцз дярдя.
Abdulla “K ənarında” rədifli qoşmasında deyir:
Мящбус едир эюйдя эязян гушлары, Даьыдыр хяйалы, алыр щушлары. Ужу ябришимли сийащ сачлары, Жыьа пярвазланыр тел кянарында.
Баьбан олан эцл бежяряр баьларда, Хястя олан эюзц галар саьларда, Овчу олан эедяр эязяр даьларда, Абдулла доланар ел кянарында.
Ашыглар арасында эениш йайылмыш «Лейли нийя азды» адлы тяжниси Сяняткар 347
Абдуллайа тяжнис устасы кими ябяди шющрят газандырмышдыр.
Жаным дост йолунда лейли нийазды. Етибар кясилиб, илгар позулуб, Яввялки мящяббят, Лейли, нийя азды?
Гямяр ган аьлады, нештяр йериди, Йарам сызылдайыр, нештяр йериди. Лейлинин голуна нештяр йериди, Мяжнун ганы чюлдя Лейлини йазды.
Abdulla bir t əcnisində deyir:
Ярш цзцндя эцн, ай даим цзярмиш, Мцхяннятин доландыьы цзярмиш, Дярдин мяни инжялдярмиш, цзярмиш, Йа бюйцндц, йа сабащды, йа инди.
Абдулла дцшцбдц гара, айаза, Катиб эяряк мяним дярдим айаза. Зимистанда илгар вердин а йаза, А бимцрвят, эюзляйирям йай инди.
Abdullanın qoşmaları tərbiyəvi mahiyyət- lidir. 348
Бахтымын гапысын баьлар гойубсан, Чякиб синям цстя даьлар гойубсан. Сян ки, Абдулланы аьлар гойубсан, Чякирям Кярямин наласы кими.
Аьаж бялли олар йахшы барындан, Иэидляр сечиляр дцз илгарындан. Абдулла, даь гурма даьлар гарындан, Йазда эцн яридяр селя гарышар.
Ашыг поезийасында юз сюзц вя йери олан сяняткарлардан бири дя Аьбулаглы Ашыг Агилдир. Нифталы Гафар оьлу Гафаров 1900-жц илдя Эюйчя эюлц йахынлыьындакы Аьбулаг кяндиндя анадан олмушдур. Азярбайжанда Совет щакимиййяти гуруландан сонра кянддя мцяллим ишлямяйя башлайан Нифталы Агил тяхяллцсц иля гошмалар йазмышдыр. Лакин о, сянят аляминдя Аьбулаглы Ашыг Агил кими таныныр. Агил ашыглыг сянятини щямкяндлиси Казымдан юйрян- мишдир. О, Азярбайжанда Совет щакимий- йятинин гялябясини, йени щяйатын
башланмасыны црякдян алгышлайыр. Шаир- ашыьын “Йашасын” гошмасы бу дедикляри- мизя ян эюзял мисалдыр.
349
Совет эцлц юлкямизи бязяди, Гюнчялянсин йени эцлляр йашасын. Юлкямиздя йени щяйат гурулду, Бу Советляр милйон илляр йашасын.
Агил йени гурулушун савадсызлыьы ляьв етмяк, елмя, сянятя йийялянмяк мярамыны да дяриндян дуйур.
Цч сюзцм вар, эяряк доста дейясян, Бири оху, бири юйрян, бири йаз.
Агилин дя дядя Ялясэяр кими, ашыглыг сяняти щаггында юзцнямяхсус фикирляри вардыр. Агиля эюря ел арасына эедян сяняткар етибары, щяйаны, тямиз ады горуйуб сахламаьы бажармалыдыр. Кюнцл эяшт ейляйиб, аьыр елляри, Ел ичиндя намус, ары унутма. Щяйалы эяз, тямиз сахла адыны, Дост йанында етибары унутма.
Шаир-ашыьын “Эюрцнжя” рядифли гошмасында Хястя Гасымын тясири ачыг шякилдя дуйулмагдадыр.
350
Халглар айы эюрдц байрам ейляди, Мяня байрам олмаз, йары эюрцнжя. Синям мювжа эялди, тцьйан ейляди, Юлцм йейди бу даьлары эюрцнжя.
Кюйсцм цстя щясрятинин даьыдыр. Гашын жяллад, эюзцн мяня йаьыдыр, Яжял эялся инди юлцм чаьыдыр, Эцл пяриндя Агил хары эюрцнжя.
Агилин устаднамяляри дя вардыр. Устаддан дярс алан щеч олмаз нашы, Доста кяж баханын ужалмаз башы. Сярраф йцз бязяся гиймятсиз дашы, Танынmaz жювщяри зяр ола билмяз.
Агил севдийи эюзяли мцхяммясляриндя црякля тяряннцм едир, мисралары гялбинин ганы иля бязяйир. А гардашлар, а йолдашлар, Щаны жащанда беляси? Тябриз, Маку, Тифлис, Бакы, Йохдур, щеч йанда беляси. Синяси гар, мямяси нар, Дюврц-заманда беляси, Чох араныб, тяк йараныб,
351
Азярбайжанда беляси,
Зцлфц кямянд, Агил пясянд, Тян едиб хублара эюзял.
Aqilin “Aqil v ə Qönçə” adlı bir dastanı var- dır. Aqil Qonçəni sevir, ona nail ola bilmir, arzu- su gözünd ə qalır. İlk sevgisi daşa dönür. Onun Гюнчясини гоншу кяндин оьлуна нишанлайырлар. Гыз аьламагдан башга чаря тапмыр. Онун бу вязиййятини Агиля чатдырырлар. Агил бу мцнасибятля “Нейчцн аьлайыр?” рядифли гошмасыны йазmış və ona t əskinlik vermişdir. Aşıq Aqilin (Niftalının) Göyçə mahalında v ə Qaraqoyunlu dərəsində çox böyük hörməti olmuş, müəllim və aşıq kimi “Ardanışlı Niftalı” adı ilə tanınmış, dərin hörmət qazanmışdır. Professor Abbas S əmədov “Lenin yolu” adlı q əzetdə “Ardanışlı müəllim- Aşıq Niftalı (Aqil) Qafarov” adlı məqalə yazmış, həmin məqalə “Sovet Erm ənistanı” qəzetində də dərc olunmuş, Aşiq Aqilə dərin məhəbbət və parlaq uğurlar qazan dırmışdır. Aşiq Aqil sevgilisi Qönçə xanıma yazır:
Бянювшя ятир алыр, зцлфц муйундан,
Бахан доймаз, гамятиндян, бойундан, 352
Лайиг дейил гурбан кясям гойундан,
Агил, гурбан жаным, нейчцн аьлайыр.
Бир эцн Гюнчя фцрсят тапыб хялвятжя Агилин эюрцшцня эялир, лакин юзцнцн дедийи кими, “бейиман гары” онлары данышмаьа гоймайыр. Лакин о эюрцшдян “Эялмишди” рядифли гошма бизя йадиэар галыр.
Истякли бир достум бизя эялмишди.
Алма йанаг, бцлlуr бухаг, эцл цзлц, Эятириб лябиндя, мязя эялмишди.
Агил дярдин халга сюйляр щяр заман, Сирр сюзцн яьйара ейлямя бяйан, Гоймады данышаг, гары бейиман, Инанкы сющбятя, саза эялмишди.
Гюнчянин башга еля эялин кючмяси заманы айрылыгдан аьламасы Агилин гялбини ганатмышдыр.
Аьлама, а Гюнчя щамыдан баш сян, Ахытма эюзцндян эял, ганлы йаш сян.
353
Aqil arzu edir ki, onun q əbri Göyçə gölünün sahilin ə düşsün: Щагдан ашигляря олубдур тягдир, Гяриблик йазылыб, беля дцшцбдцр. Кярями Гейсяря, Сянан Тифлися, Мяним гябрим Эюйчя эюля дцшцбдцр.
Лакин Агилин дедийи кими олмады. Гудуз Щитлер sовет эцлцстанымызы бяд няфяси иля солдурмаг истяйяндя, вятянимизя щцжум едяндя Агил дя жябщяйя йолланды, жябщядян гайытмады. Онун севэиси, мящяббяти кими
“гябринин Эюйчя эюля” дцшмяси арзусу да баш тутмады, Агилин ешги дя, севэиси дя, арзулары да йалныз онун няжиб дуйьуларла бязянмиш шеiр инжиляриндя йашамагдадыр. Professor Abbas S əmədov deyir ki, Ağbulaq Mir əli Ağa ilə Miryaqub Ağanın müqəddəs ocağı yerl əşmiş kənddir. Mən həmin kəndin üç kilo- metrliyind ə yerləşən Cil kəndində 1949-cu ildə m əktəb direktoru işləmişəm . Göyç
ə mahalında Aşıq Aqili müəllim və aşıq kimi tanıyır, ona dərin məhəbbət bəs- l əyirdilər. Onun sevgilisi Qönçə xanımın zorla verildiyi h əyatı da kədərlə bitir, xoşbəxt olmur. 354
Görk əmli jurnalistlər və maarif xadimləri Nağı Əbdüləzimov və Qurban Süleymanov “Aşıq və müəllim Niftalı-Aqil əbədi yaşayacaq- dır” adlı məqalələr yazmış, onun Böyük Vətən Müharib
əsinə könüllü getdiyini, qəhrəmanlıqlar göst
ərdiyini, orden və medallarla təltif edilib, V ətənə və xalqa qurban olduğunu, milyonların q əlbində əbədi yaşayacağını göstərmişlər. Ağbulaq kəndində Aşıq Aqilə müqəddəs m əzar düzəltmiş, üstündə abidəsini qoymuşdular. Filologiya elml əri doktoru, professor Sədnik Paşayevin Aşıq Aqil haqqında apardığı araşdır- malar v
ə yazdığı tədqiqat əsərləri, həm də topladığı şeirlər ona dərin hörmət qazandırır, v ətənpərvər folklorşünas olduğunu təsdiqləyir. T əəssüflər olsun ki, Aşıq Aqilin arzusu qəlbində qalır, məzarı Göyçəyə qismət olmur. Ашыглар тяряфиндян тез-тез йад едилян, шерляри дилляр язбяри олан устад сяняткарлардан бири дя Тифил Ясяддир. Иран Азярбайжанынын Щисар кяндиндян олан Ясяд ингилабдан яввял Шəmkir районуна эялмиш, Алабашлы кяндиндя йашамыш, саз чалыб-охумаэы щямин кяндин сакини Ашыг Щцмбятдян юйрянмишдир.
Эюзял сяси вя тяби олан бу эянж аз вахт ярзиндя йарадыжы сяняткар кими шющрят 355
газанмышдыр.О, Тифил Ясяд, Мискин Ясяд тяхяллцсляри иля чохлу шеiрляр йазмышдыр. Ясяд классик ядябиййатла да жидди марагланмышдыр. Бу онун эюзял диваниляр йаратмасына кюмяк етмишдир. Беляликля, Тифил Ясяд ел сяняткарлары арасында дивани ашыг шеiринин мащир устасы кими танынмышдыр.
Тифил Ясядин ядяби ирсиндян бир жыьалы тяжниси вя бир нечя диваниляри галмышдыр. Ашыглар арасында "Бир саат" рядифли şeiri хцсусиля мяшщурдцр. Бу шеiр сямими, пак бир щиссин мящсулудур: G ял яйляш, сющбят едяк, Мещрибаным бир саат. Гой эялсин юз йериня, Дин-иманым бир саат. Щямишя сян эялясян, Ей язиз мещрибаным. Эюрцм сянсиз щеч олмасын,
Tifil
Əsəd qayğısız yaşamağa imkan tap- mamış və demişdir:
Эюр бир нежя бялакешям, Юз жанымдан безмишям. 356
Йаранандан зцлмдяйям,
Щяр жяфана дюзмцшям,
Исмимдир Тифил Ясяд,
Вясфи щалын йазмышам,
Чох инжитмя чярхи-фяляк,
Гой доланым бир саат. Совет щакимиййятинин гялябясиндян сонра Ясядин дя цстцня эцн доьмуш, йарадыжылыьында хош ящвал-рущиййя йаранмышдыр. Бундан сонра йаздыьы шерляриндя, о жцмлядян "Олмаса", "Саз", "Ашыг", "Мяним" адлы диваниляриндя щяйатын мцхтялиф мясяляляриня тохунмушдур. Ашыьын еля бейтляриня, бяндляриня раст эялмяк олур ки, орадакы афористик ифадяляр, щикмятляр адамы щейран едир:
Тярлан галхыб шикар алар,
Гузьун гонар леш цстя.
Гара гушдан хоф едярдим,
Дайысы сар олмаса.
Тифил Ясяд ашыглыг сянятини йцксяк гиймятляндирирди. Она эюря:
Щяр йетяндян ашыг олмаз, 357
Устаддан дярс алмаса-дейир. Чцнки
ашыглыг сянятинин дя юзцнямяхсус чятинликляри вардыр. Бу барядя шаир юз фикрини беля ифадя едир:
Ашыглыгда гайда будур,
Яввялжя мярифят биля. Юйряня устад кяламын,
Ширинжя сющбят биля. Чцнки ола ел анасы,
Ел ичиндя дярд биля. Сахлайа щюрмятини,
Эязмяйя лоббаз ашыг. Истедадына, йарадыжылыг габилиййятиня инанан сяняткар сянят йолдашларына дейир:
Йа эютцрмя саз ашыг!
Онун "Йа сяндяди, йа мяндя" рядифли жыьалы тяжнисини гиймятли бир сянят инжиси, ейни заманда чап олунмамыш шеiр нцмуняси кими бцтюв шякилдя охужулара чатдырмаг, чох faydalıdır:
Ала эюзлцм, дярдя эирифдар олдум, Дярдя дярман йа сяндяди, йа мяндя. 358
Ашыг дейяр: йа мяндя, Эюзцм галды Йамяндя.
Лял цстцндя щямайыл, Ишыг салыр Йамяндя. Дедим: эюзял,мяни гойма Йамяндя, Деди тягсир, йа сяндяди, йа мяндя.
Ешг ужундан мян дя олдум йа дяли, Эюрян дейяр: йа диваня, йа дяли,
Ашыг дейяр: йа дяли, Йа диваня, йа дяли,
Ханимандан кечярям, Йара дяйся йад яли, Дедим: эюзял, сяндя тутсам йад яли, Онда юлцм, йа сяндяди, йа мяндя. Эюрян олмаз мяним кими йананы, Ня кечиряр ешг одуна йананы?
Ашыг дейяр:йананы, Йандырмайын, йананы,
Мярд иэидляр эюзляйяр, Йа сцфряни, йа наны. Ким эюрцбдц Ясяд кими йананы, Ешг атяши йа сяндяди, йа мяндя.
Ашыг Ясяд ясримизин биринжи рцбцндя тяхминян 38 йашында Эцней Азярбайжанын Щисар кяндиндя вяфат 359
етмишдир.О, инанырды ки, ашыг
йарадыжылыьы тарихиндя галажаг, шеiрляри заман-заман йашайажагдыр.
Десяляр ки, Тифил Ясяд,
Сюзцн дилдя галмады.
Бил о заман аловланар,
Йанар мязарым мяним.
Тифил Ясядин арзу етдийи кими сюзц диллярдя язбярдир. Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Aşıq Ələsgər nəslinin nümayəndəsi” adlı məqaləsində bu n əslin tarixinin gözəl şərhini verir və oxu- cuları çox razı salır.
1918-ci ild ə müsavatçı daşnaqların tö- r ətdiyi milli qırğın sayəsində yüzlərlə ailə ilə birlikd ə Aşıq Ələsgər nəsli də doğma Ağkilsəni buraxıb Kəlbəcərin Qalaboynu kəndinə köçmüş, 1921-ci ilin sonuna q ədər burada yaşamışdır. Aşıq Ələsgər ailəsi ilə bu kəndə köçəndə onun qardaşı Məşədi Salahın oğlu İman 15 yaşında idi.
Xüsusi istedada, coşğun təbə malik olan İman yaradıcılığa hələ uşaq ikən başlamış, kamil ustadnam
ələr, təcnislər, divanilər, qoşma və müx
əmməslər yaratmışdır. İman ən ustad aşıq- ların aça bilmədiyi bir sıra qıfılbındləri açmışdır. 360
Qardaşı Qurbanın vaxtsız ölümü İmanı sarsıtmış, onda bədbinlik və ümidsizlik əhval- ruhiyy
əsi yaratmışdır. 1926-cı ildə 23 yaşı yenicə tamam olark ən İmana daha ağır bir itki üç verir, onun sevimli əmisi, həm də ustadı Aşıq Ələs- g ərin coşğun qəlbi əbədilik susur. Bu vaxt İman K əlbəcərin Seyidlər kəndində kənd şurasının katibi idi.
H əmin vaxtda el aşığı Rüstəm Xəlilov qonşuluqdakı Qamışlı kəndində şura sədri, Ağ- dabanlı Qurban isə onun katibi işləmişdir. Eyni xüsusiyy
ətli işdə çalışmaları bu üç istedadı tez- tez görüşdürür, onların yaradıcılıq mübadiləsi etm ələrinə, birlikdə çalıb-oxumalarına imkan yaradırdı.
1926- cı ildə Qasım İsmayılov rayonunun Safıkürd kəndində kənd Soveti katiblərinin bir aylıq kursu keçirilərkən Qurban və İman Dəs- t əfur rayonunun Qabaqtəpə kəndindən olan el şairi Cavad Hüseynovla tanış olurlar. İman toplanmış bir məclisdə “Gəlib- ge- dibdir” r ədifli qoşması ilə çıxış edib, aşıq ədəbiy- yatının nəzəriyyəçisi kimi el sənətkarlarını yada salmışdır. İman görkəmli sənətkarlar Aşıq Ələsgər, X əstə Qasım, Şikəstə Abbas, Miskin Abdal və 361
Molla P ənah Vaqif kimi sənətkarların adlarını iftixarla ç əkir, poetik dillə deyir:
Oyub ciy
ərimi möhnət alması, Viran
ə könlümün açılmaz pası. Ələsgər, Qasım, Şikəstə Abbası, Qalan şair hamı üz gəlib gedib.
Yaxşı bəyənmişəm Miskin Abdalı, C əm imiş başında huşu, kamalı. Vaqif qarışdırıb çox qeyli-qalı, Sözl
ərində gəlin, qız gəlib gedib.
İmanın nikbin xalq şairi Vaqifi belə qiy- m ətləndirməsi heç də təsadüfi deyildi. Çünki o dövrd ə qardaşı Qurbana, əmisi Ələsgərə yas sax- layan İman Vaqifdən daha çox bədbinliyə qapı- lan Vidadiy ə meyl göstərirdi.
T əəssüf ki, İmanın (1903-1926) günəş kimi parlayan istedadı çox tez sönmüşdür. O, 1926- cı ildə Gəncə ətrafında itmişdir. Buna gör ə də onun bizə ancaq 23 yaşına q ədər yaratdığı əsərlər çatmışdır. İman yaradı- cılığı az vaxt sürsə də, öz dərin mənası, azalmaz t əravəti ilə ciddi öyrənilməyə layiqdir. Mahir pedaqoq S ədnik müəllimin elmi- n əzəri ideyası bu qısa, dərin məzmunlu və tər- 362
biy əvi mahiyyətli tədqiqatda gözəl bədii şərhini tapmışdır.
S ədnik müəllimin “Dəlidağın qonağı” adlı t ədqiqatı oxucunun mənəvi aləmini zənginləşdi- rir, oxucuya yüks ək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır.
Hörm
ətli şairimiz, Səməd Vurğun respub- li kamızın dağlarını, təbii gözəlliklərini sonsuz m əhəbbətlə sevərdi. O, 1955-ci il avqust ayının 5-d ə səfalı Kəlbəcərə gəlir, aşıq Şəmşirlə tanış olub görüşür, onun sazına, duzlu sözünə qulaq asır. Həmin görüş dildən-dilə gəzir. Şairin D əlidağda olması haqda Kəlbəcərdən aldığımız m əktubda daha aydın yazılmışdır. Aşağıda həmin m əktubu dərc edirik: “ Şair təbiətin gözəl guşələrindən biri olan İstisuya istirahətə gəlmişdi. Ovçu xəyalı onu rahat buraxmırdı. O öz otağından təbiətin seyrinə çıxdı. Turşsuya gəldi, Dəlidağa qalxdı. Ceyran bulağının üstündə geniş məclis qurdu. Lakin bunların heç biri onun ürəyindən olmadı. Şair nə is ə axtarırdı. O elə bir şey axtarırıdı ki, bu dağlarla, şəfa verən qaynar bulaqlarla, başı qarlı, sin
əsi müxtəlif rəngli yamaclarla həmahəng olsun, onun zöv qünü oxşasın.
Şairin ilk sözü bu oldu: - Ay uşaqlar, sazlı-söhbətli bir aşıq tapsanız çox yaxşı olar. 363
Dost-
tanışlar Ağdabanlı şair Qurbanın oğlu aşıq Şəmşirin adını çəkdilər. Şair şəhadət barmağını dodağına toxundurdu.- Sonra da: - M ən onun adını eşitmişəm,- dedi. Əlavə olaraq Şəmşirin “Vədəsində” adlı qoşmasından bir beyt əzbər dedi:
S
M ənim saqqalımın çal vədəsində.
görüşü toy-bayrama çevrildi. Gözəl bulaqlardan biri olan Tur şsuda şirin, sözlü-söhbətli bir məclis düz
əldi; şeir-sənət məclisi.
T ərtərin yaxasında şairlə aşığın şeir mətahı bir-birin ə qovuşdu. Kürlə Xəzər qovuşan kimi.
Aşıq Şəmşir şairə ithaf etdiyi “Xoş gəlib” şeirini bu məclisdəkilərə sazla oxudu: Minn
ətdarıq kamil söz ustadına, Şan-şöhrət yaraşır onun adına. Bizim K əlbəcəri salıb yadına, Ç əkib bu yollarda cəfa, xoş gəlib.
əməd Vurğun da aşığı cavabsız qoymadı. O da “Yada sal m əni” qoşmasını sazla dedi. O, el sazını sinəsinə elə sıxdı, barmaqlarını şirmayi 364
s ədəflər üstündə elə gəzdirdi ki, hamı ona heyran qaldı.
K əklikli daşlardan xəbər al məni. Ceyran bulağından qızlar içəndə, Saz tutub, söz qoşub, yada sal məni.
şərəfinə ikinci bir qoşma da söylədi:
Qoşqarla yanaşı duran adın var, Bizim el tanıyır uca dağ səni. Yandır yurdumuzda sənət çırağın, Bilirik şeirdə bir mayaq səni.
Bundan sonra şair rayon mərkəzindəki klub
da İstisuda, neçə-neçə yerlərdə aşıqların m əclisini keçirdi. Saza-sözə qulaq asdı. Şair İstisuda olduğu müddət ərzində Aşıq Şəmşiri yanından buraxmadı. Düz bir ay Dəlidağın qonağı oldu. Taxtadüzü, Sultan Heydəri, Keyti dağını dönə-dönə gəzdi. Keyti dağının ecazkar t əbiəti S.Vurğuna unudulmaz təsir etdi. Avqust ayında bu dağın zirvəsində qar, ətəyində isə altı r əng çiçək görməsi onu çox məftun eylədi. D əlidağın qonağını Keytidə bir hadisə yaman müt əssir etdi. Qayada kəklik oxuyurdu. Elə bu 365
zaman şair tüfəngi üzünə qaldırmış bir ovçu gördü. Qeyri-iradi olaraq s əsləndi:
- Ay ə vurma!
Ovçu S əfiyar tez geri dönüb baxır və şairi görür. Əlini saxlayır. Şair sağında aşıq, solunda da ovçu bir qara daşın üstündə oturub xəyala dalır. Sonra onlardan soruşur:
- Gör
əsən, Aşıq Ələsgərlə Ağdabanlı Qurban da D əlidağın qonağı olublarmı?
- B əli, olublar-deyə qocaman el aşığı cavab verir.
Üzünü aşıq Şəmşirə tutub deyir: - Aşıq Şəmşir, qismət olsun, gələn baharda Aşıq Ələsgərin və Qurbanın qəbirlərini ziyarət etm
əyə gedərik.
Onlar razılaşırlar. H əmin ilin sentyabr ayında Dəlidağın qonağı Bakıya getdi. Son sözü bu oldu: “Aşıq qardaş, şeirlərini Bakıya gətir, çapa verək. Məni is ə gələn bahar Dəlidağda gözlə”. Aylar dolandı, il keçdi, bahar öz vədəsində g əldi. Dəlidağ bəzəndi, lakin şair gəlmədi... Dağların bir günü də şairsiz keçmədi. Onun sözl əri ağızda-dildə gəzdi, ürəklərə yol açdı. Özünün dediyi kimi bu misralar dillər əzbəri oldu, ona hörmət qazandırdı:
366
Vaxt m əni bu yerə qonaq göndərdi, Gedir əm, yamandı ayrılıq dərdi. Dem ə Səməd Vurğun gəldi-gedərdi, Unutmaz bu oba, bu mahal m əni.
Tarixd ən yüz illər gəlib keçsə də Dəlidağın qonağını, böyük söz ustadını bu oba, mahal unutmayacaqdır. Hörmətli şairin hər ürəkdə bir heyk
əli vardır. İndi Aşıq Şəmşir dostunun xatirəsini əbədiləşdirərək, “Vurğun” adlı gözəl bir dastan yaratmışdır. Bu dastan şairin xatirəsini əbədi- l əşdirən ən qiymətli bir incidir. Harada bir məclis olur, aşığı ora çağırırlar.- Vurğun haqqında təzə n ə yazmısan onu oxu!- deyirlər. O isə “Bir də g əl” qoşmasını şerlərinə nəqarət edərək sədəfli sazını dinləndirir:
Ç əkir həsrətini bizim Kəlbəcər, Böyük şair, şiş dağlara bir də gəl. Dedin: dem ə Vurğun gəldi gedərdi, O verdiyin düz ilqara bir d ə gəl!
S əməd Vurğun bir də bu yerlərə gəlməsə d ə, onun arzuları, şirin xəyalları hər bahar fəs- lind ə Dəlidağın sinəsində min bir çiçək açır. O 367
çiç əkdən qızlar, oğlanlar dəstə bağlayır, şeir- s ənət bağının solmayan çələnglərini hörürlər. Folklorşünas alim Sədnik Paşa Pirsultan- lının “Əli və Mehriban” dastanı haqqındakı təd- qi qatı səmərəli əməyin və ciddi axtarışların m əhsuludur.
Bu t
ədqiqatda Gəncəbasarın Balçılı k əndində anadan olan, əməksevər Hilal kişinin doqquz uşağından biri Çəmənin həyatından bəhs edir. Ç
əmən orta məktəbdə oxuduğu zaman şeirə v ə saza vurğun olur. M əktəbi yenicə bitirən Çəmənin həyatında q əribə və gözlənilməz hadisə baş verdi: O, K əlbəcərin Zar kəndində yaşayan bir g ənclə qiyabi tanış oldu və bu hadisə qızın sonrakı taleyini müəyyənləşdirdi.
H ər iki gözü şikəst Seyid Əli Xudaverdi oğlu fəhimli və istedadlı bir gənc idi. Kor olsa da dünyanın və bəni-insanın gözəlliyini fəhmlə dərk edib, şeirlərində ustalıqla əks etdirirdi. Ç əmən qəzetdə onun fotoşəklini gördü, şeirlərini oxudu. Şeirlərindəki bal kimi süzülən şirin sözlər, mənalı kəlamlar iki gəncin arasında m ənəvi körpü yaratdı. Onlar məktublaşmağa başladılar. Hər ikisi də məktubu şeirlə yazırdı. Seyid
Əli zərfin içərisinə həmişə dağ çiç
əkləri- bənövşə, nərgiz qoyardı. Bir-birini 368
görm əsələr də, bu çiçəklər vasitəsilə sevgi bula- ğının ətrini duyurdular. Çəmən ona öz şeirlərində “Əli” deyə müraciət edir, Əli isə Çəməni könlünd ə yaratdığı bir insan kimi duyur və onu “Mehriban” adlandırırdı.
İki gəncin şeirləşməsi tezliklə çoxlarına əyan oldu. Aşiq və məşuqun ülvi diləyi kəndbə- k ənd dolandı, Azərbaycan ellərinə yayıldı. Günl ərin bir günündə Çəmən Kəlbəcərin Zar k əndinə gəldi. Bir azdan təzə gəlini çiynisə- h əngli görəndə Zar kəndinin adamları təəc- cübl ənmədilər, “Bizim şair Seyid Əlinin Gəncə göz əlidir!”- dedilər.
Professor S ədnik müəllimin “Aşıq Nabat” haqqındakı tədqiqatı da çox əhəmiyyətlidir.
Aşıq Nabat (Nabat Paşa qızı Cavadova) 1914-çü ild ə Şərur rayonunun Parçı kəndində yoxsul k əndli ailəsində anadan olmuşdur. O, erk ən yaşlarında çalıb-oxumağa meyl göstər- mişdir. Parçı kəndinin qocaman sakinləri Nabatın g ənclikdə oxuduğu mahnıları indi də xatırla- yırlar.
Nabat ata- anasını lap uşaqlıq çağlarında itirmişdir. Yaxın qohumları ona öz yerlərində müğənnilik etməyə imkan verməmişlər.
Nabat 1934-cü ild ə mügənnilər və bəstə- karlar diyarı Qarabağa köçüb gəlir. O, bir müd- 369
d ət görkəmli müğənnilərimizdən Xan Şuşinski, Sey id Şuşinski, Zülfü Adığızəlov və tarzən Qur- ban Pirimovla bir yerd ə müğənnilik edir.
Nabat Qarabağa ürəkdən vurulur və ömür- lük bu torpağın sakini olur.
Lakin Nabat müğənnilik yolunu çox tez d əyişir, yavaş-yavaş saza meyl göstərir və aşıq- lığı özünə peşə seçir. O, üç il aşıq Ələsgərin qardaşı oğlu aşıq Musaya şəyird olur. Nabat, aşıq Musadan 30 saz havası, “Alıxan və Pərixanım”, “Abbas və Gülgəz”, “L ətif şah”, “Aşıq Qərib”, “Leyli və Məcnun” das tanlarını öyrənir.
Bundan sonra Nabat müst əqil aşıqlığa başlayır. Qarabağda ad-san qazanmış istedadlı s ənətkar 1938-ci ildə aşıqların ikinci qurul- tayında iştirak edir. Nabat getdikcə ustad bir aşıq kimi
tanınmağa başlayır. Az ərbaycanın ədəbiyyat və incəsənət xa- diml əri 1940-cı ilin may ayında xüsusi qatarla Moskvada keçiril əcək ongünlükdə iştirak etməyə gedirl ər. Həmin nümayəndələr arasında aşıq Əsəd Rzayev, aşıq Teymur Hüseynov və aşıq Nabat da var idi.
Aşıq Nabat o günü gözəl xatırlayır: “Şair Səməd Vurğun yanımıza gəldi, re- per tuarımızla maraqlandı. Sonra mənə üç bəndlik 370
bir qoşma yazıb verdi və dedi:- aşıq Nabat, bax xoşuna gəlsə bunu oxuyarsan!...
M
l ədim və “İrəvan çuxuru” saz havası üstündə oxudum: Aşıq, bağrına bas sədəfli sazı, Min cavablı bir sualdan danışaq; Meydan quraq, söhb ət açaq, saz tutaq, Gül yanaqda qoşa xaldan danışaq.
Qoy söz alım bir günhsız dodaqdan, Düşmən baxıb həsəd çəksin uzaqdan. Yar b
əzənib çıxan zaman otaqdan, Başındakı tirmə şaldan danışaq!
Vurğun deyər bir dərd bilən yar olsun, Zülfü bulu d, ağ sinəsi qar olsun. Yaxşı gündə, yaman gündə var olsun, Q ədir bilən əhli haldan danışaq. “Bilmir
əm mənim ifama görəmi, yoxsa xalq şairimizin hörmətinə görəmi bu mahnı ür əklərə yol tapdı, hamı tərəfindən sevildi və şeir repertuarıma qızıl xətlə yazıldı”
Aşıq Nabat getdikcə məhşurlaşır, xalqın m əhəbbətini qazanır. Bundan sonra onun məla- h ətli səsi kolxoz tarlalarında, fermalarda, konsert salonlarında eşidilir. 371
Doğma vətənimizə ürəyinin bütün telləri il ə bağlı olan Nabat nəhayət yaradıcı bir aşığa çevrilir. V ətəni, xalqı tərənnüm edən gözəl qoş- malar qoşur, gəraylılar yaradır. Aşığın “Kür çayı”, “Sinəmdə”, “Bizim vətən”, “Bahara”, “Gülür” v ə başqa şeirlərində bahar donlu Azər- baycan torpağı tərənnüm olunur.
Nabat özünün “Var” adlı qoşmasında azəri xalq ının odlar diyarına, onun coşqun çaylarına, dağlarına, humanist oğul və qızlarına olan mə- h əbbətini şeir dili ilə söyləmişdir: G əlin seyrə çıxaq Kür qırağına, M ənim o yerlərə ziyarətim var. O, Vaqif dolanıb, gəzən torpağa, Əzəldən bağlıyam, məhəbbətim var.
Nabat, kökl ə sazı, zilə çək sazı, Başla ağ günlərdən söhbəti, sözü. Dağlartək gül açır ömürün yazı, S ənin xoş əməlin, xoş niyyətin var.
Aşıq Nabatın şeirlərində müasirlik ruhu, müasirlik havası duyulmaqdadır.
Aşıq Nabat “İravan çuxuru”, “Orta sarı- tel”, “Göyç ə gülü”, “Ruhani” və “Dilqəmi” saz havalarının ən yaxşı ifaçılarındandır.
372
Az ərbaycan aşıqlarının II və III qurul- t ayının iştirakçısı olan Nabat 30 ildən çox aşıqlıq etmişdir.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlının “Nə- simi v
ə folklor” adlı monoqrafiyası təqdirəlayiq t ədqiqat əsəridir. Aşıq Ələsgər təcnislərinin birind ə demişdir.
Yox sazımın nə pərdəsi, nə simi, Onu çalıb, kim tərpədər nə simi ? Firdovsi, Füzuli, Hafiz, N əsimi- Onlar da yazdığı ayə, məndədir.
B əstəkar aşıqlarımız Mənsur Həllacın, N əsiminin ölüm faciəsini ifadə edən “Mansırı” adlı bir saz havası da yaratmışlar.
N əsiminin və onun məslək yoldaşlarının adı cəsarət və mərdlik rəmzi kimi həmişəbahar, h əmşəyaşıl, həmişə təzə-tər olan xalq ədəbiy- yatımızda ölməzlik hüququ qazanmış, yaşamış, yaşayır və bundan sonra da yaşayacaqdır.
N
lorda görürük. N əsimi özü folklorda mərdlik, f ədakarlıq, sədaqət və mətin iradə rəmzi km şöh- r ət tapmış və əfsanəvi qəhrəmana çevrilmişdir.
Sarı Aşıq bayatılarının birində öz iradəsini N əsiminin faciəsi ilə müqayisədə vermişdir.
Göz
əllik soy iləndir, 373
Şahmar da soy ilandır. N əsimi tək bu aşıq, Yolunda soyulandır.
Bundan sonra, XIX əsrin əvvəllərində Şəmkirli Aşıq Hüseyn “Aşıq Hüseyn və Reyhan xanım” dastanında Nəsimini yad edir.
Reyh
an xanım:
O n ədir ki, yemədilər doydular? O n
əydi ki, qiyamətə qoydular? O kimiydi d ərisini soydular? O n
əydi ki, atəşi yox, daşar hey?
Aşıq Hüseyn:
O x
əyaldı yemədilər doydular, Xeyir-
şərdi, qiyamətə qoydular. N əsimidi dərisini soydular, Z əmzəmdi ki atəşi yox daşar hey.
Professor S ədnik müəllim “Atalar söz- l ərində mifoloji izlər” adlı məaləsində yazır: bu yazıda məqsədimiz xalq müdrikliyini özündə t əcəssüm etdirən atalar sözü və məsələləri tədqiq v ə təhlil etmək, yaxud da onun gündəlik 374
h əyatımızdakı, canlı danışığımızdakı təsir dairə- sin ə, tərbiyəvi roluna toxunmaq deyildir. M əqsədimiz xalqımızın mənəvi varlı- ğından doğan atalar sözlərinin bir cəhətinə, onun q ədim əsatir və əfsanələrlə əlaqəsinə diqqət yetirm əkdir.
“Süleymana qalmayan dünya heç kim ə qalmaz”, “Divin canı şüşədəydi, o da sındı”, “Göyd ə asiman daşı var, kim özünü pis bilsə, ba- şına düşər” (“zəmbil daşı” da deyilir), “Buğdanı yeyib c
ənnətdən çıxıb”, “Allah yaratdı, gün qurutdu bilmir” kimi atalar sözü v ə məsələlərdə mifoloji q əmlər qorunub mühafizə olunmuşdur”.
B əzi atalar sözünün fikir açımı onun əsatirlə bağlı əlamətlərini dərhal üzə çıxarır. Özünd ən çox razı, təkəbbürlü, qeyri-adi davra- nışa malik adamlar haqqında belə deyilir: “Elə bil alçaq dağları bu yaradıb”. H əmin atalar sözü ona görə belə işlədilir ki, q ədim bir əsatirə görə qoca və böyük dağları Allah özü yaratmışdır. Güclü etiraz və istehzanı özünd
ə ifadə edən adamlar sözünün məntiqi n əticəsi, mənası budur ki, böyük dağları Allah, kiçik dağları da bu təkəbbürlü adam yaratmış, ucaltmış, əlçatmaz etmişdir. 375
Mü əllif məqsədini atalar sözünün ətraflı şərhini vermək, tərbiyəvi mahiyyətini aşkarla- maqla oxuculara çatdırır və məqsədinə nail olur.
Professor S ədnik Paşa Pirsultanlı “Səməd Vurğun və aşıq sənəti” adlı tədqiqatını 1982-ci ild ə yazmış və “Azərbaycan gəncləri” qəzetində d ərc etdirmişdir. Tədqiqatçı, xalq şairi Səməd Vurğunun aşıq sənəti ilə bağlılığını elmi araşdırmalarla təsdiqləmişdir.
Böyük şairimiz Səməd Vurğun ölməz dramlar, poeziya, bir-birind ən qiymətli şeir inci- l əri yaratmaqla yanaşı, aşıq yaradıcılığının inki- şafına da kömək etmişdir. İstedadlı sənətkarın böyük ilhamla yarat- dığı “Danışaq”, “Dilican dərəsi”, “Yadıma düşdü”, “Ceyran”, “Yada sal məni”, “Dağlar” və başqa qoşma və gəraylıları aşıq poeziyasının nadir incil ərindəndir. Azərbaycanda bu şeirləri əzbər bilməyən, öz repertuarına daxil etməyən aşıq tapmaq çətindir.
S əməd Vurğun 1937-ci ildə məşhur Aşıq Hüseyn Bozalqanlı ilə, 1955-ci ildə aşıq Şəmşirlə görüşüb böyük el yığnağı qarşısında bədii cəhət- d ən mükəmməl, saz havalarına uyğun qoşmalar yaratmışdı. “İrəvan çuxuru” saz havası üstə “Danışaq”, “Nəcəfi” üstə “Yada sal məni” qoş- maları dinləyicilərə xoş təsir bağışlayır.
376
Xalq şairi Səməd Vurğunun Aşıq Hüseyn Bozarqanlı ilə görüşü zamanı yazdığı “Danışaq” qoşması 1938-ci ildən ta ömrünün sonuna qədər, düz otuz il Aşıq Nabatın ifasında özünə layiqli yer tutmuşdur. Aşıq Nabat da bu qoşmanı həmişə “İravan çuxuru” saz havası ilə oxuyurdu.
“T əxmis” cəngi havasıdır və aşıqdan oxumaq üçün zil s əs tələb edir. Belə bir səs və göz
əl ifaçılıq qabiliyyəti olan aşıq Əkbər Cəfərov h əmin havanı “Şair, nə tez qocaldın sən!” şeiri üstünd ə oxuyur.
“Dilcan d ərəsi”, “Yadıma düşdü” və başqa qoşmalar aşıq İmranın ifasında öz yüksək bədii ifad əsini tapır. Borçalı aşıqları müəyyən qəmli havaları, h əsrət dolu şeirləri dərin emosianallıqla ifa edirl ər. S.Vurğunun ikinci “Dağlar” şeirini aşıq Əmrah “Borçalı dübeytisi” üs-tündə olduqca gö- z əl ifa edir. Belə gözəl ifa yalnız ona müy əssərdir.
“Ceyran”ı isə Aşıq Şakir Hacıyev daha göz əl ifa edərdi. Özü də “Aşıq Hüseyni” havacatı üstünd ə.
Yeri g
əlmişkən deyək ki, “Aşıq Hüseyni” mü əyyən bir inkişaf prosesi keçərək xeyli inkişaf etmiş, “Ceyran” qoşması ilə birləşdikdən sonra is ə zəngin bir saz havasına çevrilmişdir. Deməli, 377
böyük şairimiz Səməd Vurğunun qoşmaları t əkcə aşıq poeziyasının deyil, eyni zamanda saz havalarının da inkişaf etməsinə güclü təsir göst
ərmişdir.
Alimin bu verdiyi nümun ələr tamamilə mövzunun mahiyy ətini şərh edir.
Folklorşünas alim, filologiya elmləri dok- toru, professor S ədnik Paşa Pirsultanlının İrana s əfəri çox mənalı olmuşdur. Buna görə də “Alimin İran səfəri” adlı 14 may 1993-cü ildə “Daşkəsən” qəzetində dərc etdirdiyi səfərnamə- sini eynil ə verməyi lazım bildik.
Yüklə 2,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|