T ƏHSİ L nazi rli Yİ G



Yüklə 2,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/25
tarix31.01.2017
ölçüsü2,72 Mb.
#7270
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   25
 

227 


elmi-n

əzəri  həllini tapır. Bu fəsildə “XVI əsərdə 

Diril

i Qurbani yaradıcılığında təcnis şeir şəklinin 



görüntül

əri”, “XVI əsrdə  Dədə Kərəm yaradıcı-

lığında  təcnis”,  “Tufarqanlı  Abbas  poeziyasında 

t

əcnisin mürəkkəb formalarının meydana gəlməsi 



(cığalı,  müəmma  və  təkrar gəraylı  təcnisləri)”, 

“Sarı  Aşığın  cinas  bayatılarının  bir  küll  halında 

meydana g

əlməsi”, “Xəstə  Qasım,  Molla  Pənah 

Vaqif,  Qasım  bəy Zakir, Nəbati  yaradıcılığında 

t

əcnis” adlı bölmələrin şərhi verilir. 



 

Monoqrafiyanın  ikinci  fəsli “XIX əsrdə 

aşıq  yaradıcılığı  və  yazılı  ədəbiyyatda təcnis” 

adlanır. Bu fəsildə “Varxiyanlı Aşıq Məhəmməd, 

Mücrum K

ərim, Məhəmməd bəy  Aşıq,  Məlik-

ballı Qurban, Qızılvəngli Aşıq  Alı, Şəmkirli Hü-

seyn, Aşıq Musa və başqalarının yaradıcılığında 

t

əcnis”, “XIX əsrdə  təcnis  yaradıcılığında  Aşıq 



Ələsgər zirvəsi”, “Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Tifil 

Əsəd, Seyfəli  Aşıq  Pənahın  yaradıcılığında 

t

əcnis” adlı mövzular təhlil olunur. 



 

Monoqrafiyanın    üçüncü  fəsli “XIX-XX 

əsrlərdə  təcnis  yaradıcılığı”  adlanır.  Bu  fəsildə 

“Aşıq  Şəmşir  yaradıcılığında  təcnis”, “Növrəs 

İman,  Əli  Bimar,  Aşıq  Həmayıl  yaradıcılığında 

t

əcnis nümunələri”  adlı  mövzular  elmi  nəzəri 



baxımdan təhlil edilir. 

 

228 


 

Monoqrafiyanın  dördüncü  fəsli “Müasir-

l

ərimizin  yaradıcılığında  təcnis”  adlanır.  Bu  fə-



sild

ə həmin mövzu tarixilik və elmilik prinsipləri 

əsasında ətraflı şərhini tapır.  

 

Əsərin  nəticəsi maraqlı və məzmunludur. 



Monoqrafiyada Dirili Qurbaninin, y

əni XVI 


əsrdən indiyə  kimi davam edən təcnisin  aşıq 

poeziyasında  və  yazılı  poeziyada  inkişaf  tarixi 

araşdırılıb təhlil olunur. 

 

Tufarqanlı  Abbas  (XVII  əsr),  Sarı  Aşıq 



(XVII 

əsr)  cinas  bayatıların  gözəl nümunələrini 

yaratmışlar. Sarı Aşıq haqqında Sədnik müəllim 

çox m


əzmunlu və ideyalı tədqiqat əsəri yazıb çap 

etdirmışdir.  XVII əsdrə Tufarqanlı Abbas, XVII-

XVIII 

əsrlərdə Xəstə Qasım təcnisin cığalı təcnis 



şeir formasını yazıb yaratmışlar. 

 

Görk



əmli sənətkarların  yeni  şeir nümunə-

l

ərini yaratması sazın  imkanlarını xeyli artırmış 



v

ə  qüvvətləndirmiş,  oxuculara  və  tamaşaçılara 

göz

əl təsir bağışlamışdır. Həmin şeirlər əsasında 



“T

əcnis və  Cığalı təcnis” havaları da yaradılmış, 

aşıqların ifaçılıq sənətini zənginləşdirmişdir. 

 

Az



ərbaycan  ədəbiyyatının  yazılı  poeziya-

sında  Molla  Pənah  Vaqif,  Qasım  bəy Zakir, 

N

əbati və digər sənətkarların  qoşmalarla yanaşı, 



t

əcnis nümunələri də  yaradılmış,  inkişaf  etdi-

rilmişdir. 


 

229 


 

Yazılı  poeziyadakı  təcnislər  aşıqlar  üçün 

tük

ənməz  lüğət xəzinəsidir. Bir sözlə demək la-



zımdır  ki,  yazılı  poeziyada  yaradılan  təcnislər 

lüğət xəzinəsində  sözün  qızıl  külçəsi kimi 

toplanmışdır. 

 

Az



ərbaycan  ədəbiyyatı  tarixindən məlum-

dur ki, XVI 

əsrdə  Qurbani  yaradıcılığında ilkin 

nümun


əsi  yaradılan  təcnis  sonrakı  əsərlərdə 

inkişaf  etmiş,  ustad  Aşıq  Ələsgərin  timsalında 

özünün yüks

ək zirvəsinə qədəm qoymuşdur. 

 

Müasir dövrümüzd



ə, yəni XXI əsrdə təcnis 

şeir janrının onlarla nümayəndəsi yetişmiş, gözəl 

t

əcnislər yazıb yaratmış və yaradırlar. 



 

XVII 


əsrdə  bayatının,  cinaslı  bayatının, 

bağlama bayatının əvəzolunmaz görkəmli nüma-

y

əndəsi,  Sarı  Aşığın  da  onlarla  davamçısı  mey-



dana  çıxmış,  gözəl sənət inciləri olan cinaslı 

bayatılar yazıb yaratmağa başlamışlar. 

 

M

əhəmməd bəy  Aşıq,  Qasım  bəy Zakir. 



Aşıq Pəri, Aşıq Bəsti, Aşıq Həmayıl eyni cinaslı 

bayatılar yaratmışlar ki, bu cinaslı bayatıların hər 

birisi göz

əl və nadir sənət inciləridir. 

 

Şifahi  və  yazılı  Azərbaycan  poeziyasında 



cinas  bayatılar  müstəqil  janr  kimi  yaradılmış, 

yeddi h


ecalı  şeir  forması  kimi  müstəqil  inkişaf 

etdirilir, göz

əl nümunələri  yaradılıb  oxucuların 

mütail


əsinə verilir. 

 

230 


 

Az

ərbaycan  ədəbiyyatında  on  bir  hecalı 



qoşma  ölçüsündə  olan təcnislər müstəqil öz 

inkişaf yolunu davam etdirmişdir. 

 

Maraqlıdır  ki,  nadir  hallarda  “Divani” 



şəklində, gəraylı  şeir  formasında  təcnisin də 

vardır. Ancaq çox azdır. 

 

M

əlumdur ki, təcnislər əsasən on bir heca 



ölçüsünd

ə  olur. Bir həqiqət də  vardır  ki,  təcnis-

l

ərin  cığalı  və  cığasız  formaları  da  mövcuddur. 



Bu cığalı və cığasız təcnisin də tərbiyəvi mahiy-

y

ətli poetik nümunələridir. 



Filologiya elml

əri doktoru, professor Səd-

nik  Paşa  Pirsultanlı  cığalı  və  cığasız  təcnislərin 

t

ərbiyəvi mahiyyətini tarixilik və  elmilik 



prinsipl

əri əsasında şərh etmişdir.   

 

T

əcnis  yaradıcılığında  Kəlbəcərli  Aşıq 



Allahverdi Q

əmkeş  səmərəli fəaliyyət göstər-

mişdir.  Onun  şeirləri Cənubi və  Şimali  Azər-

baycanda  geniş  yayılmışdır.  Gəncədə  Qəmkeş 

adına aşıq muzeyi vardır. Qəmkeş deyir: 

 

Çox S



ənəmə tərif deyib aşıqlar, 

Hamısından adı bəlli  Sənəmsən. 

S

ən sözü bir gözəllik rəmzidir, 



S

ənəmlərdən çox gözəl Sənəm sən. 

 

Q

əmkeş ilə olmaq üçün düz danış, 



Q

əlbindəkin sözlərinə düz danış. 



 

231 


İstəkli dost məndən küsər düz danış, 

B

əlkə bizim Əyyub deyən Sənəmsən? 



 

Q

əmkeş Kəlbəcərli Əyyubun “Sənəm” adlı 



şeirinə  işarə  edir,  onu  xatırlayır.  Ancaq,  deməli 

idi ki, X

əstə  Qasım  hamıdan  əvvəl, yəni XVIII 

əsrdə “Sənəm” adlı təcnis yazmışdır. 

 

Şair Bəhmən Vətənoğlu  da gözəl təcnislər 



yaratmış  və  1992-ci ildə  çap  olunmuş  “Allahsız 

dünya” kitabında vermişdir: 

 

Yolunda can verdim o, inanmadı, 



Ölümüm d

ə gəldi yaradan öldüm. 

Yüz güll

ənin yarasından ölməzdim, 

Bir dilin vurduğu yaradan öldüm.

1

  



 

B

əhmən Vətənoğlu  “Qala”  rədifli təcni-



sinin möhür b

əndini  bu  misralarla  tamamlayıb 

yazır. 

B

əhmən dərdi ürəyindən at aya, 



K

ədərini ilə qoyma, at aya. 

F

ərsiz övlad göz dağıdır ataya, 



Şüursuzdan nə qalıbdı, nə qala? 

 

 



Göyç

ənin Ağkilsə kəndində anadan olmuş, 

Növr

əs İmanın bacısı oğlu İsmixanın yetmişinci 



ill

ərdə Göyçədə yazdığı “Yaxşı, ya da mən” adlı 

                                                 

1

 B



əhmən Vətənoğlu. Allahsız dünya. Bakı, 1992, səh.34. 

 

232 


cığalı  təcnisi  geniş  yayılmışdır.  Bu  təcnis  aşıq 

yaradıcılığında bir abidədir.  

 

 

B



əd qohuma şer söylədim car oldu, 

Açdım ürəyimi yaxşı yada mən. 

Yox aşıq yaxşı da var, 

Pis d


ə var, yaxşı da var, 

Pis qohumdan yaxşıdı, 

Qapında yaxşı davar. 

Qohum var ki, qırıb atır yolumu, 

N

ədən xoş gəlirəm yaxşı yada mən. 



 

 

 



 

İsmixanam, dərdim yaradır mənim, 

Soruşmur əhvalım yaradır mənim. 

Yox aşıq yaradır, 

Bağrım başı yaradır. 

Min b


əlaya düşmüşəm, 

Unudubdur 

yar adı. 

Ölür


əm dilimdə yar adı mənim, 

Yetim d


ərdli olar, dərdim yada mən. 

 

 



Şair  Məmməd Aslan,  şair  Alqayıt,  Məm-

m

əd  İlqar,  Həsən  Göyçəli,  Aşıq  Sirac,  İmam 



 

233 


C

əlili,  Aşıq  Afiq  və  başqaları  gözəl təcnislər 

yaratmışlar. Aşıq Əlqayıt bu təcnisində hadisələri 

real verir: 

 

V

ətən diləmişdim, sən isə fələk, 



Bir yazdın qürbətə, bir də yaz məni. 

Ya qism


ət, sahilə çıxam, çıxmayam, 

Bir d


ərin gözləyir, bir dayaz məni. 

 

Q



əmi duymayandan, qəm qatarından, 

Q

əmsiz qəminə qəm qat arından. 



Siyahı tutsalar qəm qatarından, 

Bir d


ə çək adımı, bir də yaz məni. 

 

 



 

A

lqayıtam həsrət qalmışam yara, 



Yaranlar q

əbrimi dərindən yara. 

Hicrandan köksüm

ə vurulan yara, 

Bi

r payız incidən, bir də yaz məni. 



 

 

Az



ərbaycan  ədəbiyyatı  tarixindən məlum-

dur ki, Dirili Qurbanid

ən, Tufarqanlı Abbasdan, 

Tikm


ədaşlı  Xəstə  Qasımdan  üzü  bəri bütün 

s

ənətkarlar  daha  çox  qoşma  ölçüsündə  təcnislər 



yaratmışlar. 

 

234 


 

M

əlumdur ki, tək-tək hallarda qoşma  ilə 



yanaşı gəraylı formasında təcnis yaratmağa meyl 

göst


ərmişlər. 

 

Şifahi  poeziyada  dodaqdəyməz təcnislərin 



ilk nümun

ələrini  yaradan  Aşıq  Ələsgər, hərbə-

zorba meydanında gəşt eyləyən bu sənətkar daha 

ir

əli gedərək dodaqdəyməz divanilərin (zəncir-



l

əmələrin) də  bakir nümunələrini yaratmışdı. 

Onun iki dodaqd

əyməz (zəncirləmə) davra-

nışından nümunə veririk: 

 

 



Əldən getdi ixtiyarın, 

Ah ed


ərsən, gəl deyər. 

H

əsrət çəkən ehtidarın, 



C

əhd eyləyər, istər əsər, 

Ah ed

ərsən, gəl deyər. 



Şindi səni tənzil edər, 

S

əd  nəzarın çətin yetər. 



Ələsgərin dərdinə.

1

 



 

 

Aşıq Ələsgər “Gəda” divanisində deyir: 



 

S

əyyad isən seyrə çıxsan, 



C

əhd elə dağlara sən. 

Eşq əhlisən ağlarginan, 

                                                 

1

 

Aşıq Ələsgər. Bakı, 1975, səh 5 



 

235 


Yetişəsən yara sən. 

Yar h


əsrəti candan getsin, 

Gets


ən hər diyara sən. 

Arı təki hey sızılda, 

Şirə çək şandan, gəda !

2

  



 

 

 



Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, 

Aşıq  Ələsgər  aşıq  poeziyasının  ön  cərgəsində 

dayandığı  kimi  yenə  də  təcnis  yaradıcılığında 

dodaqd

əyməz təcnislər kimi zirvədə  dayanır, 



ümumxalq m

əhəbbəti qazanır. 

 

Görk


əmli folklorşünas,  filologiya elmləri 

doktoru, professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlıya 

istedadlı  şair  və  publisist  Ələsgər  Əlioğlu 

“S

ədnik  Paşanın  yaradıcılıq  yolu”  adlı  kitab 



yazmış və Bakıda 1996-cı ildə nəşr etdirmişdir. 

 

Ələsgər  Əlioğlu  əlli iki səhifədən ibarət 



olan kitabda S

ədnik Paşa Pirsultanlının həyatını, 

yaradıcılıq  yolunu  və  əmək fəaliyyətini  qısa 

t

əhlil etmişdir. 



 

Kitabda S

ədnik  Paşa  Pirsultanın  Gəncə 

Dövl


ət Universitetinin Azərbaycan dili və  ədə-

biyyat fakült

əsini bitirməsi,  Daşkəsən, Goran-

boy, K


əlbəcər rayon qəzetlərində  redaktor 

v

əzifəsində işləməsi, şair, nasir, publisist,  mahir 



                                                 

2

 Yen



ə orada, səh. 6 

 

236 


pedaqoq kimi s

əmərəli fəaliyyət göstərməsi, 

xüsusil

ə  görkəmli və  çox məsuliyyətli folklor-



şünas  olması  haqqında  qısa  məlumat verilir. 

Kitab diqq

ətlə  yazılmış,  tarixilik  və  elmilik 

prinsipl


ərinə əməl olnumuşdur. 

 

“Elm v



ə  sənət  adamları  Sədnik  Paşa 

Pirsultanlı  haqqında”  2003-cü ildə  Gəncədə  iki 

cildd

ə çap olunan monoqrafiyada professor Səd-



nik  Paşa  Pirsultanlının  qırx  ildən  artıq 

yorulmadan Az

ərbaycan folklorunun toplanması, 

n

əşri,  tədqiqi və  təbliği  sahəsindəki səmərəli 



xidm

ətləri elm və sənət adamları tərəfindən yük-

s

ək qiymətləndirilir, onun  vətənpərvər,  əmək-



sev

ər, humanist, tələbkar,  qayğıkeş  və  müdrik 

tarixi şəxsiyyət olduğu göstərilir. 

 

Bu monoqrafiyalarda professor S



ədnik 

Paşa Pirsultanlının çap olunmuş tədqiqat əsərləri, 

d

ərslikləri, dərs vəsaitləri,  şeir  kitabları,  əfsanə-



l

ər, rəvayətlər, lətifələr və  s.  haqqında  nəşr 

olunmuş kitabları yüksək dəyərləndirilir. 

 

Seyf



əddin Rzayev “Azərbaycan folklorşü-

naslıq tarixi və Sədnik Paşa Pirsultanlı” adlı kita-

bını  2008-ci ildə  Bakıda  nəşr  etdirib  oxuculara 

ərməğan vermişdir. 

 

AMEA-


nın müxbir üzvü, professor Nizami 

C

əfərovun  elmi  redaktorluğu,  akademik  Bəkir 



 

237 


N

əbiyevin rəyi ilə iki yüz on iki səhifədən ibarət 

çap olunan kitabda on mövzu t

əhlil olunmuşdur. 

 

Kitaba elmi redaktor, professor Nizami 



C

əfərov “Professor Sədnik  Paşa  Pirsultanlı: 

“folklorun aşiqi və alimi” adlı üç səhifədən ibarət 

maraqlı  bir  giriş  yazmış,  kitabın  oxunmasını 

t

əbliğ etmişdir. 



 

Seyf


əddin  Rzasoy  kitaba  “Folklorlaşan 

alim ömründ

ən etüdlər”,  “Alimin  baxışlar  siste-

mind


ə əfsanə və rəvayətlər”, “Türk şeirinin heca 

kodunun  yeni  konsepsiyası”,  “Musiqi  və  heca 

kodlarının poetik struktur semantikası”, “Alimin 

yaradıcılığında  türk  xalq  musiqi  alətləri”, 

“Ələsgər  Ecazi  haqqında  düşünclərim”, “Dədə 

Ələsgər  poeziyasının  aşiqi  və  alimi”, “Bir 

ömürlük X

əstə  Qasım  düşüncələri”, “Sənətkar 

sözü-alim gözü”, “Nizaminin 

əfsanə-  əfsanənin 

Nizami  dünyası”  adlı  mövzuları  toplamış  və 

h

əmin mövzuların şərhini vermişdir. 



 

əllif kitabı tarixilik, elmilik, ideyalılıq, 



müqayis

əlilik, pedaqoji və  metodik prinsiplər 

əsasında  yazmış,  həmin  mövzuları  bu  prinsiplər 

üzr


ə  təhlil edib ümumiləşdirmişdir.  Kitabın 

n

əticəsində  professor Sədnik  Paşa  Pirsultanlının 



folklorşünnaslıq  görüşlərinin tədqiqinə  həsr 

olunduğu  göstərilir və  mövzuların  aktuallığı 

əsaslandırılır. 


 

238 


 

Folklorşünas  Seyfəddin Rzasoy professor 

S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının  fəqliyyətini düzgün 



şərh edir və qiymətləndirir. 

 

Qasım  Qırxqızlının  “Sədnik  Paşa  Pirsul-



tanlının  bədii  yaradıcılığı”  adlı  2010-cu ildə 

G

əncədə  yüz  on  beş  səhifədən ibarət çap 



etdirdiyi kitabı ön söz və dörd fəsildən ibarətdir. 

 

Qasım  Qırxqızlı  birinci  fəsildə  “Sədnik 



Paşa  Pirsultanlının  poetik  söz  dünyası”,  ikinci 

f

əsildə  “Sədnik  Paşa  Pirsultanlının  nəsr  yaradı-



cılığı”,  üçüncü  fəsildə  “Poemaların  tədqiqi”, 

dördüncü f

əsildə  “Payız  çiçəkləri”  adlı  mövzu-

ların təhlilini verir.  

 

Qasım  Qırxqızlı  professor  Sədnik  Paşa 



Pirsultanlının yaradıcılığını və əmək fəaliyyətini 

tarixilik v

ə elmilik prinsipləri əsasında qısa təhlil 

edir, onun b

ədii  əsərlərinin  şərhini verir. Kitab 

sad


ə və aydın dildə yazılmış, əsərlərin ideyası və 

t

ərbiyəvi əhəmiyyəti məzmunlu göstərilmişdir. 



 

Az

ərbaycan Milli Elmlər  Akademiyasının 



Folklor  İnstitutunun  elmi  əməkdaşı,  filologiya 

elml


əri namizədi  Şakir  Albalıyev  “Sədnik  Paşa 

Pirsultanlı  poeziyasına  bir  baxış”  adlı  kitabını 

2011-ci ild

ə  Gəncədə  çap  etdirmişdir.  Azər-

baycan Milli Elml

ər  Akademiyasının  Folklor 

İnstitutunun  elmi  əməkdaşı  Sahibə  Paşayevanın 


 

239 


redaktorluğu  ilə  çap olunan kitab  səliqəli nəşr 

olunmuşdur. 

 

Kitabda “Fol



klorumuzun  bilici  babası- 

S

ədnik Paşa”, “Folklorumuzun məcnun dərvişi”, 



“Yunis  İmrə  izi-  Sədnik  Paşa  sözü”,  “Vətəni 

t

ərənnüm edən misralar”,  “Sevgidən  yazılan 



misralar”, “S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının  poezi-

yası”,  “80  yaş  qırmızı  ekvator  qurşağı”,  “Lilpar 

bulağı”n  canlı  obrazı”  adlı  mövzular  top-

lanmışdır. 

 



əllif Şakir Albalıyev həmin mövzuların 

qısa  və  aydın  şərhini  vermiş,  professor  Sədnik 

Paşa Pirsultanlının müəllim, jurnalist, şair, alim, 

folklorşünas  və  tədqiqatçı  kimi  səmərəli fəaliy-

y

ətindən  qısa  bəhs  etmiş,  oxuculara  məlumat 



vermişdir. 

 

Kitabda S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının  folk-

lorumuzun toplanmasında, nəşri və tədqiqi sahə-

sind

ə  əlli ildən  artıq  bir  dövrdə  səmərəli 



çalışmasından,  vətənə  və  xalqa  şərəfli xidmət 

etm


əsindən,  80  yaşlı  müdrik  vətənpərvər və 

əməksevər  olmasından  əməkdar  müəllim  kimi 

şərəfli fəaliyyətindən bəhs edilir. 

 

Kitabda “Lilpar bulaq



”ın canlı obrazı”adlı 

mövzunun t

əhlili  aydın  verilir.  Müəllif  yazır  ki 

“Lilpar bulağ” ifadəsi burada təkcə şeir kitabına 

qoyulan ad deyil, h

əm də  Sədnik  Paşa  Pirsul-



 

240 


tanlının  özünün  adaşıdır-  poetik obrazıdır”. 

M

əlumdur  ki,  lilpar  dağlardakı  bulaqların 



gözünd

ə bitən çiçəkdir. “Lilpar bulağı” ifadəsi də 

buradan  götürülmüş,  oxucunun  qəlbinə  lilpar 

bulaq s


ərinliyi bəxş edir. 

 

Kitabda S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının 

poeziyasının  yaranması,  nəşr  olunması  tarixi  və 

bu  poeziyanın  mahiyyəti  öz  şərhini  tapır.  Kitab 

oxucular üçün yaxşı tədris vəsaitidir. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının 

yaradıcılıq  yolu  haqqında  dərsliklərində  və  dərs 

v

əsaitlərində  bəhs edilir, onun fəaliyyəti yüksək 



qiym

ətləndirilir. 

 

“Az


ərbaycan  aşıq  yaradıcılığına  dair 

araşdırmalar” monoqrafiyasında (2010) professor 

S

ədnik Paşa elmi əsərlərdə, jurnal və qəzetlərdə 



ustad 

aşıqlara dair yazıb dərc etdirdiyi məqalələri 

toplamışdır. 

 

Professor M



əhərrəm  Qasımlının  elmi 

redaktorluğu ilə çap olunmuş bu monoqrafiyada 

Tikm

ədaşlı  Xəstə  Qasım,  Aşıq  Ələsgər,  Aşıq 



Əsəd, Aşıq Şəmşir,  Bəhmən Vətənoğlu, Həmid 

Araslı, Bozalqanlı Aşıq Ələsgər, Aşıq Bilal, Aşıq 

Şamil,  Zodlu  Abdulla,  Növrəs  İman,  “Əsli-

K

ərəm” və  “Şəhriyar”  dastanları  haqqında 



faydalı  və  tədqiqat mahiyyətli materiallar veril-

mişdir. 


 

241 


 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  “Tik-

m

ədaşlı  Xəstə  Qasımın  sələfləri və  xələfləri” 



m

əqaləsində  Tikmədaşlı  Xəstə  Qasımın  sələfi 

olan Dirili Qurbaninin yaradıcılığından bəhs edir, 

m

əsail  şeirinin (“Məsail”-  ərəbcə  məsələlərin 



c

əmi deməkdir) ilk nümunəsini Qurbani yarat-

dığını göstərir. 

 

S



ədnik müəllim  yazır  ki,  klassik  ədəbiy-

yatda  Nizami  kimi  dahi  şairlərin iri həcimli 

əsərlərinin  əvvəlində  verilmiş  “Minacat”larda, 

“Meracnam

ə”lərdə, yəni,  “Peyğəmbərin mera-

cı”nda,  “Peyğəmbərin mədhi”ndə  hansı  məsələ-

l

ər  qoyulmuşdursa,  məsaillərdə  də  eyni məsə-



l

ələrdən bəhs olunmuşdur. 

 

“Sirl


ər xəzinəsi”  poemasının  əvvəlində 

verilmiş minacatda Allaha belə müraciət olunur: 

 

 

S



ən, ey bütün varlığa həyat verən, can verən! 

Gild


ən yaranmışlara nəfəs verən, can verən! 

Biz hamımız faniyik, əbədiyyət sənindir, 

Uca göyl

ər, qüdsiyyət, təmiz niyyət sənindir.

1

  

 



                                                 

1

 Nizami G



əncəvi. “Sirlər Xəzinəsi”. Bakı, 1981, səh. 24 

 

242 


 

Nizami G


əncəvinin “Xosrov və  Şirin”

2



“İsgəndərnamə”

3

, “Yeddi göz



əl”

4

  poemalar



ında 

Allaha müraci

ət edilir. 

 

Dini t



əhsil görmüş ustad sənətkar Qurbani 

m

əclisə  daxil olanda dərin mündəricəli məsa-



il

ərini söyləyirmiş.  Qurbaninin  ölməz  əsəri olan 

m

əsaili  Tufarqanlı  Abbasa, Xəstə  Qasıma, 



Abdal

gülablı  Valehə,  Şəmkirli  Aşıq  Hüseynə, 

Aşıq  Ələsgərə  qüvvətli təsir  etmiş,  onlar  da 

peyğəmbərin möcüzələrindən bəhs edən  əsərlər 

yaratmışlar. 

 

Tufarqanlı Abbasın və Xəstə Qasımın dini 



ustadnam

ələri,  Şəmkirli Hüseynin zəncirləməsi 

v

ə  Aşıq  Ələsgərin “Peyğəmbərin  Meracı”  adlı 



şeirləri göstərilən məlumata misal ola bilər. 

 

XVII 



əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəllərində 

s

ənət meydanına gəlmiş Tikmədaşlı Xəstə Qasım 



klassik 

ədəbiyyatdan, zəngin folklordan çox 

b

əhrələnmişdir. Xəstə Qasımın xələfləri də onun 



ədəbi irsindən bəhrələnmiş,  gözəl sənət inciləri 

yaratmışlar. 

 

X

əstə  Qasım  Füzuli  yaradıcılığından  bəh-



r

ələnir və onun nəslindən olduğunu söyləyir. O, 

Dirili  Qurbaninin,  Tufarqanlı  Abbasın  yara-

                                                 

2

 Nizami G



əncəvi. “Xosrov və Şirin”. Bakı, 2004, səh. 23-24 

3

 Nizami G



əncəvi. “İsgəndərnamə”. Bakı, 1964, səh. 31 

4

  Nizami G



əncəvi. “Yeddi gözəl”. Bakı, 2004, səh. 22 

 

243 


dıcılığına böyük ehtiramla yanaşır, ondan bəhrə-

l

ənir,  özünün  altmış  dörd  bəndlik  məsailini 



yaradır. 

 

X



əstə  Qasım  öz  dini  divanisi ilə  aşıq 

poeziyasında bir Kəbə qurmuş, bir imarət ucalt-

mışdır.  Xəstə  Qasım  Qurbaninin  islam dünyası 

üçün böyük d

ərslik  olduğunu  göstərir, onunla 

f

əxr etməyi, onu öyrənməyi poetik dillə 



vurğulayır: 

Ad

əmnən Xatəmə, 



Natiqi Quran m

ənim. 


Din m

ənim, məssəb mənim, 

Yol m

ənim, ərkan mənim. 



Gül m

ənim, bülbül mənim, 

Sünbülü reyhan m

ənim. 


 

 

X



əstə  Qasımdan  sonra  sənət  meydanına 

g

ələn  Aşıq  Valeh,  Aşıq  Alı,  Şəmkirli  Aşıq 



Hüseyn, Molla Cüm

ə, Yəhya bəy Dilqəm,  Aşıq 

Ələsgər,  Aşıq  Hüseyn  Bozarqanlı,  Növrəs  İman 

v

ə  başqaları  onun  sənətkarlığından  bəhrələnmiş, 



t

əlim-tərbiyəvi mahiyyətli poeziya xəzinəsindən 

s

əmərəli istifadə etmiş və Xəstə Qasımı özlərinə 



ustad seçmiş, ona dərin hörmət bəsləmişlər. 

 

Aşıq  poeziyasında  cığalı  təcnisin gözəl 



nümun

ələrini və mütəzad təcnisin ilk nümunəsini 



 

244 


X

əstə  Qasım  yaratmış,  folklora  və  yazılı  ədə-

biyyata göz

əl təsir göstərmişdir. 

 

Professor M.H.T



əhmasib  yazır  ki,  XVII-

XIII 


əsrlərdə  aşıq  ədəbiyyatı,  aşıq  şeri  geniş 

yayılmış,  böyük  şəxsiyyətlər  yetişdirmiş,  Vaqif 

ədəbi məktəbinin  formalaşmasında həlledici rol 

oynamışdır.

1

 

 



Aşıq  Valeh  cahannaməsində  Molla Pənah 

Vaqifi d


ərin hörmətlə  xatırlamış  və  poetik dillə 

demişdir: 

Hanı Molla Pənah, bivəfa cahan, 

T

əxəllüsü Vaqif, nəzmi dürr-əfsan. 



İndi eyləmisən xak  ilə yeksan, 

Tapmaq olmaz o kamalda can, h

anı? 

Dünya s


əndə Aşıq Səməd var idi, 

N

əzmi, şeri, ləli, gövhərlər idi, 



Bir göz

əl eşqinə giriftar idi, 

Onun kimi bir b

əhri-ümman hanı? 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  Molla 

P

ənah Vaqifin (1717-1797) zəngin  poeziyasını 



yüks

ək dəyərləndirmiş, onun Azərbaycan  şifahi 

xalq 

ədəbiyyatına  mütərəqqi təsirini göstər-



mişdir.  

                                                 

1

 M.H.T


əhmasib. Azərbaycan xalq dastanları. Bakı, 1972, səh. 120. 

 

245 


Molla P

ənah  Vaqifin  poeziyasında  folk-

lordan b

əhrələndiyi aydın göstərilir.    

 

Professor S



ədnik  Paşa  yazır  ki,  Xəstə 

Qsım “Dağıstan səfəri” ilə real tarixi dastanın ilk 

nümun

əsini  yaratmışdır.  Bundan sonra ondan 



Aşıq  Valeh,  Aşıq  Alı,  Şəmkirli Hüseyn bəhrə-

l

ənmiş, tarixi dastan yaratmışlar. 



 

Aşıq  Ələsgər məclisə  daxil olanda islami 

d

əyərlərin  tarixini, islam mədəniyyətini xalqa 



poetik dill

ə  çatdırır,  ictimai  fikir  tariximizdə, 

m

ənəviyyatımızın  zənginləşməsində  misilsiz  rol  



oynayır, hörmət qazanır. 

 

XX 



əsrdə Xəstə Qasımın açılmamış  qıfıl-

b

əndlərini Növrəs  İman  açmışdır.  Növrəs  İman 



aşıq  poeziyasında  görkəmli fəaliyyət göstərən 

s

ənətkarların  şərəfli  əməyini yüksək qiymət-



l

əndirir. 

 

Oyub ciy


ərimi möhnət alması, 

Bu x


əstə könlümün açılmaz pası. 

Ələsgər, Xəstə Qasım, Şikəstə Abbası, 

Ondan qalan aşıq üz gəlib gedib. 

 

 



Folklorşünas  Sədnik  Paşayev  Xəstə 

Qasımı  “Azərbaycan  aşıq  yaradıcılığının,  onun 

poeziyasını,  ifaçılıq sənətinin bel sütunu, onurğa 

süt


unu”  adlandırır,  “Məsail, vücüdnamə, merac-

 

246 


nam

ə, zəncirləmə  və  cahannamə” folklor top-

lusunu tezlikl

ə nəşr etdirib oxuculara çatdırmağı 

z

əruri hesab edir. Alim Xəstə  Qasımın  poetik 



dill

ə təsvir və tərənnüm etdiyi dini mövzuya aid 

şerini nümunə verir: 

 

Əzəl-əzəl bu dünyaya, 



Ad

əm ata maya gəldi. 

Əmr olundu yaradandan, 

İnsan üzünə həya gəldi. 

 

On dörd d



əstədir gülümüz, 

K

əlmə gətirdi dilimiz. 



Şahlar-şahıdır pirimiz, 

Salman ona day

ə gəldi. 

 

X



əstə Qasım eylər bəsi, 

Silinsin könlün

ün pası. 

Behiştin bir dəst libası, 

Fatmeyi-Z

əhraya gəldi. 

 

 

Bizim  verdiyimiz  bu  qısa  məlumat 



filologiya elml

əri doktoru, professor Sədnik Paşa 

Pirsultanlının  görkəmli  folklorşünas,  mahir 

t

ədqiqatçı və çox məsuliyyətli publisist olduğunu 



t

əsdiqləyir, onun elmi-nəzəri  ideyasını  mü-

k

əmməl öyrənib dərk etməyin əhəmiyyətini gös-



 

247 


t

ərir. Deməli, professor Sədnik  Paşanın  zəngin 

elmi-n

əzəri və  pedaqoji-metodik irsini tədris 



etm

ək  kütləvi  oxucuların,  xüsusilə  gənc nəslin 

müq

əddəs vəzifəsi  olmalıdır.  Ali  məktəblərdə, 



kollecl

ərdə, texnikumlarda, orta  ümumtəhsil və 

peşə  məktəblərində  Sədnik müəllimin  əsərlərini 

mütl


əq öyrənmək lazımdır. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının 

“Az


ərbaycan  aşıq  yaradıcılığına  dair  araşdır-

malar” adlı tədqiqat əsərində, daha dəqiq desək, 

d

ərs vəsaitində  “Aşıq  Ələsgər sənətkarlığı  və 



Aşıq  Ələsgər  ucalığı”,  “Bu  səs  Aşıq  Əsədin 

sazının  bağrından  qopub”,  “Aşıq  Şəmşir  və 

B

əhmən Vətənoğlu”, “Həmid Araslı və folklor”, 



“Şəmşiri  yaradan  bir  yol  yaratdı”,  “Bəhmən,- 

ruhun  Murovun  başındakı  ağ  buludlardan 

yuxarıdadır”,  “Bozalqanlı  Aşıq  Ələsgər”,  “Aşıq 

Bilal  haqqında  bildiklərim”,  “Aşıq  Tağlabiyanlı 

Şamil haqqında xatirələrim”, “Meydan sənindir”, 

“Əsli-Kərəm” dastanı haqqında”, “Göyçəli Zodlu 

Abdulla”, “Növr

əs  İman”  adlı  elmi-nəzəri 

m

əqalələri toplanmışdır. 



 

T

ədqiqat əsərində toplanan bu məqalələrin 



şərhini vermək  imkanımız  olmadığına  görə 

əminik  ki,  oxucular bizi  bağışlayacaq,  günahkar 

saymayacaqlar. Əminik ki, bu tədqiqat əsərindən 


 

248 


orta v

ə  ali məktəb müəllimləri  səmərəli istifadə 

ed

əcək, mülahizələrini zənginləşdirəcəklər. 



 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  milli 

s

ərvətimiz olan Azərbaycan  şifahi  xalq  yara-



dıcılığının,  yəni folklorumuzun, təhsilimizin, 

elmimizin  inkişafında  səmərəli  əməyini  əsir-

g

əməyən mahir pedaqoqdur, gənc nəslin təlim-



t

ərbiyəsilə  ləyaqətli məşğul  olan,  gənc nəslə 

əməksevərlik, vətənpərvərlik, vətənə  və  xalqa 

d

ərin sevgi və  məhəbbət  aşılayan  qayğıkeş, 



t

ələbkar müəllimdir. 

 

S

ədnik müəllim  respubilkamızda  bütün 



rayonları  gəzər, məktəblərdə  olar, müəllimlərlə, 

adlı-sanlı insanlarla səmimi görüşər, onlara dərin 

qayğı bəsləyər və qətiyyən köməyini əsirgəməz. 

 

M



əhz buna görə  də  Sədnik müəllimin 

elmi-n


əzəri  ideyası  çox  zəngin,  geniş,  əhəmiy-

y

ətli və  faydalıdır.  Onun  əsərlərində, topladığı 



folklor materiallarına, dərsliklərində, dərs vəsait-

l

ərində  və  tədqiqat monoqrafiyalarında  bu 



müq

əddəs elmi-nəzəri  ideyası  əsas  meyardır, 

misilsiz t

əlim-tərbiyə  və  vətənpərvərlik ideya 

m

ənbəyidir. 



 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının 

filologiya elml

əri  doktoru,  professor  Sabir  Əli-

yevin  elmi  redaktorluğu  və  nəşriyyat  redaktoru 

Ramiz T

əmkinin səmərəli fəaliyyəti nəticəsində 



 

249 


2002-ci ild

ə  Gəncədə  “Pirsultan” nəşriyyatında 

iki cildd

ən ibarət çap olunan “Ozan-aşıq sənətinə 

dair araşdırmalar” adlı kitabı elmi-nəzəri tədqiqat 

əsəridir, dərslik mahiyyətli monoqrafiyadır. 

 

Monoqrafiyanın  birinci  hissəsində  profes-



sor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  uzun  illər  ərzində 

q

əzet və  jurnallarda dərc etdirdiyi otuz elmi-



n

əzəri və  pedaqoji-metodik mahiyyətli məqa-

l

ələrini  toplayıb  oxucuların  mütailəsinə  ver-



mişdir. 

 

Kitabda 1970-ci ill



ərdən bəri Ozan-aşıq 

yaradıcılığına  dair  araşdırmaların  bu  toplusu  ali 

m

əktəblər, koleclər, texnikumlar, ümumtəhsil və 



peşə  məktəblərinin tələbləri üçün çox əhə-

miyy


ətli dərslik vəsaitidir. 

 

“Kitabi-D



ədə  Qorqud”  dastanı  və  xalq 

əfsanələri,  “Koroğlu”  eposunun  əsatir kökləri, 

xalq 

əfsanə  və  rəvayətləri ilə  bağlı  olması, 



“Arzu-Q

ənbər”dastanı,  “Əsli-Kərəm”  dastanı  və 

xalq 

əfsanələri,  Sarı  Aşıq  və  “Yaxşı-Yaman” 



dastanı,  ustad  sənətkarlardan Miskin Abdal, 

Yetim Aydın, Ağqızoğlu Piri, Uğurluoğlu Cəfər, 

Güv

əndikli Əhməd, Tifil Əsəd, Aşıq Bəsti, Aşıq 



H

əmayıl, Aşıq Pəri, ustadlar ustadı Aşıq Ələsgər, 

M

əlikballı  Qurban,  Aşıq  Dilqəm  haqqındakı 



t

ədqiqat  əsərləri məzmun və  ideya  baxımından 

çox 

əhəmiyyətlidir.  



 

250 


Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının  bu 

monoqrafiyası  səmərəli  axtarışların  və  ciddi 

t

ədqiqatın bəhrəsi olduğuna görə dərin məzmun-



lu v

ə təlim-tərbiyəvi mahiyyətlidir. Folklorşünas 

alim S

ədnik müəllimin monoqrafiyasında verilən  



t

ədqiqat materialları yalnız elmi-nəzəri baxımdan 

deyil, h

əm də  təlim-tərbiyəvi cəhətdən folklor-

şünas alim Sədnik Paşa Pirsultanlının elmi-nəzəri 

ideyasının  təbliğinə  əsaslı  təkan verir və 

oxuculara yüks

ək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır. 

 

Folklorşünas  alim  Sədnik  Paşa  Pirsultan-



lının  1979-cu  ilin  dekabrında  elmi  konfransdakı 

m

əruzəsinin mətni “Nizami və ozan-aşıq sənəti” 



adı ilə monoqrafiyada verilmişdir. 

 

T



ədqiqatçı alim 1981-ci ilin 25 noyabrında 

“Nizami irsi dün

ən və  bu gün” mövzusunda 

Az

ərbaycan Milli Elmlər  Akademiyasında  keçi-



ril

ən elmi-nəzəri konfransda “Nizami və 

Az

ərbaycan eposu” mövzusunda məruzə  et-



mişdir.  

H

əmin məruzənin mətni 1991-ci ildə 



konfransın  materialları  çap  olunan  kitabda  dərc 

edilmişdir.  Müəllif həmin “Nizami və  Azər-

baycan  eposu”  adlı  tədqiqat məqaləsini də  bu 

monoqrafiyada vermişdir. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  yazır: 

“Nizami  yaradıcılığında “Dədə  Qorqud”, “Dədə 



 

251 


Gun

əş”, “Aldədə”, “Koroğlu” əsatir, əfsanə, epos 

v

ə  dastanlarla  yanaşı  “Bamsı  Beyrək”,  “Aşıq 



Q

ərib”, “Tahir və  Zöhrə”  dastanları  ilə  səsləşən 

epizodlar, süjet v

ə motivlər vardır. Bütün bunlar 

Nizami  yaradıcılığı  ilə  qədim  bahadırlıq  eposla-

rımızı  və  məhəbbət  dastanlarımızı  müqayisə  və 

t

əhlil etməyə geniş imkan yaradır” 



 

Tarixi m


ənbələr göstərir ki, Azərbaycan 

eposunun  inkişaf  mərhələlərinin keçdiyi yolu 

öyr

ənməkdə  yazılı  bir  mənbə  kimi Nizami 



G

əncəvinin  əsərləri, xüsusilə  “Xosrov və  Şirin” 

poeması böyük əhəmiyyətə malikdir. 

 

M



əlumdur ki, cahannamələr  insanı  dö-

zümlü, s


əbirli olmağa çağırır, ona təskinlik verir. 

Dahi  Nizami  G

əncəvi  “Xəmsə”sində  cahanna-

m

ədən maraqlı nümunələr  verir və onun mütaliə 



edilib d

ərk olunmasını göstərir: 

 

 

A



ncaq bir şərbətdir bu ölüm gərək, 

Qoca da, cavan da, 

hamı içəcək. 

 

Nizami G



əncəvi özünə müraciətlə deyir. 

 

Hümm



ət eylə, burda ələ al sazı, 

Ucalsın  pərdədə sazın havazı. 

 

 


 

252 


 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının  yet-

mişinci illərdən bəri ozan-aşıq yaradıcılığına dair 

araşdırmaları  bir  məcraya gətirməsi, iki cilddə 

n

əşr  etdirib  folklor  araşdırıcılarına,  aspirantlara, 



dissertantlara, magistrl

ərə, tələbələrə,  saz-söz 

sev

ənlərə və sənətsevərlərə hədiyyə verməsi yük-



s

ək vətənpərvərlik,  əməksevərlik, tələbkarlıq  və 

qayğıkeşliyin    çox  əhəmiyyətli  nəticəsidir. Ona 

gör


ə ki, aşıq poeziyası zəngin təlim-tərbiyəvi və 

b

ədii-estetik zövq mənbəyidir,  əxlaqi key-



fiyy

ətlər xəzinəsidir.  

Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlının Azər-

baycan folkloruna aid 

əsərləri səmərəli tədqi-

q

atlarının  nəticəsidir,  vətənə,  xalqa,  xalqın  zən-



gin milli s

ərvətinə sevgi və məhəbbət ideyasıdır. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının  mo-

noq


rafiyada yaradıcılıq yolunu təhlil etdiyi sənət-

karların şeirlərindən bir sıra maraqlı nümunələri 

oxuculara t

əqdim etməyi lazım bilirik.  

Ona gör

ə  ki, həmin poetik nümunələr 



yüks

ək  əxlaqi və  bədii keyfiyyətlər  aşılamaq 

baxımından çox qüvvətli, təsirli və maraqlıdır. 

 

“D



ədə  Qorqud”  dastanındakı  “Cahan-

nam


ə”də deyilir: 

                  

Hanı dediyim bəy ərənlər? 

Dünya m


ənim deyənlər? 

Əcəl aldı, yer gizlədi, 



 

253 


Fani dünya kim

ə qaldı? 

G

əlimli-gedimli dünya, 



Son ucu ölümlü dünya. 

 

 



Dahi Nizami G

əncəvi “Xosrov və  Şirin” 

poemasında  folklor  nümunəsindən  yaradıcı 

şəkildə istifadə etmişdir: 

 

Doqquzda t



ərk etdi onun yolunu, 

Şir üstə sınadı güclü qolunu. 

On yaşa girəndə bu nadir cavan, 

Otuz yaşlıları qoyurdu heyran. 

Qırx yaşa qədərdir həyat nəşəsi, 

Qırxda bitib gedir könlün həvəsi, 

Əllidən aşdımı, canın sağ olmaz, 

Ayaqlarda taq

ət, gözdə nur qalmaz. 

Altımışda salarsan bir yerdə məskən, 

Yetmişdə hər üzvün düşər taqətdən. 

Dünyada 


əziyyət çəkib boy atdın, 

El

ə ki, səksənə, doxsana çatdın, 



Ordan da yetirdin özünü yüz

ə, 


Ölüs

ən, diri də görünsən gözə. 

 

Nizami G


əncəvinin  əsərlərindəki bu 

“vücudnam

ə”lər xalq yaradıcılığının zəngin xəzi-

n

əsindən yaradıcı istifadənin gözəl nümunəsidir.  



Nizami G

əncəvi  xalq  yaradıcılığının  örnəklərin-



 

254 


d

ən bəhrələnmiş,  onun  zəngin  əsərləri də  el 

s

ənətkarlarının  yaradıcılığına  qüvvətli təsir et-



mişdir. 

 

XVII 



əsrdə yaşamış, zəngin poetik xəzinə 

yaratmış    Sarı  Aşıq  bayatı  yaradıcısıdır, çünki 

onun  bayatıları  nadir  sənət inciləridir. Ona görə 

d

ə ondan nümunələr verməyi lazım bilirik: 



 

M

ən aşiq, sarı qaldı, 



Gün getdi, sarı qaldı. 

Yollarına göz tikdim, 

Gözümd

ə sarı qaldı. 



 

 

Q



ərib ellərdə tək qalan sənətkar ürək ağrısı 

il

ə deyir: 



M

ən aşıq çəkən dərdi, 

Doğrayım, töküm dərdi. 

N

ə atam var, nə anam, 



De kimn

ən çəkim dərdi? 

 

Aşıq sürgün gözlərin, 



Q

əmdən üzgün gözlərin. 

Yaxşıdan doya bilməz, 

Baxsa yüz gün gözl

ərin 

 

Qazağın  Dağkəsəmən kəndində  anadan 



olmuş,  1515-ci ildə  Şah  İsmayılın  sərkərdəsi 

kimi  şərəfli fəaliyyət göstərdiyinə  görə  fəxri 

f

ərmanla qiymətləndirilən Hüseyn (Miskin 



 

255 


Abdal) Türkiy

ənin Dənizlisində “Təslim Abdal” 

kimi d

əfn olunmuşdur.  



 

Miskin Abdal z

əngin lirika yaratmışdır. O, 

İranda  mükəmməl dini təhsil  almışdır.

 

Miskin  Abdal  şah  əsəri  olan  “Dağlar” 



qoşmasını  Dağıstan  dağlarında  söyləmiş,  başı 

qarlı  uca  dağların  poetik  dillə  obrazını  yarat-

mışdır: 

 

M



əğribdən məşriqə səf çəkib durub, 

Qüdr


ətdən çəkilmiş baş-başa dağlar. 

İtaət boynuna həmayıl vurub, 

Misli-p

əsənd, xotkar, xan, paşa dağlar. 



 

Ağ çeşmən sərindən car eylər seli, 

Yaşıl tirmə qurşar adaca belli. 

Zabit


ə kölgəsi, Dağıstan yeli, 

S

ədrin səfasıdır həmişə dağlar. 



 

B

əd illərdən satın aldın pis günü, 



Çağırıb dumanı, tökdün çiskini. 

Gözü yaşlı quydun Cida Miskini, 

Eyl

ə gülə-gülə tamaşa dağlar. 



 

Miskin  Abdal  Çaldıran  müharibəsində 

iştirak etmiş, döyüşdə qıçının birini itirmiş və “A 

yaz  ayları”    adlı  qoşmasında    mənalı  ömrünün 

poetik t

əsvirini vermişdir: 



 

256 


 

Miskin Abdal, ömür keçdi heyin

ən, 

Bu m


ətləbi Qocadağa deyinən. 

Öl

əndə məzarım gül-çiçəyinnən, 



B

əzərlər üstümü, a yaz ayları. 

 

 

Misgin Abdal bir g



əraylısında demişdir: 

 

Nam



ərd ilə yoldaş olma

Uzun ağrı çəkər başın. 

Halal il

ə ərsəyə çat, 

Daş qalalar tikər başın. 

 

 



Miskin  Abdalın  poeziyası  çox tərbiyəvi 

mahiyy


ətdədir. Buna görə  də  Aşıq  Ələsgər və 

onun qardaşı oğlu Növrəs İman bütün varlığı ilə 

Miskin  Abdalın  vurğunu  olmuş  və  İman 

demişdir: 

 

Yaxşı bəyənmişəm Miskin Abdalı, 



C

əm imiş başında huşu-kamalı. 

 

 

İran  Azərbaycanının  Tikmədaş  kəndində 



anadan olan X

əstə Qasım Dağıstana səfər etmiş, 

v

ətən həsrətiylə  qürbət eldə  yaşamış  və  elin 



köçürülm

əsinə qəlbi alovlanmışdır: 

 


 

257 


Obalarımız səf-səf olub yüklənir, 

Başı ala qarlı dağlar, qal indi. 

Biz içm

ədik abi-kövsər suyundan, 



Soyuq sular, t

ər bulaqlar, qal indi. 

 

X

əstə Qasım, tamam oldu sözlərim, 



Eşq ucundan kabab oldu közlərim. 

Q

ərib yerdə, yad ölkədə gözlərim, 



V

ətən deyib ağla, ağla qal indi. 

 

 

Şamaxını  seyr edən  Xəstə  Qasım  onun 



faci

əli gününü alovlu qəlbinin  ağrısı  ilə  təsvir 

edir: 

 

Köhn



ə Şamaxının seyrin elədim, 

Əl dəyməmiş təzə bağlar qalıbdı. 

El

ə köçüb gedib Ulusu, eli, 



İşlənməmiş ağ otaqlar qalıbdı. 

 

 



Ağquz  oğlu  Piri  Molla  Pənah Vaqifin 

müasiri v

ə səmimi dostu olmuşdur. M.P.Vaqifin 

anasının adı Ağqızdır. Piri Vaqifin anasının adını 

özün

ə  təxəllüs  seçmişdir.  Molla  Vəli Vidadi 



Vaqifl

ə  Pirinin  qardaş  olduğunu  “Ağlarsan” 

r

ədifli  şerində  göstərir:  “Ağqız  oğlu  Piri  dünya 



qardaşın”  misrasını  deyir.  Ağqız  oğlu  Pirini 

 

258 


Qasım bəy Zakir də sevir. Ağqız oğlu Pirinin dili 

canlı, rəvan və oynadır: 

 

Güll


ərin solğun olmasın, 

Süs


ən sünbülün solmasın. 

Yad yerd


ən ovçun gəlməsin, 

Bağlansın yolların sənin. 

 

Piri dey


ər: budur yurdun, 

Yaxşı yerdə məskən qurdun. 

Xub gözl

əyib, dürüst vurdun, 

Qurusun qolların sənin. 

 

 



Bir 

əfsanədə deyilir ki, Mehdi maral dərisi 

geymiş  qardaşı  Keytini  maral  bilib  vurub 

öldürü


r.  Sonra  oxla  vurduğu  qardaşı  olduğunu 

bilir v


ə özünü öldürür. Ağqız oğlu Piri bu şeirini 

h

əmin əfsanə əsasında demişdir. 



 

K

əlbəcər rayonunun Lev kəndində anadan 



olan  Aşıq  Bəsti  Aşıq  Ələsgərlə  bir dövrdə 

yaşamışdır.  O,  həmyerlisi  el  şairi  Ağdabanlı 

Qurbanl

a calıb oxumuş, məclislər yola salmışdır. 



 

Aşıq Bəsti Xan Çoban adlı bir oğlanı sevir 

v

ə  “Əlişir  Çoban”  adlandırdığı  bu  oğlanın  eşqi 



il

ə qoşmalar qoşur.  

Ancaq Xan Çoban k

ənd bəyi tərəfindən öl-

dürülür. Bu günd

ən  Aşıq  Bəsti saz götürüb öz 



 

259 


d

ərdini “dərdli  illərə” söyləyir.  Onun  ağla-

maqdan gözl

ərinə  tor gəlir,  el  arasında  “Kor 

B

əsti” adı ilə məhşur olub tanınır.  



 

Aşıq  bəsti “Tapılmaz”  adlı  qoşmasında 

deyir: 

Üzülübdür canım el tənəsindən, 



Hamı deyər Bəsti evdə tapılmaz. 

Bir sazıdı, bir sözüdü, bir özü, 

Bir bel

əsi daha levdə tapılmaz. 



 

Bu qınağa vallah mənəm dözürəm, 

Usanmışam, ölməyə də hazıram. 

D

ərdimi deməyə divan gəzirəm, 



Yerd

ə axtarıram, göydə tapılmaz. 

 

 

Aşıq Bəsti “A bəy” adlı satirik qoşmasında 



b

əylərə, istismarçılara nifrət yağdırılır. 

 

Ağladım doyunca, gülmədim haşa. 



Bir ah ç

əksəm, dağlar gələr baş-başa, 

B

əsti deyər, səni də düş ataşa, 



Yan N

ovruz şamının piltəsi kimi. 

 

Aşıq  Həmayıl  XIX  əsrin  birinci  yarısında 



Şəmkir  mahalının  Dəllər-Cırdaxan  kəndində 

anadan  olmuşdur.  Onu  bir  varlının  Hidayət  adlı 

ağılsız oğluna verirlər.  


 

260 


Hiday

ət Həmayılı  unudur,  onun  yanına 

g

əlmir. Aşıq Həmayıl gözü yollarda qalır, əmisi 



oğluna “Gəlmədin” rədifli beş bəndlik qoşmasını 

yazır: 


Əmim oğlu, məndən heç utanmadın? 

Üç ay keçdi, bir yaylağa gəlmədin. 

Yüz min c

əfa ilə köç eylədim mən, 

Ordan endim 

Ağbulağa, gəlmədin. 

 

M

ənim adım Həmayıldır, həmaya, 



Sin

əm bənzər həm ulduza, həm aya. 

M

ənə vədə verdin gəlləm bir aya, 



Bağlandın arana, dağa gəlmədin. 

 

 



B

ədii deyminə  görə  sənət incisi olan bu 

qoşma  dillər  əzbəri  olmuş,  Həmayılın  ustad 

s

ənətkar olduğunu təsdiqləmişdir. 



 

Göyç


ə  aşıq  məktəbnin zirvəsi  Aşıq 

Ələsgər Həmayılın ağır taleyinə acıyır, sevgisinə 

etiraz

ını bildirib deyir. 



 

Yaxşı yara qismət olmur yaxşı yar, 

H

əm sözdən mətləb qan, həm ayıl eylə! 



 

Az

ərbaycan  qadın  aşıqlarının  içəricində 



maralyanlı Aşıq  Pəri çox məhşurdur. O, Cəbra-

yıl rayonunun Maralyan kəndindəndir.  



 

261 


On  beş,  on  altı  yaşlarından  şeir  yazmağa 

başlamış,  şeirləri dillər  əzbəri  olmuş,  onu  xalq 

sevmiş  və  dərin hörmət bəsləmişdir.  Aşıq  Pəri 

deyir: 


M

ən aşiq maral yana, 

S

ən də gəl Maralyana. 



Nec

əsən bir ah çəkəm, 

Dağlarda maral yana. 

 

Yox, aşıq, dağda yanar, 



Dağa arxa, dağ dayanar. 

P

əriyəm, mənim ahımdan, 



Maral n

ədi, dağ da yanar. 

 

 

Aşıq  Pəri qırx  yaşına  kimi  Dərbənddə, 



Şuşada  və  Tiflisdə  yaşamışdır.  Qırx  yaşında 

k

əndə  qayıtmış,  əmisi  oğlu  Məmmədlə  ailə 



h

əyatı qurmuş, bir oğlu və bir qızı olmuşdur. 

 

Aşıq Pəri poetik dillə demişdir: 



 

M

ən Pəriyəm, Maralyandı elimiz, 



Uçdu qazı, viran qaldı gölümüz. 

Yen


ə Dağıstana düşüb yolumuz. 

 

Yox, Aşıq, Dağıstana, 



P

əri gedir Dağıstana. 

Qo

rxuram göz yaşımdan, 



 

262 


Gül sola, dağ istana. 

 

Ustadlar  ustadı  Aşıq  Ələsgər (1821-1926) 



Göyç

ə  aşıq  məktəbinin görkəmli nümayən-

d

əsidir,  Aşıq  Alının  şəyirdidir.  Aşıq  Ələsgər 



yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın və Orta 

Asiyada, ümumiyy

ətlə Türk dünyasında, türkdilli 

ölk


ələrdə  ümumxalq məhəbbəti  qazanmış  dahi 

saz v


ə söz sənətkarıdır. 

Göyç


ə  aşıq  məktəbinin zirvəsi  sayılan 

Aşıq Ələsgər iftixar hissi ilə deyir: 

 

Adım Ələsgərdi, mərdi-mərdana, 



On iki şəyirdim işlər hər yana. 

 

 



Aşıq  Ələsgər  demişdir  ki,  aşıqin  əzəl 

başdan  pürkamalı  gərəkdir.  Aşıq  Ələsgər ustad-

nam

ə  mahiyyətli  bu  misraları  demiş,  aşığın 



m

ənəvi zənginliyini və  əsas keyfiyyətlərini 

poetik dill

ə ifadə etmişdir: 

 

Yaxşı hörmətinnən, təmiz adınnan, 



M

ən dolandım bütün Qafqaz elini. 

Pir

ə ata dedim, cavana qardaş, 



Ana, bacı bildim qızı, gəlini. 

 

“H



ər sözü dillərdə  bir dəftər” olan ustad 

Aşıq  Ələsgər müəyyən bir məktəbdə  təhsil 

almamış, kamil ustad Aşıq Alının şəyirdi olmuş, 


 

263 


Göyç

ə  mühitində  yetişmiş,  əslində  xalq akade-

miyasını  bitirmiş,  fitri  istedadlı  sənətkar 

olmuşdur. 

 

Aşıq  Ələsgərin ölümü Göyçənin Zod 



k

əndindən olan Sənətkar  Abdullanının  varlığını 

sarsıtmış,  onu  kədərləndirmişdir.  Buna  görə  də 

zodlu S


ənətkar Abdulla demişdir: 

 

Dağlar qan ağlayır, düşüb borana, 



Daha bundan sonra ç

ətin yarana. 

Göyç

ə qana batsın, qaldı virana, 



Daha Ələsgər tək ad olan varmı? 

 

M



ənim üçün nə ata var, nə ana, 

Arif g


ərək bu mətləbi tez qana. 

Min


ək qəm atına, çıxaq cahana, 

Gör


ək, bu dünyada şad olan varmı? 

 

 



Aşıq Ələsgər dahi söz və saz sənətkarıdır. 

Aşıq Ələsgər ölümsüzlüyün əbədiyaşar zirvəsinə 

yüks

əlmiş, yaşamış, yaşayır və əsrlər boyu  yaşa-



yacaqdır! 

 

Xalq şairi Səməd Vurğun gözəl demişdir: 



 

 

Ölüm sevinm



əsin qoy, 

Ömrünü vermir bada. 

El q

ədrini canından, 



 

264 


Daha 

əziz bilənlər, 

            

Əbədi xatirətək 

            Y

aşayacaq dünyada, 

            Sev

ərək yaşayanlar, 

            Sevil

ərək ölənlər! 

 

 

M



əlikballı  Qurban  (1810-1875) Ucar 

rayonunun M

əlikballı  kəndində  anadan  olmuş, 

g

əncliyində  İranı,  Tiflisi  gəzmiş,  Turfə  xanımla 



ail

ə qurmuşdur.  

 

M

əlikballı  Qurban  gözəl  bayatılar  yarat-



m

ış,  dünya  şöhrətli sənətkar  olmuş,  vətəninə, 

xalqına şərəfli xidmət etmiş və demişdir: 

 

Aşıq, Məlikballıdır, 



Üzd

ə xalı bəllidir. 

Gördüm göz

əl çöhrəsin, 

Bildim M

əlikballıdır. 

M

ən aşiq, Məlikballı, 



Gözümdü M

əlikballı. 

Göz

əl bir yar sevmişəm, 



Özü d

ə Məlikballı. 

M

ən aşiqəm, qan olar, 



Ağlasa göz, qan olar. 

Tuti yar yada gets

ə, 

M

əlikballa qan olar. 



 

 

265 


 

M

əlikballı  Qurbanın  “Yurdum”  qoşması 



çox göz

əl sənət  incisidir.  Altı  bənddən ibarət 

olan  bu  qoşmada  vətən məhəbbəti, ana yurdun 

sevgisi çox qüvv

ətli verilir: 

 

Ç



əmənli, çiçəkli soyuq bulaqlı, 

D

ərəli, təpəli, obalı yurdum. 



Qoyunlu, quzulu, güllü yaylaqlı, 

Cahanda birinci s

əfalı yurdum. 

 

Arandan köç



əndə bura düşərlər, 

Pendiri, süd, yağı sağın edərlər. 

Qız-gəlinlər həm oynayıb gülərlər, 

H

əmişə əlləri xınalı yurdum. 



 

Arandan köç

ənin buradır yolu, 

Ağalar nökərdən haqq-hesab alı, 

Onların duası müstəcəb olu, 

Hayıf ki, düşmüşəm aralı yurdum. 

 

M

əlikballı  Qurban  ana  yurdunu  “Cahanda 



birinci s

əfalı  yurdum”  adlandırır,  ancaq  ana 

yurdundan  aralı  düşdüyünü, qürbətdə  yaşadığını 

poetik bir dill

ə təsvir edir. 

 

Az



ərbaycan aşıq yaradıcılığında “Dilqəmi” 

saz  havasının  yaradıcısı  Yəhya bəy Dilqəm 

Şəmkir  rayonunun Dəllər-Cırdaxan  kəndində  


 

266 


XIX 

əsrin 20-ci illərində anadan olmuş, “Dilqəm 

bulağı”nın  başında  çox  səmərəli məclislər 

keçirmiş və demişdir: 

 

O qızıl gülləri dərməyən Dilqəm, 



D

ərib pünhan yerə sərməyən Dilqəm, 

Bu dünyada yarı görməyən Dilqəm, 

Yar


əb o dünyada görüşər nola? 

 

 



Dilq

əmin  övladı  olmamışdır.  Yəhya bəy 

Dilq

əm Böyükağa oğlunun qardaşı Əhmədağanın 



övladları  olmuşdur.  Onun  nəvələri  bu gün də 

h

əmin kənddə yaşayırlar. 



 

Dilq


əm Güvəndikdə  Nəsib bəyin  qızı 

Telliy


ə vurulur, onunla evlənir və deyir: 

 

M



ən Dilqəməm, Böyükağanın balası, 

Yerd


ə qalmaz, mən fəqirin nalası. 

Telli xanım Nəsib bəyin balası, 

Əlif qəddim dal yazılıb o bürcə. 

 

 



Q

əlb  şairi  Dilqəm təbiətin gözəllik mən-

b

əyi olduğunu “Dağlar” qoşmasında vurğulayır: 



 

Ziyn


əti nərgizdən, tər bənövşədən, 

Al-


yaşıl geyinib şad olan dağlar. 

Gülab kimi axar zülalı sular, 



 

267 


D

əhanlar ləzzəti, dad olan dağlar. 

 

 

Dilq



əm gözəllər  haqqında  mənalı    şeirlər 

yazmışdır: 

 

Gülüstanı-İrəmdən gəlmiş ay pəri, 



Ay-

Gün camalına olub müştəri. 

Gör nec

ə dolanır şahmar zülfləri, 



M

ənim gözüm o şahmara düşübdür. 

 

 

Şəmkir  aşıqları  Kəblə  Bağır,  Şəmkirli 



Hüseyn, Aşıq Çoban, Seyfəli Pənah, Aşıq Qasım 

v

ə  başqalarının  zəngin poeziyası  heyif  ki, 



öyr

ənilməmişdir.  Onlar  da  Dilqəm kimi gözəl 

s

ənət inciləri yaratmışlar. 



 

Morullu Uğurluoğlu Cəfər XIX əsrin sonu, 

XX 

əsrin  əvvəllərində  yaşayıb  yaratmış  Şəmkir 



aşıq məktəbinin görkəmli nümayəndəsidir. 

 

C



əfərin  qardaşı  Abbas  bəyin sahəsində 

axan  Morul  arxının  suyunu  öz  tərəflərinə  açdı-

ğına  görə  Bəbir bəy onu xəncərlə  doğrayır. 

C

əfərin  şikayətinə  baxan  olmadığına  görə 



b

əydən  intiqam  alacağını  “Məni” rədifli  qoş-

masında deyir: 

 

C



əfər deyər: boz bulanıq çay mənəm, 

M

ərd meydanda mən düşməni saymaram. 



Bu qisası qiyamətə qoymaram, 

 

268 


Əgər ki, ortamdan yaralar məni. 

 

 



C

əfər Bəbir bəyin  sağ  qolunu dibindən 

k

əsir. Onu həbs edirlər. Cəfər qazamatda deyir. 



 

B

əy vurub öldürdü, şahım- şahbazım, 



Getdim divanlara, tutmadı sözüm. 

Q

əzəbim güc gəldi, qalmadı dözüm, 



M

ən də kəsmişəm bir qol yaranellər. 

 

 

Uğurlu  oğlu  Cəfər həbsxanada olarkən 



bulağa gələn qızı görür və deyir: 

 

Bulaq üst



ə duran gözəl, 

B

əri baxsan qan olarmı? 



Düşmüşəm dərmansız dərdə, 

D

ərdimə dərman olarmı? 



 

N

ə hürüdü, nə pəridi, 



Baxanda cismim 

əridi. 


Behişt gözəlinin biridi, 

Bel


ə də insan olarmı? 

 

C



əfər, keçər cavan çağlar, 

Dörd yanda q

əmli dustaqlar. 

S

əni görüb qəlbim ağlar, 



Görüşə güman olarmı? 

 


 

269 


 

Şeiri  Uğurluoğlu  Cəfərin  mübariz  şəxsiy-

y

ət, döyüşkən el şairi olduğunu təsdiq edir. Mo-



rul k

əndindən Muxtariyyə  kəndinə  köçür, orada 

v

əfat edib dəfn olunur. Uğurluoğlu Cəfərin zən-



gin 

ədəbi  irsi  toplanıb  nəşr  edilməmişdir.  Onun 

insan q

əlbini  alovlandıran  şeirlərindən çox az 



hiss

əsi dillər əzbəridir, həm də tərbiyəvi mahiy-

y

ətlidir. 



 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  2006-cı 

ild


ə  filologiya elmləri doktoru, professor Sabir 

Əliyevin  və  Azərbaycan Milli Elmlər Akade-

miyası  Folklor  İnstitutunun  elmi  əməkdaşı  Sa-

hib


ə  Paşayevanın  redaktorluğu  ilə  çap etdirdiyi 

“Az


ərbaycan folkloruna dair tədqiqatlar”  adlı 

monoq


rafiyasına  1955-ci ildən qəzet və  jurnal-

larda n


əşr olunmuş məqalələrini daxil etmişdir. 

 

Kitabda mü



əllifin Azərbaycan folkloruna 

dair t


ədqiqləri  toplanmış  “Əfsanələrin tədqiqi”, 

“Az


ərbaycan eposunun tədqiqi”,  “Nağıl  və 

t

əmsillərin tədqiqi”  adlı  bölgələrdə  verilmişdir. 



Ümumiyy

ətlə, monoqrafiyada müəllifin müxtəlif 

ill

ərdə  qəzet və  jurnallarda nəşr  edilmiş  yetmiş 



m

əqaləsi toplanmışdır. 

 

Professor S



ədnik Paşa monoqrafiyada “51 

il, yollarda, uluslarda, ell

ərdə”  adlı  üç  səhifəlik 

ön  söz  yazmışdır.  Ön  sözdə  şifahi  ədəbiyyatın 

r

əngarəngliyini, zəhmətkeş  adamların  istək və 



 

270 


arzu

larını  tərənnüm etməsi,  xalqın  mədəni və 

ədəbi irsində  əsas  yer  tutması  haqqında  qısa 

m

əlumat verilir. 



 

Az

ərbaycan  xalqının  “Koroğlu”,  “Qaçaq 



N

əbi”,  “Əsli  və  Kərəm”, “Leyli və  Məcnun”, 

“Aşıq Qərib”  dastanlarının  1936-1939-cu illər-

d

ən  sonra  ayrıca  kitab  şəklində  buraxılmaması 



qeyd olunur v

ə  bu problemin həll  olunması 

göst

ərilir. 


 

Aşıq  yaradıcılığının  rəngarəng və  çox-

c

əhətli  olması,  Azərbaycan  xalqının  qədim və 



t

əkmilləşmiş  musiqi  aləti  sazın  aşığın  əlində 

yegan

ə  vasitə  olduğu,  aşığın  sözünü  və  hərə-



k

ətini tənzim etməsi məlum həqiqətdir. 

 

Professor S



ədnik  Paşayev  yazır:  “Mən 

d

əmirdən çarıq geyib, dəmirdən əsa götürüb el-el 



g

əzərək əlli bir il ərzində təkcə aşıq yaradıcılığını 

deyil, 

əfsanələri, lətifələri, atalar sözlərini, tap-



macaları toplayıb yeni tədqiqat əsərləri yazdım. 

Bundan 


əvvəl 2002-ci ildə  “Ozan  aşıq 

yaradıcılığına  dair  araşdırmalar”  adlı  iki  cilddə 

iyrimi yeddi çap v

ərəqi, “Ozan-aşıq  sənətinin 

n

əzəri məsələləri” on üç çap vərəqi həcmində 



m

əqalələr toplusunu  ayrıca  kitab  şəklində  nəşr 

etdirdim”.  


 

271 


 

“Az


ərbaycan folkloruna dair tədqiqlər” 

adlı iyrimi altı çap vərəqi həcmində olan bu əsər 

d

ə məqalələr toplusudur. 



 

Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlı bu kitaba 

Amerikada,  İranda,  Türkiyədə,  Qazaxıstanda, 

Orta  Asiyada,  Dağıstanda  və  qonşu  respub-

likalarda çap olunmuş dəyərli əsərlərini də daxil 

edib oxucuların mütailəsinə vermişdir.  

 

Professor S



ədnik Paşa Pirsultanlı Azərbay-

can  xalqının  istək və  arzularını  tərənnüm edən, 

onun m

ədəni və  ədəbi irsində  çox böyük yer 



tutan xalq 

ədəbiyyatının  nağıllar,  dastanlar, 

qoşmalar,  bayatılar,  atalar  sözləri, zərb-məsəllər 

v

ə  s.  ən zəngin və  gözəl nümunələrinin  ətraflı 



şərhini verir, həm də  bu nümunələrin  toplanıb 

n

əşr  edilməsini müasir dövrümüzün əsas prob-



leml

ərindən biri kimi qarşıya qoyur. 

 

Folklorşünas  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  xalq 



ədəbiyyatının  kütləvi  janrı  olan  bayatılarımızın 

1938-ci ild

ə mərhum H.Əlizadə və 1943-cü ildə 

m

ərhum M.H.Təhmasib tərəfindən toplanıb nəşr 



edildiyini göst

ərir və təəssüflə bildirir ki, bundan 

sonra h

əmin janrın nəşri unudulmuşdur. 



 

Professor  S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  1955-ci 

ilin 25 avqustunda “Az

ərbaycan gəncləri” 

q

əzetində dərc etdirdiyi” Xalq ədəbiyyatı nümu-



n

ələri nə  vaxt nəşr  ediləcəkdir?”  adlı  həmin 



 

272 


m

əqaləsində  1941-ci  ildən sonra “Qaçaq Nəbi”, 

1951-ci ild

ən isə  “Koroğlu”  dastanının  nəşr 

edilm

ədiyini göstərir.  O,  qeyd  edir  ki,  “Əsli  və 



K

ərəm”, “Leyli və  Məcnun”,  “Aşıq  Qərib” 

dastanları  da  ayrıca  kitab  şəklində  buraxıl-

mamışdır. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  “Molla  Nəsrəddin 

l

ətifələri”, “Atalar sözü və məsəllər” kitablarında 



da l

ətifələrin, atalar sözü və  məsələlərin tama-

mil

ə  verilməməsini göstərir.  Folklorşünas  alim 



göst

ərir ki, nəşriyyat orqanlarımız xalqın zəngin 

folklor incil

ərini çap edib ona ərmağan 

verm

əlidir. 


 

“Az


ərbaycan folkloruna dair tədqiqat” 

kita


bındakı “Əfsanələrin tədqiqi” bölməsində da-

hi Az


ərbaycan sənətkarı Nizami Gəncəvinin zən-

gin 


ədəbi irsində  əfsanələrdən istifadə  edilməsi, 

S

əməd  Vurğun  və  xalq  əfsanələri, qədim Azər-



baycan 

əfsanələri təhlil olunub yekunlaşdırılır. 

 

“Az


ərbaycan eposunun tədqiqi” bölmə-

sind


ə  “Kitabi Dədə  Qorqud”da və  əfsanələrdə 

islami  görüşlər,  “Koroğlu”  eposunun  əfsanə 

qaynaqları,  türk  xalqlarının  ortaq  dastanlarının 

yaranması və yayılması, əsatiri qəhrəmanlıq epos 

v

ə  dastanların  kamilləşməsi yolları  elmi-nəzəri 



şərhini  tapır,  tarixilik,  elmilik və  müqayisəlik 

 

273 


prinsipl

əri əsasında tədqiq edilib ümumiləşdirilir, 

h

əm də əhəmiyyətli tövsiyyələr verilir. 



Filologiya elml

əri doktoru, professor 

S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  Azərbaycan folklorunu 



s

əmərəli tədqiq edir, xüsusilə  əfsanələrə  geniş 

yer verir. Kitabdakı bölmələr planlı şəkildə şərh 

edilir.  

 

T

ədqiqat  əsərindəki  “Nağıl  və  təmsillərin 



t

ədqiqi” bölməsində Azərbaycan nağıllarının janr 

xüsusiyy

ətləri,  Nizami  yaradıcılığında  təmsil-

l

ərdən istifadə  etməyin  üsulları,  Azərbaycan-



folklorunda t

əmsil və  Nizami Gəncəvi kimi 

dahil

ərin təmsillərindən bəhrələndiyinin əhəmiy-



y

ətini təhlil edir. 

 

H

əmin məsələlərin elmi-nəzəri və  pe-



daqoji-

metodik şərhi zəngin nümunələr əsasında 

tarixi hadis

ələrlə vəhdətdə verilir.  

Mövzu il

ə  bağlı  yazılan  tədqiqat  əsər-

l

ərindən  yaradıcı  şəkildə  istifadə  olunur,  əsas 



probleml

ərin elmi şərhi ətraflı verilir. 

 

“Aşıq yaradıcılılğının tədqiqi” bölməsində 



G

əncəli Dədə Yediyar, Şamama Bəyim, Məhbub 

xanım,  muğamın  və  aşıq  sənətinin  beşiyi  olan 

Az

ərbaycan,  Dirili  Qurbani,  Tufarqanlı  Abbas, 



Sarı  Aşıq,  Varxiyanlı  Aşıq  Məhəmməd,  Qızıl-

v

əngli  Aşıq  Alı,  Aşıq  Hüseyn,  Ağdabanlı  şair 



Qurban,  Şişqayalı  Aşıq  Aydın,  Aşıq  Şəmşir, 

 

274 


Narınc  Xatun,  şair  Bəhmən,  Aşıq  Musa,  şair 

M

əhəmmədhüseyn, Aşıq Valeh haqqında maraq-



lı və məzmunlu məlumat verilir. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  həmin 

s

ənətkarların  tərcümeyi-halı,  yaradıcılıq  yolu, 



ədəbi irsindən nümunələr,  əsərlərinin təlim-

t

ərbiyəvi və  bədii-estetik mahiyyəti, Vətənə  və 



xalqa  şərəfli xidmətləri  haqqında  məzmunlu və 

ideyalı  öçerklər  yazmış,  oxuculara  ərmağan 

vermişdir. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  “Azər-

baycan folkloruna dair t

ədqiqlər”  adlı  tədqiqat 

əsərinin “Heca vəzninin tədqiqi”  adlı  sonuncu 

bölm

əsində Azərbaycan xalq şeiri və onun sazla 



əlaqəli  inkişaf  prosesinin  elmi  əsaslarını  təhlil 

edib yekunlaşdırır. 

 

Professor S



ədnik Paşa Pirsultanlı Azərbay-

can  milli  şeirinin  əsasını  təşkil  edən heca 

v

əzninin tədqiqi ilə  səmərəli məşğul  olan  Əmin 



Abid, H

ənəfi  Zeynallı,  Əbdüləzəl Dəmirçizadə, 

A.

Dadaşzadə, A.Axundov və  başqa  görkəmli 



müt

əfəkkirlərin fəaliyyətini diqqətlə  nəzərdən 

keçirir v

ə yüksək qiymətləndirir. 

 

Professor S



ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, 

Şah  İsmayıl  Xətai və  Kərəmə  qədər heca vəzni 

xalq  poeziyası  daxilində  böyük təkamül və 


 

275 


in

kişaf  yolu  keçmişdir.  Ozan  şeri  qopuzla,  aşıq 

şeri sazla əlaqəli yaranmış və inkişaf etmişdir.  

 

Yazılı ədəbiyyatımızın Şah İsmayıl Xətai, 



Molla P

ənah  Vaqif,  Qasım  bəy Zakir, Nəbati 

kimi görk

əmli nümayəndələri  farsdilli  şeirdən 

uzaqlaşıb,  anadilli  şeirə  keçmək  üçün  aşıq 

şeirinin mütərəqqi keyfiyyətlərindən faydalan-

mış,  gözəl sənət inciləri yaradıb  kütləvi 

oxuculara 

ərməğan vermişdir.  

 

Filologiya elml



əri doktoru professor 

S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  tədqiqat  əsərində  qeyd 



edir 

ki,  aşıq  sənəti  xalqımızın  qədim  və  zəngin 

tarixind

ə  onun mənəvi  dünyasına  və  milli 

m

ədəniyyətinə möhkəm dayaq olmuşdur.  



 

Folklorşünas  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı 

t

ədqiqatında göstərir ki, aşığın sazı ilə sözü əkiz 



doğulmuşdur.  Aşıq  şeirinin gəraylı,  divani,  təc-

nis, müx


əmməs formaları sazla əlaqəli yaranmış, 

h

ər  şeir  janrı  sazın  qoluna  öz  danışan  pərdəsini 



bağlamışdır. Sazın qolunda qoşmanın öz danışan 

şah pərdəsi, divaninin və təcnisin də öz müstəqil 

p

ərdələri vardır. 



Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  folkloru 

Az

ərbaycan  xalqının  əsrlərdən  bəri  yaratdığı  və 



qoruyub saxladığı mənəvi sərvət adlandırır. 

Folklor zaman keçdikc

ə  köhnəlmir,  ən 

möt


əbər idrak mənbələrindən  biri  kimi  qalır, 

 

276 


z

ənginləşir,  xalqın  tarixi-mənəvi təcrübəsinin 

ümumil

əşməsində iştirak  edir. 



 

M

əlumdur  ki,  istedadlı  yazılan  ədəbiyyat 



v

ə  ya incəsənət  əsəri milli sərvətdir. Bədii söz, 

s

əslərin ahəngi nəslimiz və  dövrümüz  haqqında 



xatir

ələri nəsillərdən-nəsillərə ötürür. 

 

Az

ərbaycan  ədəbiyyatının  S.Hüseyn, 



C.Cab

barlı,  Y.V.Çəmənzəminli,  S.Vurğun, 

M.Rzaquluzad

ə, R.Rza, S.Rəhimov, İ.Əfəndiyev, 

B.Vahabzad

ə və başqa sənətkarları xalq ədəbiy-

yatından  yaradıcı  şəkildə  bəhrələnmiş,  gözəl 

s

ənət əsərləri yaratmışlar. 



 

Tarixi m


ənbələr və klassik ədəbiyyat Azər-

baycan s


ənətkarlarının  şifahi  xalq  yaradıcılı-

ğından  çox  səmərəli bəhrələndiklərini göstərir. 

Bu tarixi hadis

əni Sədnik müəllim də  tədqiqat 

əsərlərində çox səmərəli təsdiqləyir.  

Filologiya elml

əri doktoru, əməkdar 

əllim,  əməkdar mədəniyyət  işçisi,  istedadlı 



folklorşünas  alim, professor Sədnik  Paşa  Pir-

sultan


lının  tədqiqat  əsərində  aşıq  yaradıcılığının 

t

ədqiqinə geniş yer verilmiş, Şirvan, Gəncəbasar, 



D

ərbənd,  Borçalı,  Güney  Azərbaycan, Anadolu 

v

ə  başqa  azəri-türk  xalqlarının  yaşadıqları 



ölk

ələrdə  aşıqların fəaliyyəti araşdırılmış, onla-

rın poeziyası yüksək qiymətləndirilmişdir. 


 

277 


Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  aşıq 

poeziyasının zəngin təlim-tərbiyə və bədii-estetik 

mahiyy


ətli tərbiyə  mənbəyi  olduğunu  aşıqların 

şeirləri  əsasında  diqqətlə  nəzərdən keçirir, 

araşdırır, tədqiqata cəlb edib təhlilini verir. 

əllif göstərir ki, bu keyfiyyətlərinə  



gör

ə  aşıq  şeirlərini dərslikləri, dərs vəsaitlərini, 

münt

əxabat və oxu kitablarını zənginləşdirir. 



 

Folklorşünas  alim  Sədnik  Paşayevin  bu 

t

ədqiqat əsəri dərslik mahiyyətlidir, çox maraqlı 



v

ə əhəmiyyətli materiallarla zəngindir. 

 

Professor S



ədnik Paşa Pirsultanlının 2002-

ci ild


ə  Bakıda  nəşr  olunan  “Ozan-aşıq  sənətinin 

n

əzəri məsələləri” adlı kitabında 1970-ci illərdən 



b

əri  ozan-aşıq  sənətinə  aid  yazılı  qəzet və 

jurnallarında  dərc etdirdiyi elmi-nəzəri məqa-

l

ələri toplanmış, oxuculara hədiyyə verilmişdir.  



 

Folklorşünas alim  Sədnik Paşa bu məqalə-

l

ərində  Qazaxıstanda  və  Orta Asiyada mövcud 



olan  ozan,  aşıq,  baxşı  və  akın  məktəblərindən 

ətraflı bəhs edir, maraqlı məlumat verir. 

 

Professor S



ədnik Paşa  Pirsultanlı  bu  kita-

bında  “Saz və  aşıq”,  “Qopuz  və  sazın  əlaqəli 

havaları”,  “Aşıq  ifaçılığı  xüsusiyyətləri”,  “Aşıq 

yaradıcılığında  təcnisin öyrədilməsinə  dair”, 

“Aşıq sənətinin ölməz əlaqələri”, “Aşıq ifaçılığı-

nın  bəzi məsələləri”,  “Aşıq  məktəbləri”, “Ozan-



 

278 


aşıq  məktəbləri”, “Sazin yüz möcüzəsi”, “Ana 

saz”, “Sözün, sazın qovşağı”, “İlk araşdırmalar”, 

“Ozan s

ənəti”  “Aşıq  yaradıcılığı”,  “Qədim 



ozanlar  yurdu”,  “Türk  xalqlarında  Ozan-  aşıq 

m

əktəbləri  haqqında  qeydlər”  “Qazaxıstan  folk-



lo

runda  çalğı  alətləri və  saz  havaları”,  “Kazak 

folklor

u  haqqında”,  “Türk  dilli  xalqlarda  ozan-



aşıq  sənəti və  onun milli xüsusiyyətləri”, “Türk 

xalqlarının  ozan-aşıq  sənətinin  əski və  çağdaş 

durumu”, “Türkiy

ə və İranda aşıq mühiti”, “Şirin 

qala”nı  axtararkən”, “Folklor problemlər, müla-

hiz


ələr” adlı məqalələri toplanmışdır. 

 

Dövrü m



ətbuatda  folklorşünaslar  və  təd-

qiqatçı  mütəxəsislər  bu  kitabın  nəşr  olunmasını 

folklorşünaslığın öyrənilməsinə səmərəli əməyin 

h

ədiyyəsi  adlandırmış,  müəllifin  əməyini dəyər-



l

əndirmişlər.  

Maraq

lıdır  ki,  bu  məqalə  yalnız  Azərbay-



canda deyil, h

əm də Qazaxıstanda və Türkiyədə 

dövrü m

ətbuatda dərc edilib oxucuların  müta-



il

əsinə  verilmişdir.  Həmin ölkələrin dövrü 

m

ətbuatında  dərc olunan bu elmi-nəzəri məqa-



l

ələri mütəxəssislər yüksək qiymətləndirmişlər. 

Ona gör

ə  ki, bu tədqiqat  əsərlərində  xalqların 



şifahi  yaradıcılığına  ciddi  qayğı  bəslənilmiş, 

hadis


ələrin  şərhi tarixilik və  elmilik prinsipləri 

əsasında real verilmişdir. 



 

279 


 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  saz 

havalarının  ümumi  siyahısını  verərkən onlardan 

hansıların  gəraylı,  qoşma  və  təcnis,  bayatı  və 

xalq  mahnısı,  divani  və  müxəmməslə  bağlı 

olduqlarını qeyd edir və şərhini verir. 

 

Saz  havalarından  bunları  göstərir: gəraylı 



havaları,  qoşma  havaları,  təcnis  havaları,  bayatı 

havaları,  xalq  mahnısı  havaları,  divani  havaları, 

müx

əmməs havaları. 



 

əllif  saz  havalarının  ümumi  mənzərə-



sin

ə diqqət yetirir, həm də saz havalarının ətraflı 

şərhini verir. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  yazır: 

“Sivasdan 

Pirsultan  Abdalın,  Şah  İsmayıl  Xə-

tainin,  Aşıq  Veysəlin, Konyada  Dadaloğlunun, 

Qaracaoğlanın, Koroğlunun, Qars bölgəsində isə 

Aşıq  Şenliyin,  Ərzurumda  və  Ağrıda  Aşıq 

Əmrahın şeirləri geniş yayılmışdır. Bunların sıra-

sında dastançılığa meyl Qarsda daha güclüdür”. 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının 

t

ədqiqatında  bu  sənətkarların  yaradıcılıq  yolu 



n

əzərdən keçirilir, əsərlərinin məzmunvə ideyası 

qısa şərh edilir, onların vətənə və xalqa səmərəli 

xidm


ətləri aydın göstərilir.  

Filologiya elml

əri doktoru, əməkdar 

əllim, professor Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  ad-



larını  çəkdiyi yerlərdə  Azərbaycan dastanlarına 

 

280 


d

ərin məhəbbət  olmasını,  bu  dastanların  geniş 

yayılmasını və oxucuların dərin hörmətini qazan-

masını çox inandırıcı vurğulayır. 

 

G

əncəli Məhbub  Xanım  Gəncəni ürək 



yanğısı ilə tərənnüm edir. Ona görə ki, Məhbub 

xanımın vətən həsrəti çox qüvvətlidir: 

 

G

əncəni görənin gəlir həvəsi, 



Bu yerd

ə çox olub igidlər bəhsi. 

Atamın var idi, ağır xəznəsi, 

Yaqutu, yam

əni, ləli Gəncənin. 

 

 



Kitabda Az

ərbaycan ozan-aşıq  sənətinin 

n

əzəri məsələləri  tarixilik,  elmilik,  ideyallıq, 



müqayis

əlilik, pedaqoji və  metodik prinsiplər 

əsasında ətraflı şəklini tapır.  

əllif vətənə  və  xalqa dərin hörmət və 



m

əhəbbətin poetik bədii ifadəsini gözəl cilalayır, 

oxucuya yüks

ək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır. 

 

T

ədqiqatçı  ozan-aşıq  sənətinin tarixini, 



inkişaf  yollarını,  bu  sənətin görkəmli nümayən-

d

ələrinin, xüsusilə vətənə və xalqa şərəfli xidmət 



ed

ən, zəngin  ədəbi irs yaradan, yəni gözəl  qoş-

malar, bayatılar, təcnislər, divanilər, gəraylılar və 

s.  şeirlərlə  məclisləri bəzəyən sənətkarların 

f

əaliyyətini şərh edir, yüksək qiymətləndirir. 



 

Az

ərbaycan  ədəbiyyatı  tarixində  görkəmli 



folklorşünas  kimi  tanınan,  filologiya  elmləri 

 

281 


doktoru, professor S

ədnik Paşa Pirsultanlı 20-30- 

cu ill

ərdə  Y.Vəzir,  Ə.Abid,  S.  Mümtaz, 



V.Xuluflu, H.Zeynallı, Ə.Tahirov və başqa nurlu 

sima


ların  səmərəli xidmətlərini yüksək dəyər-

l

əndirmiş, onların fəaliyyətini tədqiq etmişdir.  



 

Az

ərbaycan  folklorunun  cografi  atlasının 



yaranmasından,  geniş  təbliğindən, saz-söz sənə-

tinin 


əhəmiyyətindən, professor Mirəli Seyi-

dovun  qırx  ildən çox mifologiya ilə  səmərəli 

m

əşğul olmasından, Abbas Aslanovun “Azərbay-



can mifoloji m

ətnləri”,  Mürsəl Həkimovun 

“X

alqımızın deyimləri və duyumları” və Sədnik 



Paşayevin  dörd  əfsanə  kitabları  haqqında  apar-

dığı bu tədqiqat əsərində faydalı izahat verilir. 

 



əllif  Borçalı  aşıqları,  Şirvan-Muğan 



a

şıqları,  Göyçə  aşıq  məktəbi, Gəncə-Şəmkir 

aşıqları  haqqında  apardıqları  araşdırmalarda  və 

t

ədqiqatda hadisənin  şərhini  düzgün  cilalayır, 



oxucuya  maraqlı  elmi-nəzəri məlumat verir, 

oxucuların  vətənpərvərlik,  əməksevərlik,  doğma 

ana yurda, onun füsünkar t

əbiətinə  sevgi və 

m

əhəbbətini zənginləşdirir. 



 

Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, 

G

əncə-Şəmkir  aşıqlarından  Aşıq  İmran,  Aşıq 



Əkbər  Koroğlu  aşığı,  Aşıq  Mayıs  Gəncəli kimi 

sin


əsi dolu, “Qurbani”, “Abbas və  Gülgəz”, 

“Əsli və Kərəm” dastanlarını, saz havalarını, aşıq 



 

282 


şeirini  mükəmməl bilən,  onların  səmərəli təbli-

ğatçısı  olan,  xalqın  hörmətini qazanan sənətkar-

lar aşıq şeirinin  bütün formalarını əzbər bilmiş, 

h

əmişə  onun təbliğatçısı  olmuş,  parlaq  uğurlar 



qazanmışlar. 

 

Qüdr



ətli və istedadlı Aşıq Ədalətin həyatı, 

yaradıcılığı,  ülvi  sənətkarlıq  ustalığı,  insanların 

q

əlbini pərvazlandırdığı,  onlara  yüksək təlim-



t

ərbiyəvi və  bədii-estetik,  əxlaqi keyfiyyətlər 

aşıladığı tədqiqat əsərində ətraflı şərhini tapır. 

  Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlının tədqi-

qat 


əsərləri dərin məzmuna, yüksək sənətkarlığa 

v

ə parlaq ideyaya malikdir. 



Buna gör

ə də ali və orta məktəblərdə onun 

t

ədqiqat  əsərlərindən  faydalı  dərs vəsaiti kimi 



s

əmərəli istifadə edilir, ona hörmət qazandırır. 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının  elmi-

t

ədqiqat  əsərləri səmərəli  axtarışların,  məsuliy-



y

ətli araşdırmaların və diqqətli tədqiqatın nəticə-

sind

ə  yazılmış  elmi-tədqiqat sənədləridir.  Buna 



gör

ə  də  filologiya elmləri doktoru, professor 

S

ədnik Paşa Pirsultanlı həmişə sevilir, ümumxalq 



m

əhəbbəti qazanır.  




Yüklə 2,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin