T ƏHSİ L nazi rli Yİ G



Yüklə 2,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/25
tarix31.01.2017
ölçüsü2,72 Mb.
#7270
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25

başa  düşür  ki,  ondan  göydə-asimanda,  ərşdə  nə 

olduğunu soruşur, cavab almaq istəyirlər. Ancaq 

m

ənasını dərk etmək mütləq lazımdır. 



 

Sarı  Aşığın  bayatısında  göy  çəməndən 

b

əhs edilir. Burada asimandan, göydən deyil, göy 



z

əmidən, göy çəməndən söhbət gedir. Hətta 

ikinci  misrada  sualın  cavabı  var  ki,  göydə  “göy 

yemiş, göy dana var”.  

Burada söz oyununa qarşı diqqətli olmaq, 

çaşmamaq lazımdır. Belə nümunələrdə əsas məq-

s

əd  qarşıdakının  dilin  incəliklərinə  nə  dərəcədə 



b

ələd olduğunu yoxlamaqdır.  



 

64 


Birinci m

israda  aşıq  soruşur  ki,  göydə  nə 

var? İkinci misrada göy dananın göy taxıl və ya 

göy ot yediyi, üçüncüd

ə dananın ayaq üstə, yəni 

ayaq


ları  yerdə  olduğu,  dördüncüdə  isə  dananın 

b

ədəninin tamam göy olduğu aydınllaşır. Bu həm 



d

ə bir növ “göy” ifadəsinin təkrarı ilə yaradılmış 

cinasdır.  Sənətkarın  zəngin  yaradıcılığa  malik 

olması deməkdir. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  yazır: 

“Türkl


ər tapmacaya bilməcə, kərküklər isə  həm 

tapmaca, h

əm də  bilməcə  deyirlər. Lakin Azər-

baycan folklorunda tapmaca il

ə  bilməcə  eyni 

funksiyanı daşımır.  

Az

ərbaycan folklorunda tapmacanın  öz 



yeri, bilm

əcənin öz yeri, minarələrin də  öz yeri 

vardır.  Mahiyyət etibarilə  müəyyən  oxşar  və 

yaxın  cəhətləri  olsa  da,  onların  özlərinə  məxsus 

f

ərqli xüsusiyyətləri də mövcuddur”. 



 

S

ədnik müəllim  mövzu  baxımından  bir-



biri il

ə yaxın olan tapmaca, bilməcə və minarələr 

haqqında ətraflı məlumat verir, hadisələri düzgün 

şərh edir.  

 

Professor S



ədnik Paşa Pirsultanlı görkəmli 

folklorşünas  alim  kimi  tapmaca,  bilməcə  və 

minar

ə  nümunələrinin elmi-nəzəri  şərhini  ətraflı 



verir. 

 

65 


 

Folklorşünas  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  gəz-

diyi yerl

ərdə, xarici ölkələrdə  və  vətəndə  topla-

dığı  materialların  çoxluğuna,    toplamasına,  həm 

d

ə  bu nümunələri çap etdirməsinə  görə    ölkə 



ədəbiyyatı və mətbuatında, istərsə də xarici ölkə 

n

əşrlərində çap etdirmə dairəsinə görə əsl alimlik 



nümayiş etdirmişdir. 

 O,  Az


ərbaycanda  deyil,  ölkənin kənar-

larında da toplayıcılıqla səmərəli məşğul olmuş, 

Az

ərbaycan  respubilkasından kənar mətbu or-



qanlarda   

maraqlı  yazıları  ilə  çıxışlar  etmiş, 

oxucul

arı razı salmışdır.  



 

Filologiya elml

əri doktoru, professor 

S

ədnik Paşa Pirsultanlı hər iki halda çox səmərəli 



f

əaliyyət göstərmiş,  problemin  həllinə  nail 

olmuşdur.  

 

S



ədnik müəllim  səfərlərində  gəzib topla-

dığı  və  qələmi ilə  yazdığı  folklor  nümunələrini 

ç

ap  etdirmiş,  diqqətlə  nəzərdən  keşirmiş  və 



faydalı  tədqiqat  əsərləri  yazıb,  parlaq  uğurlar 

qazanmışdır. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  xalq 

ozanı  kimi  ölkələri,  şəhər və  kəndləri diyarba-

diyar g

əzmiş, gözəl folklor nümunələri toplamış, 



dövrü m

ətbuatda  və  kitab  şəklində  çap etdirib 

kütl

əvi oxuculara və  ali məktəblərə  hədiyyə 



vermişdir. 

 

66 


 

Görk


əmli  folklorşünas,  tədqiqatçı,  profes-

sor S


ədnik Paşa Pirsultanlı folklor nümunələrini 

toplayır,  araşdırır,  diqqətlə  nəzərdən keçirir, 

elmi-n

əzəri tədqiqat  aparır  və  faydalı  dərsliklər, 



d

ərs vəsaitləri, monoqrafiyalar yazıb çap etdirir. 

M

əhz buna görə  də  filologiya elmləri 



doktoru, 

əməkdar elm xadimi, professor Sədnik 

Paşa Pirsultanlı həmişə  mükafatlandırılır, orden, 

medal, f


əxri fərman və qramotalarla təltif edilir.  

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının  bədii 

yaradıcılığında  poeziyası  xüsusi  yer  tutur.  Ona 

gör

ə  ki, alim-şair,  səyyah-şair  Sədnik  Paşa 



Pirsultanlının  “Öz  səsim” (1990), “Pirsultan 

bulağı” (1994), “İnci çiçəyim” (1996), “İlahi bir 

s

əs” (1999), “Bir için nəğmə” (2003), “Pirsultan 



pinarı”  (2007),  “Saz  nəfəsli  şerlərim” (2008), 

“Lilpar  bulağı”  (2010)  kimi  kitablarında  şerləri 

toplanıb çap olunmuş və oxucuların  mütailəsinə 

verilmişdir. 

 

Qasım  Qırxqızlı  “Sədnik  Paşa  Pirsul-



tanlının bədii  yaradıcılığı”  (2010)  adlı  kitabında 

onun  “Payız  çiçəkləri”  adlı  şeirlər  kitabında 

toplanan s

ənət incilərinin təhlilini vermişdir. 

 

“Ana”  şeiri  bayatını  xatırlatsa  da,  bayatı 



deyildir.  Şeirin  bütün  ölçülərinə  riayət olunur. 

Ana  laylasını  bulaqların  zümzüməsinə  oxşadır, 

onu körp

ələrin ilk kəlməsi adlandırmaqla müqəd-



 

67 


d

əs  ana  obrazını  yarada  bilmişdir.  “Ana  şerini 

müq

əddəslərlə  eyniləşdirir,  ana  varlığının  bütün 



varlıqlardan  üstün  olduğunu  lirik  bir  dillə 

oxucuya çatdırır: 

 

Laylan bulaqların zumzuməsidir, 



S

əsin Mina dağda Hacər səsidir, 

Adın körpələrin ilk kəlməsidir, 

Z

əm-zəm sularının sonası, ana! 



 

 

S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  “Bənövşəm” və 

“B

ənövşə”  şeirlərində  bənövşə  obrazı  yarat-



mışdır. “Sən gəlməsən mənim yazım yaz olmaz”, 

dem


əklə  öz  yazının  gəlişini  və  bənövşənin 

g

əlişini  bildirir,  yaz gəlməsə  bənövşə  gəlməz 



deyib yazır: 

 

S



ən gəlməsən mənim yazım yaz olmaz, 

Yaz n


əfəsli, qız nəfəsli bənövşəm. 

Bülbül gülm

əz, çiçək gülməz, gül gülməz, 

Yaz n


əfəsli, qız nəfəsli bənövşəm. 

 

 



S

ədnik müəllim  “Bənövşə”  şeirində 

b

ənövşənin lirik obrazını yaradır, üzü şehli, sərin 



mehli, t

ər çiçək olduğunu bildirir. 

 

“Of dedim” şerində İstanbulda Minnaz adlı 



göz

ələ rast gəlir. Yaşının keşdiyini, o gözəllə ca-

hana bir g

əlməsini,  anasının  onu  dünyaya  tez 



 

68 


g

ətirdiyini göstərir. Xan Çobana, Sarama, o sel-

l

ərdə mən də axıb of dedim!” deməklə İstanbullu 



qıza vurğun olduğunu aləmə car çəkir.  

 

M



əhəbbət  mövzusunda  yazdığı  “Kimi” 

şeirində gözəlin gözəlliyini vəsf edərək deyir: 

 

Yanaqların lalədir xəbərin varmı? 



Dodaqlar qırmızı çiyələk kimi. 

Bilirs


ənmi məni məndən alırsan, 

Çıxanda qarşıma bir mələk kimi. 

 

 

Professor S



ədnik 

Paşa 


Pirsultanlı 

Dodaqlar  qırmızı  çiyələk kimi, gözəllik göz 



vurur bir çiç

ək kimi” deməklə təşbeh yaradır. 

 

“G

ətir” qoşmasında dağların laləsinin həs-



r

ətini çəkir, gecə  qaranlıqlarını  sevmir,  yandırıb 

yaxan gün

əşin cahana qayıtmasını istəyir, yerin-

göyün gün r

ənginə boyanması istəyi ilə yaşayır, 

daha doğrusu, bu şerini ictimailəşdirir: 

 

Yatmış gözəl yuxusundan oyansın, 



M

ən gəlincə o bulaqda dayansın. 

Yerim, göyüm gül r

ənginə boyansın, 

S

ədniyi sevindir, imana gətir. 



 

Filologiya elml

əri doktoru, əməkdar müəl-

lim, professor S

ədnik  Paşa  Pirsltanlı  məhəbbət 


 

69 


mövzusunda yaz

dığı  şeirlərində  sevgilisinə  olan 

sonsuz m

əhəbbətini  lirikanın  dili  ilə  o qədər 

göz

əl, səmimi hislərlə  qələmə  alır  ki,  hər bir 



sev

ən adam özünü onun yerində hiss edir və bu 

sevgi lirikasından vəcdə gəlib, bədii-estetik zövq 

alır: 


Bu dünyada sevda n

ədir bilənlər, 

Eşq yolunda ağlayanlar, gülənlər. 

S

ədnik kimi bizə tərəf gələnlər, 



Şahsənəmdi, Xan Əslidi, gəlmədin. 

 

 



S

ədnik müəllim sevgilisinin gəlmədiyini, 

Əslilərin  nakam  eşqiylə  eyniləşdirir,  daha  doğ-

rusu, onu faci

ə kimi qəbul edir. 

 

Sevgi  yaşa  baxmır,  deyənlər  yanılmırlar. 



Sevginin 

əzab və  iztirablarını,  sevinc  və  şirin-

liyini duyanlar bunun nec

ə  müqəddəs bir hiss 

olduğunu dərk edirlər.  

“Duman qalxar başımdan” şeirində qızları 

bulaq başında görəndə gənclikdə sevdiyi o gözəl 

p

əri  yadına  düşür,  keçmişin  şirin  xatirələri 



x

əyalından gəlib keçir: 

 

P

ərvanələr oda bircə kəz yanar, 



Sin

əm oddur, köz içində köz yanar. 

A S

ədnik, işimdə yanır, söz yanır, 



Eşqim səngiməyib, of bu yaşımda. 

 

70 


 

Klassik poeziya nümun

əsini “Mənimdir” 

şeirində  açıq-aydın  hiss  etmək olur. Türk ulus-

larının ulu yer yaddaşı onun yaradıcılığının əsas 

qay


əsini təşkil  edir.  Nəvəsi Simrana həsr etdiyi 

bu  şeirin dili sadə,  obrazlı  ifadələri ürəyi  oxşa-

yan, s

ənətkarlığın  məna gözəlliyini ifadə  edən 



s

ənət incisidir: 

 

Simran, yaylaqları bir gəzək, 



Pirsultanda ağır ellər bizimdir. 

Daşlıdağın gül qoxulu mehi var, 

Arxaşandan əsən yellər bizimdir. 

 

 



Karvan-

karvan ağ buludların dərənin, təpə-

ni

n, dağın üstünü tutduğuna dözə bilmir, öz örpə-



yini yığıb çəmənin naxışlı güllərinin görünməsini 

arzulayır. 

 

Professor S



ədnik  Paşanın  “Qocalmayan” 

şeiri özünə  həsr  edilmişdir.  O, özünə  poetik bir 

müraci

ətlə deyir ki, “min dərdə min dərman bilən 



S

ədnik qocalmasın”.  Allah  bu  müdrik  vətənpər-

v

ər və əməksevər insana şərəfli ömür versin, onu 



əbədi zirvələrə ucaltsın. 

 

Qocalıq nurdur, qocalıq xoşbəxtlik və pira-



nilikdir. Qocalmaq h

ər adama qismət olmur. 

S

ədnik müəllim gənclik ruhu ilə yaşayır, gənclik 



 

71 


v

ə  cavanlıq  eşqi  ilə  yazıb  yaradır  və  xalqın 

hörm

ətini qazanır. 



 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  yaradı-

cılığında  poeziyanın  gözəl nümunələrini,  lirika-

sında  dostluq,  qardaşlıq,  xoşbəxtlik və  azadlıq 

mövzusunda göz

əl şeirlər yaradır. 

 

Onun lirik 



əsərləri dövrü mətbuatda dərc 

olunur v


ə  yüksək dəyərləndirilir. Bundan sonra 

h

əmin  şeirləri  kitab  şəklində  çap etdirib oxu-



culara 

ərməğan verməsi ona hörmət qazandırır. 

 

Professor S



ədnik Paşa Pirsultanlının elmi-

n

əzəri tədqiqat  əsərləri, dərslikləri, dərs vəsait-



l

əri, xüsusilə  lirikası  onun  əbədiyaşar  cavan  ol-

du

ğunu təsdiqləyir. Ona görə ki, Sədnik müəllim 



üzü nurlu, zülm

ətlərə parlaq işıq saçan mayaqdır. 

Buna gör

ə də Azərbaycan ədəbiyyatı tari-

xind

ə Sədnik Paşayevin işığının nuru əbədidir, o, 



tarixd

ə izi qalan əsl ziyalı, əməksevər, vətənpər-

v

ər, humanist, əbədiyaşar  insandır,  elm  fədaisi, 



görk

əmli folklorşünas alimdir. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  özünə 

h

əsr  etdiyi  “Qocalmayan”  adlı  şeirində  həyat 



h

əqiqətlərini real verdiyinə görə şeiri oxucuların 

mütail

əsinə verməyi faydalı bilirik: 



 

Toy-


mağarda “Ruhani”ni kim oynar? 

Qocalmaynan, ay S

ədnikim qocalma! 


 

72 


H

ər məclisdə öz səsin, öz sədan var, 

Qocalmaynan, ay S

ədnikim, qocalma! 

 

Vaxt var idi güldür



ərdin, gülərdin, 

Ağlayanın göz yaşını silərdin, 

Min d

ərdə sən min bir dərman bilərdin, 



Qocalmaynan, ay S

ədnikim qocalma! 

 

Laçındın, tərlandın, sındı qanadın, 



Vaxtsız qəlbin niyə qana boyadın? 

Çox v


əsf etdin, gözəllərdən doymadın, 

Qocalmaynan, ay S

ədnikim, qocalma! 

 

 



Görk

əmli  folklorşünas,  əməkdar elm xa-

dimi, m

əsuliyyətli jurnalist və  tədqiqatçı,  filo-



logiya elml

əri doktoru, mahir tərbiyəçi müəllim, 

professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  əbədiyaşar 

s

ənətkardır, elmi-nəzəri ideyasının carşısı və təb-



li

ğatçısı,  zəngin mənəviyyatlı  ömür-gün  yoldaşı 

S

əfurə xanım Pirsultanlının sədaqətli, səmimi və 



əbədi qayğıkeşidir. 

 S

ədnik müəllim ali təhsilli övladlarının və 



n

əvələrinin könül sirdaşı, arzu və istək zirvəsidir. 

Bizim ist

əyimiz ulu ustad Sədnik  Paşa  Pirsul-

tanlıya həmişə cavan qalmağı və cavanlıq eşqi ilə 

yazıb yaratmağı, sazlı-sözlü poeziya dünyasında 

əbədi yaşamağını arzulamaqdır. 


 

73 


 

Professor  S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  gözəl 

poema


lar yazmış, oxucuların mütailəsinə vermiş, 

d

ərin hörmət  qazanmış,  şair  kimi  tanınıb 



sevilmişdir. 

 

Alim-



şair  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  “Kəsil-

miş hörüklərin harayı” və “Gəlin qaya” adlı gö-

z

əl  poemalar  yazmışdır.  Bu  poemaların  qısa 



şərhini  Qasım  Qırxqızlı  “Sədnik  Paşa  Pirsul-

tanlının  bədii  yaradıcılığı”  adlı  2010-cu ildə 

G

əncədə  çap etdirdiyi yüz otuz səhifədən ibarət 



kitabında vermişdir. 

 

Professor  S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının  “Kə-

silmiş  hörüklərin  harayı”  poemasının  dili  sadə, 

m

əzmunu və  ideyası  gözəldir. Oxucu əsərdə 



t

əsvir olunan hadisələri düzgün dərk edir, onun 

t

ərbiyəvi mahiyyətini  başa  düşür.  Ona  görə  ki, 



poemadakı hadisələr çox maraqlı və əhəmiyyətli, 

t

ərbiyəvi mahiyyətlidir. 



 

Aslan Hürü m

əhəbbəti “Leyli və Məcnun” 

m

əhəbbəti  kimi  geniş  yayılır,  sevilir,  dillərdə 



dastan olub oxucuların qəlbini pərvazlandırır. 

 

Əsərin  oxucuları  bu  müqəddəs və  ülvi 



m

əhəbbətin real tərənnüm edilməsini alqışlayır: 

 

Sevgi baş tutarsa bir dastan olar, 



Nakam m

əhəbbətsə bir dastan olar. 

 


 

74 


Burda ağı deyir, Allah, daşa, bax, 

Qayanın gözündən axan yaşa, bax. 

 

 

Bu nakam m



əhəbbətə  dözməyən  daş  da, 

qaya da ağlayır, sinəsində Aslanın əli ilə cızılan 

qoşa hörüklər qayanın sinəsi aşağı uzanaraq qaya 

üz

ərində heykəlləşir, əbədiləşir. 



 

Aslan  kaman  çalır.  Bu  kamanın  simlə-

rind

ən ah-nalə  qopar, nakam məhəbbətin  sızıl-



tıları simlərin canına hoparaq haray qoparıb, nalə 

ç

əkər. Bu nalələr oxucuların qəlbini ağladar. 



 

Bu nal


ənin ahından yer də, göy də, vəcdə 

g

ələr, Aslan-Hürü məhəbbətinin  nakamlığına 



acı-acı göz yaşı tökər. 

 

Müharib



ə düşür. Aslan bir əlində silah, bir 

əlində isə kaman müharibəyə yola düşür. Qanlı-

qadalı  müharibədə  kaman dərdli-dərdli dillənər, 

yatmış hisləri yerindən oynadardı. Bir gün Hürü 

göz  yaşları  tökə-tökə  kamanın  Vətənə  qayta-

rılmasını Aslana yazır. 

 

Aslan is


ə  qan iyi gələn müharibədən  sağ 

çıxmayacağını  fikirləşir  və  kamanı  Vətənə  gön-

d

ərir. Hürü bu kamanı əzizləyər, oxşayar, qəmli-



q

əmli nakam məhəbbətinin dərdli deyimlərini 

m

əlahətli səsi ilə aləmə bəyan edərdi.  



Aslan 

Hürünün  qoşa  hörüklərini həmişə 

x

əyalən  oxşayar,  bu  gözəlliyə  tamşa  etməkdən 



 

75 


doymaz, ondan b

ədii-estetik zövq alar, onu alqış-

layardı. 

Vaxt g


əlir, Hürünü də  tibb  bacısı  kimi 

müharib


əyə aparırlar. Aslan bunu eşidib çox mü-

t

əssir olur,  ürəkləri  riqqətə  gətirən  qoşa  hö-



rükl

ərinin Vətənə qaytarılmasını Hürüyə yazır: 

Hürü  sevgilisinin  xahişinə  əməl edir, göz 

yaşı tökə-tökə hörüklərini kəsib anasına göndərir 

v

ə xahiş edir ki, bu hörükləri Aslana çatdırarsan: 



 

Ay Hürü, m

ən bunu səndən nə danım, 

Qoşa hörüyünə bağlıdır canım. 

Qurtar bu canımı əzabdan qurtar, 

Qaytar hörükl

əri vətənə qaytar. 

 

 



Düzü, bu  poemanı oxuduqda insan heyrət 

etm


əyə bilmir.  Aslanın kamanı xalqın,  Hürünün 

hörükl


əri Azərbaycan  qadınının  isməti, həyası 

ol

duğuna  görə  özləri ölsə  də  hər iki əmanətin 



V

ətənə qaytarmasını istəyirlər.  

Buradan bel

ə  bir nəticəyə  də  gəlmək olar 

ki, h

əsrətlilər  qovuşa  bilməsə  də, heç olmasa 



kamanla  qoşa  hörüklər bir-birinə  qovuşsun,  bu 

əbədiyaşar məhəbbəti yaşatsın. 

Xalq  şairi  Məmməd Rahim ömür-gün 

yoldaşına demişdir: 

 


 

76 


Hörükl

ərin qulac-qulac ilandır, 

İncimərəm sal boynuma dolandır. 

Qaşlar qara, gözlər qara, sevgilim, 

Rahim qurban nazlı yara, sevgilim! 

 

 



Aslan c

əbhədən  yaralı  qayıdır.  Hürünün 

Qroznıda  həlak  olduğunu  öyrənir. Sonra gedib 

Hürünün q

əbrini ziyarət edir. Nakam sevgisinə 

göz  yaşı  tökə-tökə  qayanın  sinəsinə  özünün, 

Hürünün,  kamanın  və  qoşa  hörüklərin  əksini 

cızır: 


Əlində kamanı dayanııb Aslan, 

O biri yanında bir ürkək ceyran. 

Tökülmüş hörüklər qaya boyunca, 

Aslan hörükl

ərə baxdı doyunca. 

 

 



Alim-

şair  Sədnik  Paşanın  bu  poeması 

m

əhəbbət dastanı təsiri bağışlayır. Bu məhəbbət 



dastanı gözəl sənət incisidir, məhəbbət haqqında 

faydalı poetik dastandır. 

 

Alim-


şair  Sədnik  Paşa  Pirsultanlının  “Gə-

lin  qaya”  adlı  poemasında  Azərbaycan xalqının 

milli ad

ət-ənənələri poetik dillə  bədii ifadəsini 

tapır. 

 

Poemada hadis



ələrin təsviri canlı və təsirli 

verildiyin

ə  görə  oxucuya yüksək  əxlaqi keyfiy-

y

ətlər aşılayır, müəllifə dərin hörmət qazandırır. 



 

77 


 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  “Gəlin 

qaya”a


dlı  poemasında  xalqımızın  milli  adət və 

ənənlərinin çox incə  və  təsirli yerlərinə  diqqət 

yetirib q

ələmə alır, faydalı sənət əsəri yaratmağa 

nail olur. 

İstedadlı  şair  şifahi  xalq  ədəbiyyatının 

incil

ərindən çox səmərəli  faydalanır,  “Gəlin 



qaya”nın təbii gözəlliklərini poetik dillə oxucula-

ra h


ədiyyə  verir, onlara yüksək  əxlaqi keyfiy-

y

ətlər aşılayır. 



 

“G

əlin  qaya”  poemasının  mövzusu  Azər-



baycan  xalqının  ulu  yadigarı  olan  əfsanələrdən 

götü


rülmüşdür.  Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiy-

yatı  mövzularına  müraciət  edib onu poeziya 

dilin

ə  çevirməyin  özü  böyük  ustalıq  tələb edir. 



Bu poemada “G

əlin  qaya”nın  təsviri poetik 

boyalarla oxucuların diqqətinə çatdırılır. 

 

Poemanın  qısa  məzmunu belədir: “Gözəl-



likd

ə  tayı-bərabəri olmayan gəlin  qayanın  di-

bind

ə şırhaşırla axan çayın ayına sularında çimir-



miş.  

G

əlin o qədər gözəl  olur  ki,  canlı-cansız 



t

əbiətin  bütün  varlıqları  bu  gözəlliyə  tamaşa  et-

m

əkdən vəcdə  gələrmiş.  Gəlinin  qaynatası  giz-



linc

ə  dayanıb  gəlinin gözəlliyinə  hərisliklə 

baxırmış.  Bir  zaman  gəlin  anlayır  ki,  hardansa 


 

78 


ona yad n

əzərlər  tuşlanıb.  O,  bu  nəzərlərin 

altında qətrə-qətrə əriyərək şama dönmək istəyir. 

Yad  baxışların  ona  baxmasını  qəbul edə 

bilmir. Ona gör

ə də ulu yaradana yalvarır ki, onu 

daşa,  qayaya  çevirsin.  Abırlı,  ismətli, həyalı  bu 

g

əlinin istəyi yerinə yetir. O, qayaya çevrilir. Elə 



h

əmin  vaxtdan  da  bu  qayanın  adı  “Gəlin qaya” 

kimi qalır. 

 

Poemada t



əzadlı  poetik  boyalar  və  bən-

z

ətmələr çoxdur. Eyni zamanda,  milli minta-



litetimiz

ə tamamilə yad olan qaynatanın hərəkəti, 

onun g

əlininə  ağır  gəlir. Gəlin bu hərəkətin 



qarşısında aciz qalır, nə edəcəyini bilmir. 

G

əlin  qaynatasının  bu  yaramaz  hərəkəti 



qarşısında  çox  ağır  vəziyyətə  düçar olur. Buna 

gör


ə də qaynatanın naqisliyinə, etikamdan kənar 

göst


ərdiyi həərəkətə dözmür, Allahdan arzu edir 

ki,  onu  daşa  döndərsin. Məlum həqiqətdir ki, 

g

əlin müqəddəs  anadır,  onu  incitmək, xatirinə 



d

əymək olmaz.  

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  “Gəlin 

qayası”  adlı  poemasında  Azərbaycan  xalqının 

tarixd

ə  yüksək qiymətləndirilən və  qəbul edilən 



müq

əddəs adət və ənənlərini əks etdirən qiymətli 

bir s

ənət  əsəri,  daha  doğrusu,  poeziya  çələngi 



yaradıb  oxucuların  mütailəsinə  hədiyyə  vermiş 

v

ə  yazmışdır  ki,  ismətli, zəngin mənəviyyatlı 



 

79 


g

əlin, mənəviyyatsız  və  ismətsiz  qayınatasının 

riyakarlığından canını qurtarır: 

 

G



əlin dönüb bir daş oldu, 

Dağlara sirdaş oldu. 

Dünyayla yaşdaş oldu. 

 

 



“G

əlin  qayası”  adlı  poemadan  verdiyimiz 

bu misralardan aydın olur ki, poemada hadisələr 

ibr


ətamiz şəkildə bədii ifadəsini tapır.  

 

Ail



ənin gəlini vəfat eləmir,  dünyasını 

d

əyişmir. Zəngin mənəviyyatlı  gəlin  əbədi ya-



şayır, dillərdə əzbər olur, sevilir, dərin hörmət və 

m

əhəbbət qazanır.  



Onun m

ənalı  ömür  yolu,  səmərəli 

f

əaliyyəti dillərdə əzbər olur, könüllərdə dastana 



çevrilir. Şair iftixarla deyir: 

 

İncimə, küsmə, 



Ulu 

əcdadımız, 

N

ənəmiz gəlin. 



 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  “Gəlin 

qayası”  adlı  poeması  ilə  Azərbaycan xalq yara-

dıcılığına  çox  faydalı  və  əhəmiyyətli sənət ya-

digarı yazıb vermişdir. 



 

80 


 

“G

əlin  qayası”  poemasında  qayaya  dönən 



g

əlin  daşa  dönməklə,  dünyasını  əbədi dəyiş-

m

əklə, həyatdan cavan getməklə  əbədilik qaza-



nır, yəni əbədi yaşamaq, ölməzlik, ölümsüzlüyün 

zirv


əsinə  yüksəlib  əbədiyaşar  olmaq  adına  nail 

olur. 


 

Professor S

ədnik  Paşa  bu  poemada  mü-

q

əddəs və  zəngin elmi-nəzəri  ideyasını  parlaq 



nümun

əsini verir, insanlığın paklığını təbliğ edir. 

 

“G

əlin  qayası”  poemasında  Azərbaycan 



qadınının  isməti, həyasə, zərifliyi, incəliyi, na-

musu, z


əngin mənəviyyatı,  tələbkarlığı,  qayğı-

keşliyi ön planda poetik təsvirini, bədii ifadəsini 

tapır, Azərbaycan qadınlarının, azərbaycanlı ana-

ların, gəlinlərin, bacıların, qızların müqəddəsliyi, 

saflığı,  qeyrətli və  yüksək insani keyfiyyətlərə 

malik olması yüksək sənətkarlıqla göstərilir. 

 

Alim-


şair  Sədnik  Paşa  Pirsultanlının  “Gə-

lin  qayası”  poeması  Azərbaycan  qadınlarının 

b

ədii  obrazını  cilalayan  poeziya  çələngidir, 



faydalı və qiymətli sənət nümunəsidir.  

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının 

yaradıcılığında nəsr nümunələri də vardır. Onun 

“Ağac  adam”,  “Kür  qənim olsun”, “Həsrətlər 

qovuşsun”  adlı  hekayələri  maraqlı  və  məzmun-

ludur. 


 

81 


 

“Ağac adam” hekayəsində göstərilir ki, üç 

yolçu yaz f

əslində yola çıxır. Meşənin kənarında 

yatırlar.  Onlardan  biri  meşəyə  gözəllik verən 

ağaclardan  birini  kəsir və  ondan insan düzəldir. 

İkinci yolçu ağac adama gözəl paltar tikir. Onun 

d

ərzi olduğu bilinir.  



 

Bu hekay


ə  ülvi bir məhəbbətin təmizliyi 

üçün insanın heç vaxt qorxmaması təbliğ olunur. 

Hekay

ədə  “Qız  öyüdü  anadan  olar”  kəlamı  ilə 



g

əlinlərə tövsiyyə verilir ki, qaynananı öz anaları 

bilsinl

ər. Analar, gəlinlər, qaynanalar səmimi ol-



sunlar. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının  “Kür 

q

ənim olsun” hekayəsində  Samuxun  tanınmış 



b

əylərindən olan Həsənqaradan  danışılır  və 

Samuxun göz

əl təbii mənzərələri poetik dillə 

t

əsvir olunur, bədii ifadəsini tapır. 



 

H

əsənqara bəyin  ilxısından  atlar  bir-bir 



yoxa  çıxır.  Həsənağa  bəy  bir  oğlanın  Kürdən 

keç


ə bilmədiyini görür və onu atının tərkinə alıb 

Kürd


ən keçirir.  Oğlan  bəyin  xoş  münasibətini 

görüb b


əyə deyir ki, sənin atlarını mən oğurlayıb 

d

əyər-dəyməzinə  satmışam.    Bir  də  oğurluq 



ets

əm, qoy bu Kür mənə qənim olsun. 

 

Oğlan bəyin qarşısında diz çökür. Bəy onu 



qaldırır  və  deyir:  “Qalx,  bala,  kişi  diz  çökməz. 

Bu andan sonra s

ənə  yaraşan  bir  at  da  bağış-


 

82 


layıram.  Üstəlik qoyun-quzu da, mal-qara da... 

Di getdik!”  

 

“Kür q


ənim olsun” hekayəsinin dili və 

m

əzmunu sadə və xalq dilinə çox yaxındır. 



 

B

əyin  özünü sadə  aparması  gənc  oğlanı 



m

əcbur edir ki, etdiyi oğurluğu etiraf etsin və öz 

s

əhvini  başa  düşsün.  Bəy  oğlanı  cəzalandırmaq 



əvəzinə  ona at, qoyun-quzu, mal-qara da bağış-

lamağa söz verir. 

 

Hekay


ədə bu əsl tərbiyə üsulu kimi verilir. 

Buna gör


ə də hekayə oxucuların qəlbində özünə 

yer  tapır,  mütailə  olunur və  sevilir. Müəllif he-

kay

ənin sonunda bu müdrik atalar sözünü verir: 



“Yaxşılığa  yamanlıq  hər    kişinin  işidir,  yaman-

lığa yaxşılıq ər kişinin işidir.” 

Bu müdrik atalar k

əlamının  çox  dərin 

əxlaqi keyfiyyəti var və  mütləq oxucular dərk 

etm


əlidirlər.  

 

Bu hekay



ədə  dərin məzmuna və  təlim-

t

ərbiyəvi mahiyyətli ideyaya malikdir. Ümumiy-



y

ətlə, Sədnik müəllim hekayələrinin sonunda 

m

əzmunu və ideyanı tamamlayan əhəmiyyətli bir 



atalar sözü verir v

ə  bununla da hekayəsini ye-

kunlaşdırır. 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının  “Həs-

r

ətlər qovuşdu” sənədli hekayəsi faydalı əsərdir. 



Hekay

ədə  dövrün ictimai-siyasi yaramaz, eybə-



 

83 


c

ər, pis hadisələri qələmə alınmış, kəskin tənqid 

at

əşinə tutulmuşdur. 



 

Hekay


ədə Oğuz elinin Xaçmaz bölgəsinin 

göz


əllikləri canlı və təsirli lövhələrlə təsvir edilir. 

Hekay


ə  maraqlı  məzmuna və  tərbiyəvi ideyaya 

malik s


ənət incisidir.  

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  heka-

y

əsində iftixar hissilə Filfili dağı, Filfili qayası və 



Pirsultan  dağının  adını    çəkir,  onların  tarixi  ya-

digar olduğunu göstərir.  

 

M

əhəmməd Xaçmaz kəndində  böyümüş, 



müdrik cavan kimi boya-

başa  çatmış  və  Şəkər 

xanımla evlənmişdir. 

 

K



əndin  qoca  qız  və  gəlinlərinin uzaq 

qonşu  kəndə  dəyirmana dən  aparması  ona  ağır 

g

əlir. Həyat  sirdaşı  Şəkərlə,  oğlu  Məcnunla və 



Əzizlə  məsləhətləşdikdən sonra dəyirman tik-

m

əyi qəti şəkildə qərara alır və kəndə məxsus bir 



d

əyirman tikir. Hamı Məhəmmədin bu xeyirxah 

işini alqışlayır. 

 

Şura hökuməti qurulduqdan sonra tuthatut 



başlayır.  “Kulak”  adı  ilə  el-obanın  say-seçmə 

adamlarını  ya  güllələyirlər, ya da sürgünə  gön-

d

ərirlər. Kimin 2-3 inəyi, bir neçə  danası  var 



imişsə düşmən damğası vurulur və sürgün edilir. 

B

ədxahlar Məhəmmədin dəyirmanı  olduğunu 



x

əbər verirlər. 



 

84 


 

M

əhəmməd dəyirmanı  xalq  üçün  tikdir-



miş,  xalqın  tələbini ödəmişdi.  Ancaq  bədxahlar, 

xalqın,  elin  və  obanın  düşmənləri Məhəmməd 

kişiyə zidd olur, onu həbs etdirirlər. 

 



əllif hekayədə  göstərir ki, vətənə  və 

xalqa xidm

ət edən, ona qayğı göstərən insanlara 

hörm


ət etmək  lazımdır.  Ona  görə  ki, həmin 

xeyirxah insanlar öz m

ənafelərini müdafiə  et-

mişlər. 


 

Hekay


ənin əsas motivi və mövzusu Sovet 

hökum


ətinin  ədalətsizliyi, həsrətin ürəklərdə 

qübar etm

əsidir.  Yazıçının  hekayədə  əsas məq-

s

ədi bütün həsrətliləri  qovuşdurmaq,  xalq  üçün 



xeyirxah işlər görməkdir.  

Babalardan yadigar qalan, 

xeyirxahlığı ya-

şadan  Məhəmməd  kişi  unudulmur.  Heç  bir  kəs 

h

əsrətli  qalmır,  nəticədə  həsrətlilər biri-biri ilə 



qovuşur. Belə yerdə deyiblər ki, həsrət də çiçək 

açarmış. 

 

Profesor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının  yara-

dıcılığı  çox  şaxəlidir, milli poetik fikirlə  zən-

gindir. Onun poetik söz dünyası məzmunlu, ide-

yalı, təsirli və tərbiyəvi mahiyyətlidir. 

 

Ümumxalq m



əhəbbəti  qazanmış  professor 

S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  haqqında  “Sədnik  Paşa 



v

ə  Səfurə  Pirsultanlı”  dastanı  yaranmışdır.  Səd-

nik mü

əllimin zəngin mənəviyyatlı, zərif və incə 



 

85 


ömür-

gün  yoldaşı  Səfurə  xanım  Pirsultanlı  fitri 

istedadlı  sənətkar  olmuş,  sevilmiş  və  hörmət 

qazanmışdır. 

 

M

ənalı  ömrünün  müdrik  və  kübar  çağını 



yaşayan  tədqiqatçı  alim,  məsuliyyətli folklor-

şünas,  mahir  müəllim, professor Sədnik  Paşa 

Pirsultanlı  geniş  və  zəngin  yaradıcılıq  yolu, 

t

əlim-tərbiyəvi mahiyyətli əsərləri ilə gənc nəslin 



yollarına  parlaq  işıq  verəcək,  onların  vətənə  və 

xalqa m


əhəbbətini artıracaqdır. 

 

Bütün T



ürk  dünyasının  folkloru  haqqında 

d

ərin biliyə  və  geniş  məlumata malik olan 



professor S

ədnik  Paşa  cəsur, arayan, axtaran, 

toplayan, t

ədqiq edən folklorşünas alimdir.  

Buna gör

ə də onun poetik söz dünyası çox 

z

əngin və  rəngarəngdir. Ona görə  ki, xalq ruhu 



il

ə  yaşamış,  qüdrətli, cəfakeş,  əməksevər, tələb-

kar v

ə  qayğıkeş  tarixi  şəxsiyyətdir, gözəl 



insandır. 

 

“Nizami v



ə folklor” kitabına görə 1976-ci 

ild


ə  “Yejeqodnik”ə  (Velikaya sovetskaya ensik-

lopediya) daxil edilib. “D

ədə  Qorqud  boyları” 

haqqında  topladığı  əfsanələr və  elmi məqalə-

l

ərinə görə 2000-ci ildə Türkiyədə nəşr olunmuş 



“Kitabi-D

ədə Qorqud” ensiklopediyasının I və II 

cildl

ərində təmsil olunub. 



 

86 


 

20 ild


ən  artıq  Gəncəbasarda  Aşıqlar  Bir-

liyinin s

ədri olub. Uzun müddət ərzində Gəncə-

basarda  aşıq  poeziyasının,  sənətinin  inkişaf 

etdirilm

əsi sahəsində  əvəzsiz xidmətlər göstər-

mişdir. 

 G

ənc  istedadların  üzə  çıxarılması  sahə-



sind

ə də gərgin fəaliyyət göstərmiş, unudulmuş, 

yaddaşlardan  silinmiş  saz  havalarına  yeni  nəfəs 

g

ətirmişdir. 



 

Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlı  xalqımı-

zın  yaratdığı  mahnı  və  nəğmələrin  xalqımıza 

qaytarılmasında,  rəhbərlik  etdiyi  “Çeşmə” folk-

lor teatrında göstərdiyi fəaliyyətə görə “Əməkdar 

m

ədəniyyət işçisi” adına layiq görülmüşdür. 



 

Folklorşünnas  alim  Sədnik  Paşa  1993-cü 

ild

ə  Ankarada keçirilən  “İpək  yolu  uluslararası 



halk 

ədəbiyyatı”simpoziumunda və Nev şəhərin-

d

ə  keçirilən  “Hacı  Veli  Bektaşi” törənində  dol-



ğun məzmunlu məruzələrlə ilə çıxış etmiş, onun 

m

ə-ruzəsinin mətni orada çap olunmuşdur.  



Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlı haqqında 

2005-ci ild

ə  “Aztelefilm”  yaradıcılıq  birliyinin 

dövl

ət  sifarişi  ilə  “Pirsultan”  adlı  sənədli televi-



ziya filmi ç

əkilmişdir.  

Bütün bunlarla b

ərabər cəfakeş  alim,  əsl 

v

ətəndaş  olan  Sədnik müəllim pedaqoji fəa-



liyy

ətini də  yorulmadan davam etdirir. 2007-ci 



 

87 


ild

ə “Qabaqcıl təhsil işçisi” adına layiq görülmüş 

v

ə “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuşdur. 



 

Dövrü m


ətbuatda “Azərbaycan folklo-

runun 


şahı”  adlandırılan  Sədnik müəllim bu 

əsərləri yazıb oxuculara hədiyyə vermişdir: 

 

“Nizami v



ə  folklor” “Azərbaycan xalq 

yara


dıcılığının  inkişafı”,  “Nizami və  xalq  əfsa-

n

ələri”, “Heca vəznli  şeir  və  mənzum atalar 



sözl

əri”, “Heca vəznli  tapmacaların  inkişafı”, 

“Az

ərbaycan eposunun əfsanə  qaynaqları”, 



“Ozan-

aşıq  sənətinin nəzəri məsələləri”, “Heca 

v

əzninin  bayatı  və  qoşma  möcüzələri”, “Azər-



baycan 

əfsanə  və  rəvayətlərinin  ədəbi abi-

d

ələrimizlə  müqayisəli tədqiqi” və  sair adda 



onun yetmişdən artıq kitabı nəşr olunmuşdur. 

 

Professor S



ədnik Paşa Pirsultanlının 2007-

ci ild


ə  çap olunan “Pirsultan pinarı”  adlı  kita-

bında 1946-cı ildən bu günə kimi yazdığı şeirlər 

t

oplanmış, oxuculara ərməğan verilmişdir. 



 

İyrimi  bölümdən ibarət olan “Pirsultan 

pinarı” kitabının ilk bölümü “Bir çiçək də vətən-

dir” adlanır. Bu bölümdə vətənə məhəbbət tərən-

nüm edilir: 

 

Bir q



əmim də vətəndir, 

Ür

əyim də vətəndir. 



 

 

88 


 

Bu  misraların  müəllifi Sədnik müəllim 

bütün varlığı ilə vətənə bağlıdır. 

 

S



ədnik  Pirsultanlının  maraqlı  tərcümeyi-

halı  vardır.  20  may  1929-cu ildə  Gəncə  yaxın-

lığında Daşkəsən bölgəsinin Qazaxyolçular kən-

dind


ə  dünyaya  göz  açıb.  Bu  kənd  ulu  babaları 

Pirsultanın  adını  daşıyan  Pirsultan  dağının  ətə-

yind

ədir. Atasının atası türk paşa, anasının atası 



Türk S

əməd olmuşdur. 

 

Pirsultanlılar  nəsli olmaqla saza-sözə 



vurğun olmuş, ağız ədəbiyyatının əsl bilicisi kimi 

tanınmışlar.  Bu  nəslin səcərəsi Pirsultan Ab-

daldan b

əri məlumdur. Nəslin ilk yazarı və fəxri 

XVI 

əsrin böyük sənətkarı  Pirsultan  Abdaldır. 



Onun  qızı  Səkinənin  nadir  şeirləri hal-hazırda 

əldə  vardır.  Ali  dini  təhsil  almış  dayısı  Abdul 

K

ərim gözəl təbə malik bir şair olmuşdur. 



 

Bütün tarixi varidatları sinəsində yaşadan, 

130 il ömür sür

ən Leyli nənəni Sədnik Pirsultanlı 

özünün mü

əllimi hesab edir. Leyli nənənin ulu 

Pirsultan  Abdaldan  dediyi  şeir  parçaları  da 

S

ədnik müəllimin  poeziya  yaradıcılığında  mü-



hüm rol oynamışdır. 

 

 



Sivas ell

ərində zilim çalındı, 

Caml

ıbellər bölüm-bölüm bölündü. 



 

89 


M

ən dostdan ayrıldım bağrım dəlindi, 

Katib, 

əhvalımı şaha söylə yaz! 



 

 

Şair  Sədnik  Paşa  “Saz  nəfəsli  şeirləri” ilə 



tarix

ə  nəzər  salır.  Sazla  deyilən və  insanların 

q

əlbini sevindirib pərvazlandıran  Dədə  Qorqud-



dan,  Aşıq  Abbas  Tufarqanlıdan,  Xəstə  Qasım-

dan,  Yunis  İmrədən, Dədə  Ələsgərdən, Dədə 

Şəmşirdən yadigar qalan sözləri dərk edir və 

deyir: 


Söyl

ə tarixini a telli sazım, 

S

ən varsan Harutdan, Marutdan bəri. 



S

ənin ilk səsini musa eşitmiş, 

G

əlmisən Dəclədən, Fəratdan bəri. 



 

Bundan sonra hörm

ətlə aşığa müraciət edir: 

 

Sazınla ucalmış sözün şöhrəti, 



Şair yazır, aşıq verir zinəti. 

Q

əlbində el ruhu, el məhəbbəti, 



H

ər sözü tarixdə yadigar aşıq. 

 

S

ədnik müəllim dağlarla fəxr edir və deyir: 



 

Can atır göylərə o məğrur başın, 

Ağrıdır, Şahdağdır, çoxdur qardaşın. 

V

ətənə keşikçi sənin hər daşın, 



Bu xalqın əyilməz bir oğlusan sən. 

 

90 


 

S

ədnik müəllimi “Bənövşə” şeirində insani 



hissl

əri eyniləşdirir,  qəlbinin istəyini bənövşəyə 

müraci

ətlə deyir: 



 

Neyn


əyim ki, mən də yara dərdimi, 

S

ənin kimi tez açmışam bənövşə. 



S

ən nələr çəkmisən bütün el bilir, 

M

ən dərdimi az açmışam bənövşə. 



 

 

“Dağlar  gözəli”  şeirində  müəllif Kərəmin 



eşq  oduna  yanaraq  keçdiyini  və  dağlar  gözəlini 

seçdiyini poetik dill

ə vurğulayır: 

 

S



ədnik onu gördü sevdaya düşdü, 

Yandı eşqə, amma Kərəmi keşdi. 

Yüz göz

əl içindən tək onu seçdi



Köksünd

ə ürəkdi dağlar gözəli. 

 

 

Filologiya elml



əri doktoru, professor 

S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  gözəllər içində  dağlar 



göz

əlini seçib vəsf edir, özünün ülvi sevgisini 

K

ərəmin sevgisindən də üstün tutur. 



 

S

ədnik müəllim tamamilə  haqlıdır,  çünki 



özünün ömür-

gün  yoldaşı  Səfurə  xanım  Pirsul-

tanlı  gözəllərin gözəli  olmuş,  “mən də  bir 

aslanam erk

ək tinətli”  demişdir.  Dahi  Nizami 


 

91 


yazır  ki,  “Aslanın  erkəyi,  dişisi  olmaz”.  Səfurə 

xanım gözəllərin ülvi və parlaq zirvəsi olmuşdur. 

 

“Pirsultan 



pinarı” şeirində bu pinarın suyu-

nun  bal  daddığını,  daşların  mərcanı,  ləli oldu-

ğunu poetik boyalarla qələmə alır: 

 

N



ənəm sən deyənlər oldu, 

S

ədnikə yadigar qaldı. 



Pir Abdaldan payın aldı, 

Aldı, Pirsultan pinarı. 

 

 

Folklorşünas  alim-şair  Sədnik  Paşa  Pir-



s

ultanlı “Qalıbdır” şeirində Qoşqar dağının zirvə-

sind

ə  yaza tala-tala  qalan  qarı  qış  fəslinin mey-



v

əsi adlandırır, yeni bir təşbih yaradır. 

 

Qoşqarımın zirvəsində, 



Tala-

tala qar qalıbdır. 

Bir f

əsilin meyvəsidir, 



Qışdan yadiğar qalıbdır. 

 

 



“Bulaq” şeirini oxuduqda insan xəyalı ulu 

keçmişə  qayıdır,  qoca  ozan  Dədə  Qorqud gəlib 

gözl

ərimizin önündə canlanır: 



 

S

əni görcək sehirləndim, 



Qayalardan sızan bulaq. 

Qopuzunu s

ən çalırsan, 

Hanı qoca, ozan, bulaq?! 



 

92 


 

Şeir  yazanın  mənəvi  saflığı,  fitri  istedadı, 

h

əyati təcrübəsi həmişə üstünlük təşkil etməlidir. 



Sözü  şeir  incisinə  çevirmək, gördüyün hər bir 

hadis


ədən nəticə  çıxarmaq  meyarı  Sədnik  Paşa-

nın yaradıcılığında əsas yer tutumuşdur: 

 

Bu yurda göz dikib yağı, 



Bu yurdda qan töküb yağı,  

Sin


əmizə çəkib dağı. 

G

əlib çatıb döyüş çağı, 



N

ə istərsən, Oğuz oğlu? 

 

 

Doğma vətənimiz Azərbaycan şairin yara-



dıcılığında önəmli yerlərdən birini tutur. Kəlmə-

sinin 


əvvəli də, axırı da Azərbaycandır, Vətəndir. 

H

ətta özünü vətənə  qurban verməkdən belə 



ç

əkinmir: 

 

Az

ərbaycan, gözəl vətən, 



Adına qurban olum. 

Torpağının ətrinə, 

Dadına qurban olum. 

Torpağı əkənə, 

Alın təri tökənə, 

Keşiyini çəkənə, 

Orduma qurban olum. 

Ür

əyimin özəyi, 



Yurduma qurban olum. 

 


 

93 


 

Alim  şair  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  “Azər-

baycan göz

əli” şeirində təbii gözəlliklərin insana 

xoşbəxtlik verdiyini vurğulayır: 

 

Nec



ə gözəl olur hüsnü səhərlər, 

S

əni ovsunlayar, səni sehirlər. 



Könlümün gül vaxtı qələm çalıbdı, 

Göz


əllik fırçası burda qalıbdı. 

Qadasın aldığım ana torpağın, 

Q

əlbinin parçası burda qalıbdı. 



 

 

S



ədnik müəllim Pirsultan dağına  həsr 

etdiyi  şeirində  bu  dağın  müqəddəsliyini cila-

layır: 

 

Başın  seyrəngahım, ayağın köyüm, 



Qoşqarımın öz anası, Pirsultan. 

Adın qızılbaşdan bir yadigardır, 

Dağ başında göz qalası, Pirsultan. 

 

Yox aşıq, göz qalası, 



Dözmüs

ən, döz qalası. 

H

ər kəsə çox şirindi, 



Yuva

sı, öz qalası. 

 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  poe-

ziyasında  əsrlər  boyu  yaşayan,  xalqın  tarixi 

yadigarı olan qalalarımızı Miskin Abdaldan, Şah 


 

94 


İsmayıl  Xətaidən  yadigar  qaldığını  poetik  dillə 

ön plana ç

əkir, bu qalalara hörmətlə deyir: 

 

Y



ox, aşıq nişan qala, 

Dağ üstə nişan qala. 

Abdaldan, X

ətaidən, 

Qalıbsan nişan, qala. 

 

 



S

ədnik müəllimin  dağlara  yazdığı  şeirlər 

onun yaradıcılığının parlaq tapıntısıdır: 

 

M



ən qocaldım, siz cavansız, 

H

əmənkisiz, Həsən dağlar. 



 

G

əzməlidi, görməlidi, 



S

ədnik könül verməlidi, 

Bulaq

ları süd gölüdü, 



Buludları əmən dağlar. 

 

 



“Ver

əmmərəm”  şeirində  itən gəncliyinin 

bir d

ə  geri  qaytarılmasının  mümkün  olmadığını 



poetik dill

ə  vurğulayır,  gəncliyin  əsil nemət 

olduğunu xatırlayır: 

 

S



əndən aldığım gəncliyi, 

Bird


ə geri verəmmərəm. 

Bağçanıza yüz yol girəm, 

H

əmən gülü dərəmmərəm. 



 

 

95 


S

ədnik, o Tanrı payımdı, 

Gün

əşimdi, həm ayımdı. 



O m

ənim xan sarayımdı, 

Uçsa bir d

ə hörəmmərəm. 

 

 

“Açma m



ənim məktubumu”  şeirində 

m

əktubuna yad əllərin dəyməsindən ehtiyat edir, 



qorxur v

ə müqəddəs sevginin gizli saxlanmasının 

z

əruriliyini vurğulayıb deyir: 



 

Açma, m


ənim məktubumu, 

Yox 


əl vurma, dəymə ona. 

Yad 


əl dəyər, izi düşər, 

Orda hiss var, h

əyəcan var. 

 

 



Görk

əmli folklorşünas, əməkdar mədəniy-

y

ət  işçisi, məsuliyyətli jurnalist və  tədqiqatçı, 



mahir    mü

əllim, filologiya elmləri doktoru, pro-

fessor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlıya  ömür-gün 

yoldaşı,  gözəlliyin və  insanlığın  zirvəsi Səfurə 

xanım  Pirsultanlı  həmişə  arxa və  dayağ  olmuş, 

yaradıcılığına  zülmətlərdə  həmişə  şam  kimi  nur 

ələyərək qətrə-qətrə  əriyərək  ömrünü-gününü 

onun yolunda qurban vermişdir. 

 S

əfurə  xanımı  vaxtsız  itirən alim-şair 



özünü qanadı qırılmış qartala bənzədir. Dağların, 

qayaların, zəngin səmanın onsuz qaldığını yana-

yana q

ələminin süzgəcindən keçirir. 



 

96 


Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  həyat 

yoldaşı  Səfurə  xanıma  həsr etdiyi  “Qalıbdı” 

şeirində ilk eşqinin, istəyinin dağlarda qaldığını, 

S

əfurə  xanımsız  olduğunu  poetik  dillə  vur-



ğulayıb deyir: 

 

S



ədnik bu dünyada yaşarmı sənsiz, 

Q

əlbi dalğalanıb coşarmı sənsiz. 



Dağlara bir nəğmə qoğarmı sənsiz? 

İlk eşqim, istəyim dağlarda qalıb. 

 

 

Daha sonra S



əfurə  xanıma  həsr etdiyi 

“Verm


ərəm” şeirində ürəyini, eşqini ondan başqa 

heç bir k

əsə verməyəcəyini bildirir. Bu hadisəni 

h

əyat da təsdiq edir, Sədnik müəllimə  haqq 



qazandırır:  

 

Bilirs



ən ki, ürəyimi, eşqimi, 

S

ənə verrəm, özgəsinə vermərəm. 



Bağlarda, dağlarda bənövşə dərrəm, 

S

ənə verrəm, özgəsinə vermərəm. 



 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının  poe-

ziyasında  sevgi  və  məhəbbət  mövzusuna  geniş 

yer verilir, insan qocalsa da m

əhəbbətin qocal-

madığı poetik dillə bədii ifadəsini tapır: 

 

Deyirl



ər ki, səksən, doxsan, 

Vaxt çatanda bir gün yoxsan. 



 

97 


S

ədnik deyər, çox uşaqsan, 

Yüzd

ə də baldı məhəbbət. 



 

 

Alim-



şair  Sədnik  Paşa  Pirsultanlının 

haqqında  bəhs  etdiyimiz  kimi  “Pirsultan  pinarı” 

kitabında  səfərlərə  həsr  etdiyi  şeirlər çox təsirli 

v

ə tərbiyəvi mahiyyətli sənət incisidir. Ona görə 



ki, s

əyyah-alim Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  Azər-

baycanın,  Türk  dünyasının  ellərini,  obalarını 

g

əzmiş,  ağız  ədəbiyyatından  seçmə  nümunələr  



toplamış,  şifahi  xalq  ədəbiyyatından  xalça 

toxumuş, zəngin ədəbi xəzinə yaratmışdır. 

 

S

əyyah-alim Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  Kəl-



b

əcərə  həsr  etdiyi  “Yolum  düşdü”  şeirində  çox 

maraqlı  bir poetik mənzərə yaratmış və yazmış-

dır: 


G

əlib çıxdım gül çağına, 

Girdim Şəmşirin bağına. 

Sin


əm döndü söz dağına, 

O, iç


ən çeşmədən içdim. 

 

Dedim, hanı Əli Bimar, 



Sözü p

ərən Bəsti də var

Yada düşdü çox sənətkar, 

S

ənət sevdasına düşdüm. 



 

 

98 


 

Yaşamaqdan doymayan şair “Mən doyma-

mışam” şeirində yazır:  

 

H



əyat nə şirindir, ay Vətənoğlu,  

Ömür gülzarından mən doymamışam. 

İnsan yaşadıqca yaşamaq istər, 

Bağçalar barından mən doymamışam. 

 

Bu qoca dünyanın özü şirindi, 



S

ədnik, hamısından yazı şirindi. 

Yayı, qışı, sərt ayazı şirindi, 

Dağların qarından mən doymamışam. 

 

 

Alim-



şair,  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  Qaza-

xıstan səfərində “Qorqud məzarı” şeirini yazmış, 

D

ədə  Qorqud məzarı  yanında  qırx  qızın  daş 



olmasını göstərib demişdir: 

 

Qorqudumu gördüm 



əlində qopuz, 

M

əzarı yanında daş olmuş qırx qız. 



Göz

əllərdən biri şikəst, ayaqsız, 

Yaralı ceyranın bərəsindəyəm. 

 

 



Almaniyada s

əfərdə  olanda “Dəyməz” 

r

ədifli şerini yazmış  və qeyd etmişdir ki,  vətən-



d

ən şirin, gözəl yer yoxdur: 

 

Qürb


ət el bəzənə bir cənnət ola, 

Yurdumun bir parça daşına dəyməz. 



 

99 


Az görm

ədim alçaq, uca dağları, 

Qoşqarımın qarlı qaşına dəyməz. 

 

S



ədnik deyər, qürbət elin nə yazı? 

Q

ərib eldə ötməz könlümün sazı. 



Min gül aça min d

ərəsi, min düzü, 

V

ətənin boranlı qışına dəyməz. 



 

 

S



ədnik  Paşanın  Türkiyəyə  səfəri  zamanı 

y

azdığı şeirlər Azərbaycanla Türkiyənin qardaş-



lığından, doğmalığından xəbər verir: 

 

M



ən qocaman dağlarını dolaşdım, 

Bilm


əm hansı çəmənzara getmisən. 

Ay Yunis İmrənin sarı çiçəyi, 

Nec

ə olub ürəyimdə bitmisən? 



 

 

Yunis İmrənin sarıçiçəyini ürəyində bitirən 



S

ədnik müəllimin Türkiyəyə  məhəbbəti son-

suzdur. 

Humanist  şair  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı 

xarici ölk

ələrə səfərində belə məntiqi bir nəticəyə 

g

əlir ki, qürbət ellər cənnət olsa da, müqəddəs 



V

ətənim Azərbaycanın  bir  daşına  da  dəyməz, 

ona gör

ə  ki, ana yurdumda  könlümün  sazı  min 



gül açır, pərvazlanır.   

 

100 


 

Pirsultan  babam”  şeirində  Pirsultanı 



ziyar

ətgah pirə, ocağa bənzədir, Azəri yurdunda 

dağ olduğunu bildirir. 

 

Türkiy



ə  səfərləri  zamanı  yazdığı  bitkin, 

dolğun şeirlər insan qəlbini riqqətə gətirir. 

 



Araz”  şerində  ürəyində  Təbriz həsrətinin 



olduğunu, ayrılığın göz yaşına çevrildiyini, Sava-

lana quş olub uçmaq istədiyini həsrətlə Arazdan  

so

ruşur:  


 

Göyüm-göyüm göyn

əmişəm, 

Bilirs


ənmi, neyləmişəm? 

D

ərd becərib qəm yemişəm, 



Q

əmimi biçimmi, Araz? 

 

Görk


əmli bayatı ustadı Sarı Aşıq demişdi: 

 

M



ən aşiqəm ha sarı, 

Sınıq könlüm ha sarı. 

Aşiq dərddən ev tikdi, 

Q

əmdən çəkdi hasarı. 



 

 

S



ədnik müəllimin “Araz”  şeirində  söylə-

n

ən  fikirlər  hörmətli  ustadı  Sarı  Aşığın  oxşar-



lığına üz tutur, ondan ibrət dərsi götürdüyünü bir 

daha t


əsdiqləyir. 

Professor  S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının 

“Az


ərbaycan  poeziyasında  Sarı  Aşığın  bayatı 

zirv


əsi”    adlı  yazdığı  monoqrafiya ali məktəb 

 

101 


t

ələbələri və  Sarı  Aşıq  poeziyasının  pərəstiş-

karları üçün mənəvi hədiyyədir.   

 

Professor  S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının    po-

etik  duyğuları  çox  qüvvətlidir,  qan  yaddaşının 

çeşməsindən gələn saf suya bənzəyir, unu-

dulmur. Onun “T

əbrizim layla” şeirində deyilir: 

 

M



ənə də körpələr kimi, 

Layla, de, T

əbrizim, layla. 

Di 


ələ al ürəyimi, 

Layla, de, T

əbrizim, layla. 

 

Az ç



əkmədik zülm-zillət, 

H

ər dərdimiz bir hekayət. 



Döyülm

əyən olmur, millət, 

Layla, de, T

əbrizim, layla. 

 

 

“Bağdaddan  gələn qəmli səslər”  bölü-



münd

ə,  “Durnalar”  şeirində  Bağdadın  dərdinə 

dözm

əyərək göz yaşı tökür, Füzulinin ahının ərşə 



dayandığını ürək yanğısı ilə bildirir: 

 

Bağdadın hər günü qandı-qadadı, 



Gör

ən yazda gələcəkmi durnalar? 

D

əşti-Kərbəlada, Vətən yolunda, 



Şəhid olub, öləcəkmi durnalar? 

 

 



 

102 


K

əbənin qızıldan kərpici yandı, 

Füzulinin ahı ərşə dayandı. 

S

ədnikin ürəyi qana boyandı, 



Göz yaşını siləcəkmi durnalar? 

 

 



Ustad aşıqlara xüsusi səhifələr ayıran, on-

ların  xalq  qarşısında  göstərdikləri xidmətləri 

yüks

ək qiymətləndirilir və  onları  sazla  sözün 



v

əhdətində  birləşdirərək  yaddaqalan  şeir  nümu-

n

ələri yaradıb deyir: 



 

S

ədnik deyər unutmaram mən sizi, 



Sizd

ə tapdım ilk cığırı, ilk izi. 

Qorqudlu, Abbaslı keşmişimizi, 

Yaşaya-yaşaya yaşadar aşıq. 

 

 

“Pirsultanlı pinarı” kitabı “Gəlin qaya” və 



“K

əsilmiş  hörüklərin hekayəti” ilə  tamamlanır. 

Bu kitabdakı şeirlər haqqında müəyyən məlumat 

verdik v


ə çox qısa mülahizələr yürütdük. 

 

Ancaq  kitabdakı  şerlər dərin məzmunlu 



t

əlim-tərbiyəvi, bədii-estetik sənət inciləridir. 

Şübhəsiz  ki,  oxucular  kitabı  oxuyacaqlar və 

alim-


şair  Sədnik  Paşa  Pirsultanlının  şeirləri ilə 

tanış  olacaq,  bu  sənət incilərini mütailə  edəcək-

l

ər.   


 

103 


 

Filologiya elml

əri doktoru, professor 

S

ədnik Paşa Pirsultanlı Türk dünyasında məşhur 



folklorşünas, toplayıcı, tərtib və tədqiq edən alim 

 kim


i tanınır. Ona görə ki, onun topladığı, tərtib 

etdiyi v


ə tədqiqatçı kimi yazdığı əsərləri dünyaya 

yayılmış,  oxuculara  gözəl təsir  bağışlamış,  ona 

d

ərin hörmət və məhəbbət qazandırmışdır.  



 

Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlı görkəmli 

folklor


şünas, tanınmış jurnalist, istedadlı şair və 

mahir pedaqoq kimi f

əaliyyət göstərir, vətənə və 

xalqa  şərəfli xidmət edir. Onun “Gəlir”  adlı  ilk 

şeirində  oxuyuruq: 

 

Daşkəsəni görən könül, 



F

ərəflənir, coşa gəlir. 

At keçm

əzdi bu yerlərdən, 



Avtomaşın qoşa gəlir. 

 

 



S

ədnik  Paşayev  bu dövrdən Pirsultan 

Abdalla qohumluğunu araşdırmağa başlayır, həm 

d

ə saza və sözə xüsusi maraq göstərir.  



 

S

ədnik  Paşayev  ana  nənəsi  Leyla  qarının 



bayatılarından, dayısı Əbdülkərimin şeirlərindən,  

sevimli mü

əllimi Kərəmin  ədəbiyyat  haqqında 

mülahiz


ələrindən öyrənmişdir. Eləcə də kənd ra-

yon


larında  çalıb-oxuyan  aşıqların    ana  laylasına 

b

ənzəyən səsi ona sazı-sözü sevdirmişdir. 



 

104 


 

S

ədnik  Paşayev  tərcümeyi-halında,  tədqi-



qat 

əsərlərində  və  xatirələrində  qeyd edir ki, 

m

ənim nəslim dahi Nizami yurdu Gəncədən 



başqa  Türkiyənin  Sivası,  Güney  Azərbaycanın 

Pirsultan k

əndi,  Qazağın  Qıraqkəsəmən,  Ağ-

köyn


ək və  Kosalar kəndləri, Samux rayonunun 

Cobanabdall  k

əndi, həm də  Miskin  Abdal  ocğı 

il

ə sıx əlaqədardır. 



 

S

ədnik  Paşayevin  ədəbiyyata  marağının 



artmasında  orta  məktəbdə  ədəbiyyat müəllimi 

Əlabbas  Qasımovun  xüsusi  xidməti  olmuşdur. 

Qabiliyy

ətli və  pedaqoji  hazırlığa  malik  olan  

əllim  şagirdlərinə  qarşı  çox  tələbkar və  qay-



ğıkeş  olmuş,  vətəndaşlıq  borcunu  ləyaqətlə  hə-

yata  keçirmiş,  camaatın  hörmətini qazanmışdır. 

Ancaq  Əlabbas  müəllimin dünyasını  cavan  də-

yişmiş, evlənməmiş, həyatdan ölümsüzlüyün zir-

v

əsinə köçmüşdür. 



 

K

əlbəcər  mühitinin  formalaşmasında  və 



m

əşhurlaşmasında Göyçə aşıq məktəbinin zirvəsi 

sayılan Aşıq Ələsgərin  ilhamla tərənnüm etdiyi 

Xoşbulaq yaylağı və burada yaratdığı “Dəli Alı” 

dastanı  əsas  amil  olmuşdur.  Aşıq  Ələsgər  

“Dağlar” qoşmasında demişdir: 

 

H

əsənnənə, Həsənbaba qoşadı, 



Xoşbulaq yaylağı xoş tamaşadı. 

 

105 


Arsız aşıq elsiz niyə yaşadı? 

Ölsün Ələsgər tək qulların dağlar. 

 

 

Az



ərbaycanın  cənnət  guşələrindən biri 

olan Daşkəsən rayonunun Qazaxyolçular kəndini 

Xoşbulaq yaylağından bircə bələn ayırır. Sədnik 

Paşayevin  anadan  olduğu  Qazaxyolçular  kəndi 

dağların  füsünkar  qoynunda yerləşmiş,  bənöv-

şəli, nərgizli,  al  yaşıl  meşəli,  bağlı-bağatlı,  bol 

m

əhsullu ziyarətgah diyarıdır. 



 

Professor  S

ədnik    Paşa  Pirsultanlı  mənalı 

ömrünün  cavanlıq  çağlarını  bu  cənnət  diyarın 

əsrarəngiz qoynunda keçirmiş, sazın, sözün, ana 

t

əbiətin füsünkar gözəlliklərindən bədii-estetik 



zövq  almış,  şeirin, sənətin,  ədəbiyyat və  incə-

s

ənətin vurğunu olmuşdur. 



 

Bu dövrd


ə dərin hörmət qazanmış saz-söz 

ustalarından Aşıq Mirzə, Aşıq Qara, Aşıq Əsəd, 

Aşıq  İslam,  Aşıq  Nabat  və  başqaları  ilə  səmimi 

münasib


ətdə  olması  Sədnik  Paşayevin  alovlu 

q

əlbini  əfsunlamış,  ona  bədii-estetik zövq ver-



miş, onun bütün varlığını pərvazlandırmışdı. 

 

Professor S



ədnik Paşa Pirsultanlı deyir ki, 

1947-ci ild

ə  Gəncəbasarda hörmət  qazanıb  tanı-

nan şair Cavadla görüşdüm, onunla səmimi mü-

nasib

ətdə  oldum. Mənim  şair  Cavadla  görüşüm 



 

106 


m

ənə şairlik ilhamı verdi, şeirin vurğunu oldum, 

folkloru s

əmərəli öyrənməyə başladım. 

 

Folklorşünas  alim  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı 



Aşıq  Bəylərin  “Paşaköçdü”,  Qaraçı  oğlu  İbra-

himin v


ə  Aşıq  Zeynalın  “Koroğlu”  eposu  əsa-

sında  çalıb  oxuduqları  Koroğlu  cəngiləri gözəl 

t

əsir bağışlamış, onun şeir dünyasını zəngin-ləş-



dirmiş, ona ilham vermişdir. 

 

Professor 



S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının  

1950-1954-cü ill

ərdə  Gəncə  Dövlət Universi-

tetinin Az

ərbaycan dili və ədəbiyyat fakültəsində 

t

əhsil alması, sevimli müəllimi Əli Əliyevin ona 



qayğısı  və  ona  şifahi xalq ədəbiyyatı  sahəsində 

axtarışlar  aparması  üçün  göstərişlər verməsi, 

köm

əyini  əsirgəməməsi çox əhəmiyyətli nəti-



c

ələr qazanmasına səbəb olmuşdur. 

 

Professor  S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının  “Ağ-

dabanlı Qurban və müasirləri” mövzusunda elmi 

iş  üzərində  işləməsi  ona  toplayıcı  və  tərtibatçı 

kimi f


əaliyyət göstərməyə  geniş  imkan  vermiş-

dir. 


 

Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlının 1969-

cu ild


ə aşıq Bəstinin əsərlərini “Lalə” adı ilə çap 

etdirib oxuculara h

ədiyyə  verməsi onun folk-

lorşünas  kimi  tanınmasına  əsaslı  kömək  etmiş, 

onda folklora d

ərin maraq yaratmışdır. 



 

107 


 

Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlının Ağda-

banlı  Qurbanın  yaradıcılıq  irsində  tədqiqat apa-

rark

ən  Aşıq  Ələsgər, Sənətkar Abdulla, Növrəs 



İman və Aşıq Bəstinin fəaliyyəti ilə tanış olmuş, 

q

ələmini səmərəli işlətməyə başlamışdır. 



 

Professor S

ədnik Paşa Pirsultanlı Azərbay-

can xalq 

əfsanələrindəki  reallıq,  müdriklik, 

h

əyatilik,  tarixi  reallıq  əsasında  axtarışlar  apar-



mış,  “Şirin  qalanı  axtararkən” məqaləsini  yazıb 

çap etdirmişdir. 

 

Professor  S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  “Bir 

əfsanənin izi ilə” məqaləsini 1976-cı  ildə  “Elm 

v

ə  həyat” jurnalının  səkkizinci nömrəsində, 



“D

ədə  Qorqud”  dastanı  və  xalq  əfsanələri” 

m

əqaləsini həmin jurnalın on ikinci nömrəsində, 



“D

əli Domrul” boyu və  xalq  əfsanələri” məqa-

l

əsini jurnalın  1985-ci  il  beşinci  nömrəsində, 



“S

əməd Vurğun və xalq əfsanələri” məqalələrini 

“Az

ərbaycan müəllimi” qəzetində  dərc etdir-



mişdir. 

 

Professor  S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  poeziya 

yaradıcılığını tədqiqatı ilə yanaşı davam etdirmiş, 

t

əbiətə, həyata səmimi münasibət bəsləmiş, canlı 



xalq dilind

ən ləyaqətlə  istifadə  etmiş,  gözəl 

şeirlər yaratmışdır: 

 

 



 

108 


M

ənim Təbriz həsrətim var, 

Üstünd

ən keçimmi Araz? 



Ayrılığın göz yaşısan, 

Suyundan içimmi Araz.

1

 

 



 

Professor  S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının  zən-

gin m


ənəviyyatlı ömür-gün yoldaşı Səfurə xanı-

m

ın vəfatı ilə yazdığı sənət inciləri çox təsirlidir. 



 

Professor 

S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının 



“Sevincim, k

ədərim” silsiləsindən  yazdığı  şerlər 

oxuculara göz

əl təsir  etmiş,  ona  hörmət qazan-

dırmışdır. 

 

Gündüzl



ər gözümdə, xəyalımdasan, 

Gec


ələr qəribəm, qəribəm sənsiz. 

Yuxum yox, yuxuma g

ələsən gülüm, 

Gec


ələr qəribəm, qəribəm sənsiz.

1

 



 

 

Professor  S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  maraqlı 

qoşma,  gəraylı,  bayatı  yazmaqla  kifayətlənmir, 

s

ərbəst  şerlər də  yazır.  Onun  “Bir  topa  bulud 



duyumu”, “M

ənim dünyam”, “Səndən sonra”, 

“N

əyimə gərək” adlı şeirləri maraqlı və təsirlidir: 



 

 

                                                 



1

 S

ədnik Paşa Pirsultanlı. “Pirsultan bulağı”, Bakı, 1994, səh. 43 



1

 S

ədnik Paşa Pirsultanlı. “İnciçiçəyim”. Gəncə, 1996, səh. 51 



 

109 


Haçan ki, 

əlimə qələm alıram, 

S

ənli günlərimlə bağlı. 



X

əyallara dalıram.... 

H

əm səni anıram, 



H

əm də gəncliyimi. 

H

əsrətinin boyverməz qoynunda, 



İtirirəm dincliyimi... 

S

ənsiz mənim qəlbimdə, 



Ç

ətin çiçəklər. 

Bir arzu, bir dil

ək, 


S

ənsiz. 


Geri qayıtsa da,- 

N

əyimə gərəkdir gəncliyim, 



N

əyimə gərək?

2

 

 



 

S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  uzun  illər “Yeni 



Daşkəsən”  (Daşkəsən), “Yenilik” (Kəlbəcər), 

“Mübariz” (Goranboy) rayon q

əzetində redaktor 

kimi f


əaliyyət göstərmiş, görkəmli jurnalist kimi 

şöhrət  qazanıb  sevilmişdir.  Onun  altımışıncı 

ill

ərdə gözəl şerləri çap olunmuşdur. 



 

S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  Aşıq  Ələsgərin 



xidm

ətlərini yüksək qiymətləndirmiş, onun sazı-

sözü,  şirin  ləhcəsinin təsir edib onun həyat 

yolunu d


əyişdiyini qeyd edir.  

                                                 

2

 S

ədnik Paşa Pirsultanlı. “İnciçiçəyim”. Gəncə, 1996, səh. 35 



 

110 


T

ədqiqatçı  göstərir  ki,  Ağdabanlı  Qurban 

bir müdd

ət Göyçədə yaşamış, sonralar Kəlbəcərə 

köçmüş  və  orada  yaşamış,  yazıb  yaratmağa 

başlamış,  xalq  arasında  tanınmış,  xalqın  hör-

m

ətini qazanmışdır. 



 

S

ədnik müəllim  “Ağdabanlı  Qurban və 



Göyç

ə  mühiti”  adlı  məqaləsində  yazır:  “Göyçə 

aşıqlarının  inkişafı  Aşıq  Ələsgərlə  əlaqədar 

olduğu  kimi,  Kəlbəcər  aşıqlarının,  el  şairlərinin 

yetirm

əsi  Ağdabanlı Qurbanın adı ilə bağlıdır. O 



K

əlbəcərə  qayıdandan  sonra  “Qurban  bulağı” 

m

əclisini yaradır.  Məclisdə  şeir  oxuyub,  müza-



kir

ə  edirlər. Klassiklərin  əsərlərindən parçalar 

oxuyub,qulaq  qasırlar.  Ağdabanlı  Qurban,  Aşıq 

Ələsgər, Aşıq Bəsti və Usta Abdulla bu məclisin 

ilk iştirakçısı olmuşlar”. 

 

T



ədqiqatçı  Kəlbəcərdəki  “Qurban  bulağı” 

il

ə  Şəmkirdəki “Dilqəm  bulağı”  aşıq  məclisləri 



haqqında bəhs edir, bu məclislərin bir-birinə təsir 

etdiyini göst

ərir, həm də  məclislərin  aşıq 

poeziyasının  inkişafında  xidmətlərini yüksək 

qiym

ətləndirir.  



“Dilq

əm bulağı” Şəmkirli Hüseynin təşəb-

büsü il

ə  yaradılmış,  Qaracəmirli  Qasım,  Molla 



Əhməd,  Uğurlu  oğlu  Cəfər, Dəmirçi Məcnun, 

Aşıq  Çoban,  Seyfəli Pənah və  başqa  bu  kimi 

istedadları öz ətrafına toplamışdır. 


 

111 


 “

Qurban  bulağı”nın  təşəbbüsü ilə  bünöv-

r

əsi qoyulan ata-oğul  ənənəsi uzun illər hər iki 



m

əclisin fəaliyyətində  özünü  doğrultmuş,  yeni-

yeni iste

dadların, və sənətkarların üzə çıxmasına 

şərait yaratmışdır. 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlının  təd-

qiqatları  dərin məzmunlu,  parlaq  ideyası,  tər-

biy

əvi mahiyyətli  olduğuna  görə  çox hörmətlə 



mütali

ə edilir və onu sevdirir. 

 

Göyç


ə  aşıq  məktəbinin  yetirməsi  Aşıq 

Ələsgərin  oğlu  Talıb,  qardaşı  oğlanları  Nəcəf, 

İman,  kürəkəni  Qurban,  Ağdabanlı  Qurbanın 

oğlu Şəmşir “Qurban bulağı”, Şəmkirli Hüseynin 

oğlu  Aşıq  Çoban,  Aşıq  Əhmədin  bacısı  oğlu 

Morullu Teymur “Dilq

əm  bulağı”  işığına    yı-

ğışmışlar. 

 

Bu ç


ətin illərdə  Aşıq  Ələsgərin ailəsi ilə 

Lev  qalası  yaxınlığındakı  Qalaboynunda yurd 

salır.  Burada  dəyirmançılıqla  məşğul  olur.  Bu 

ərazi onun evlənib ailə  qurduğu  Anaxanımın 

doğulduğu Yanşaq kəndinin yaxınlığındadır. 

 

Bu dövrd



ə  “Qurban  bulağı”  ilə  “Dilqəm 

bulağı”  arasındakı  dostluq  Aşıq  Ələsgərlə  Şəm-

kirli  Hüseynin  arasında  da  möhkəm dostluq 

yaratmışdır. 

 

Professor S



ədnik Paşa Pirsultanlı yazır ki, 

“Göyç


ə şərilisi”, “Göyçəgülü”, “Nəcəfi”, “Göyçə 

 

112 


qaytarması”,  “Qurban  bulağı”nın  işığına  yığı-

şanlar  tərəfindən  yaradılmışdırsa,  “Aşıq  Hüsey-

ni”, “Dilq

əmi”, “Aran gözəlləməsi” kimi havalar 

da “Dilq

əm  bulağı”nın  başında  yığışanlar  tərə-

find

ən yaradılmışdır. 



 

Folklorşünas  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  Ağ-

dabanlı  Qurban  və  müasirləri ilə  bağlı  işlədiyi 

elmi  işində  XIX  əsrin  başlanğıcından  etibarən 

aşıq  şeiri və  musiqisinin  tarixi  inkişaf  yollarını 

bütün inc

əlikləri ilə  işıqlandırmışdır.  Sübut 

etmişdir  ki,  bu  tarixi  inkişaf  yollarında  hər 

şeydən  əvvəl,  sazın  təkmilləşməsi, hər bir pər-

d

ənin öz yerini tutması,  sazda  üç  müstəqil səs 



qatarının yaranması ilə əlaqədardır. 

 

S



ədnik  Paşa  Pirsultanlı  tədqiqat  əsərində 

M.P.Vaqif,  Ə.Nəbati, Q.B.Zakir və  bu kimi 

s

ənətkarların  “Qurban  bulağı”  və  “Dilqəm bu-



lağı”  məclislərinə  güclü təsirindən  ətraflı  söz 

açmışdır. 

 

T

ədqiqatçı  Qurbanı  sənətdə  qızğın  axta-



rışlar aparan, yenilik axtarıb-arayan bir sənətkar 

kimi qiym

ətləndirməklə, onun ictimai-fəlsəfi 

görüşlərini də açıqlamışdır.  

O, Qurban t

əcnislərinin də  Aşıq  Şəmşirə, 

Növr

əs  İmana  və  Sənətkar Abdullaya müsbət 



t

əsirini bütün versiyalarla tam əsaslandırmışdır. 

Qurban yara

dıcılığında  müxəmməsin  tutduğu 



 

113 


yer, şeirin bu janrında, onun qalxdığı zirvə bütün 

inc


ə çalarlarla şərh edilmişdir. 

 

Folklorşünas  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  Aşıq 



B

əstinin həyatı  ilə  bağlı  bir  sıra  faktları  da 

araşdırıb üzə çıxarır, Onun gənclik illərindən tut-

muş,  ömrünün  sonuna  kimi  gəzib  dolandığı 

yerl

ər, məkanlar,  başına  gələn müsibətlər, folk-



lorşünas alimin yaradıcılığında bir sıra açılmamış 

s

əhifələri oxucular qarşısında açır... 



 

Aşıq  Bəsti  şeirlərində  istismarçı  hakim 

sinf

ə,  onun  talançı  və  cinayətkar nümayəndələ-



rin

ə nifrət edir:  

 

Çox axtardıq tapammadıq bir çara, 



B

əylər günümüzü eylədi qara. 

 

Bunlar ki var, B



əsti daha dağlara, 

N

ə yaz gəlməz, nə yay olmaz, ay olmaz. 



 

 

Aşıq  Bəsti bütün məclislərdə  yaratdığı 



s

ənət inciləri ilə istismarçı quruluşu ifşa edir: 

 

A b


əy, nə gəzirsən hallı-havalı, 

Süleyman mülkünün yiy

əsi kimi. 

N

ədəndir yaxşının başın kəsməyə, 



Hazırsan xəncərin tiyəsi kimi. 

 

 



B

əsti yaradıcılığını çox diqqətlə izləyərkən 

folklorşünas alim, professor Sədnik Paşa Pirsul-


 

114 


tanlı    ömrü iztirablar içərisində  keçən bu 

s

ənətkarın qarşılaşdığı faciələri, qeyri-adi hadisə-



l

əri dövrün ictimai-siyasi problemləri ilə  bağlı 

qırılmaz bir surətdə əlaqələndirir. 

Ümumiyy


ətlə,  onun  apardığı  araşdırmalar 

v

ə yazdığı tədqiqat əsərləri dövrün ictimai-siyasi 



hadis

ələri ilə  vəhdətdə  elmi-nəzəri  şərhini  real 

tapır.  

 

Qiym



ətli  qoşmalar  və  təcnislər yaradan 

s

ənətkar  Abdullanın  görkəmli sənətkar kimi 



formalaşmasında Aşıq Ələsgərlə birgə Qurbanın 

da xidm


ətləri nəzər-diqqətdən  yayınmır.  Sənət 

al

əmində sənətkar Abdulla, Zodlu Abdulla, Usta 



Abdulla  adları  ilə  tanınan  bu  el  şairinin  yara-

dıcılıq yollarında şölə saçan məhz Aşıq Ələsgər 

v

ə Ağdabanlı Qurban olmuşdur. 



 

Klassik aşıq poeziyasının görkəmli nüma-

y

əndəsi Sənətkar Abdulla gəraylı, qoşma, təcnis, 



müx

əmməs,  cığalı  təcnis və  s.  şəkillərdə  çoxlu 

nümun

ələr yazıb-yaratmaqla böyük şöhrət qazan-



mışdır.  Sənətkarlıq  baxımından  onun    “Leyli 

niyazdı” təcnisi bu janrda ən dəyərli bir incidir. 

Nümun

ə  üçün bircə  bəndə  nəzər yetirməyimiz 



kifay

ətdir: 


 

Q

əmər qan ağladı, neştər yeridi, 



Yaram sızıldayır, neştər yeridi. 

 

115 


Leylinin qoluna neştər yeridi, 

M

əcnun qanı çöldə Leylini yazdı. 



 

 

T



ədqiqatçı  sənətkar  Abdullanın,  təcnis 

sah


əsində uğurlarını yüksək qiymətləndirərək bu 

janrın spesifik xüsusiyyətlərindən geniş söz açır. 

 

Görk


əmli folklorşünas Sədnik Paşa Pirsul-

tanlı  Növrəs  İmanın  yaradıcılığını  yüksək qiy-

m

ətləndirmişdir.  Yaradıcılığında  təcnis xüsusi 



yer tutan Növr

əs İman istedadı, dünyagörüşü və 

əsərləri ilə  müasirləri  arasında  tanınmış,  dərin 

hörm


ət və  məhəbbət  qazanmış,  gözəl sənət 

incil


əri yaratmışdır: 

 

S



əni gördüm, nələr düşdü yadıma, 

D

ərdim desəm, kimlər yetər dadıma. 



V

əfasızlıq mənim uymaz adıma, 

İman ürəyində düz ilqar eylər. 

 

 



Növr

əs  İman  geniş  zəkası,  dərin    ağıl  və 

düşüncəsi, parlaq biliyi ilə  bir  çox  qıfılbəndləri 

açmışdır.  O,  iyrimi  doqquz  yaşına  kimi  salamat 

yaşamış,  ancaq  Gəncə  ətrafında  itmiş,  onun 

haqqında heç bir xəbər aydın olmamış, məlumat 

verilm

əmişdir. 



 

Professor  S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  göstərir 

ki, Növr


əs İmanın  divanı və müxəmməsləri ol-

muşdur. O, dinə  inanmış,  ərəb və  fars sözlərin-



 

116 


d

ən istifadə  etdiyinə  görə  dili müəyyən qədər 

mür

əkkəb olmuşdur. 



 

T

ədqiqatçı  professor  Sədnik  Paşa  Pir-



sultanlı  yazır  ki,  Aşıq  Şəmşir  atası  Ağdabanlı 

Qurbanın  və  Aşıq  Ələsgərin müasiri  olmaqla 

yanaşı,  həm də  onların  ən  istedadlı  davam-

çılarından biri kimi tanınmışdır. 

Professor  S

ədnik  Paşa Pirsultanlının Aşıq 

Şəmşir, Ağdabanlı Qurban və Aşıq  Ələsgər haq-

qında  apardığı  araşdırmalar  və  yazdığı  tədqi-

qatlar inandırıcı, həm də real və təsirlidir.  

 

Aşıq  Şəmşirlə  xalq  şairimiz  Səməd Vur-



ğunun  görüşünü  təsvir etməklə  tənqidçi göstərir 

ki, bu iki s

ənətkarın simasında xalqımızın sənət-

sev


ərliyi  nümayiş  etdirilmişdir.  Aşıq  Şəmşir  də 

öz s


ələfləri kimi aşıq şeirinin bütün formalarında 

yazıb-yaratmışdır.  

Aşıq  Şəmşirin  bir  sənətkar kimi forma-

laşmasında həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatın 

t

əsiri olduqca böyükdür. 



 Xüsus

ən, Vaqif və Nəbati şeirlərinin Aşıq 

Şəmşir yaradıcılığına güclü təsir göstərdiyini hər 

iki mü


əllifin yazdığı eyni adlı “Gəlsin, gəlməsin” 

adlı qoşma aydın göstərir. 

 

T

ədqiqatçı  Sədnik  Paşa  Pirsultanlı  aşıq 



Şəmşirin  sənətkarlıqla  yaratdığı  ustadnamələrin 

 

117 


b

əzəyini, bünövrə  daşını  atalar  sözləri və  canlı 

xalq ifad

ələri təşkil etdiyini açıqlayır. 

 

Aşıq Şəmşirin təcnis meydanında hünərlər 



göst

ərdiyini  vurğulamaqla  onun  təcnislərindən 

maraqlı bir nümunə də çəkir: 

 

Gül gülü çağırır, çiçək çiçəyi, 



Topla yas

əməndən yara, dər indi. 

F

ərhad qayalarda Şirin eşqinə, 



Çapardı daşlardan yara dər indi. 

 

 



Görk

əmli  folklorşünas,  filologiya  elmləri 

doktoru, frofessor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  dahi 

Az

ərbaycan  şairi  Nizami  Gəncəvinin yaradı-



cılığında  əfsanələrdən istifadə  olunduğunu  qeyd 

edir v


ə nümunələr göstərib fikrini əsaslandırır.  

 

Onun “Kitabi D



ədə  Qorqud” və  “Koroğ-

lu”,  dastanları  ilə  əfsanələri tədqiq etməsi, mü-

qayis

ələr  aparması  və  maraqlı  nəticələr göstər-



m

əsi çox əhəmiyyətlidir.  

Apardığı  tədqiqatlardan  aydın  olur  ki, 

“Küsmüş  çayın  körpüsü”  əfsanəsi “Kitabi-Dədə 

Qorqud” dakı “Dəli Domrul” əhvalatını, “Məley-

k

ə” əfsanə”si “Təpəgöz” boyunu xatırladır. O, bu 



q

ənaətə gəlir ki, “Bəkil oğlu İmran”, “Təpəgöz” 

v

ə  “Domrul”  boyları  “Kitabi-Dədə  Qorqud” 



eposunun 

ən qədim  və  ilkin  meydana  çıxmış 

boylarındandır. 


 

118 


 

“Koroğlu qalası” əfsanəsində də bu eposun 

özünd

ə  olduğu  kimi,  Qırat  Koroğlunun  arxa-



dayağı kimi təsvir olunur. Bu da onu göstərir ki, 

dolayısı  ilə  də  olsa,  əfsanələr yeni donda öz 

t

əsirini həmişə  bu eposa göstərmiş,  onun  yeni 



çalarlar almasına şərait yaratmışdır. 

 

“Koroğlu” eposu ilə bağlı bir sıra əfsanələr 



d

ə vardır ki, onlarda toponimlərin leksik mənası 

açıqlanır. Tədqiqatçının gərgin axtarışları nəticə-

sind


ə  məlum  olmuşdur  ki,  Şəmkir rayonunun 

Z

əyəm və  İrmaşlı  zonalarında,  Şamaxıda  “Ko-



roğlu  meydanı”,  “Koroğlunun  qırx  dəyirmanı”, 

L

əngəbiz  dağlarının  cənub  ətəklərində, Pirsaat 



vadisini tamamlaya

n  Ağ  uçğununda,  İncəbel 

dağlarında “Koroğlu atlarının axırları” vardır. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  əfsanələr və  yazılı 

ədəbiyyat  arasındakı  əlaqələri izləyərkən  ən 

güclü m

əxəz kimi Nizami Gəncəvinin yara-



dıcılığını  tədqiqat  obyekti  seçmişdir.  Apardığı 

t

ədqiqatlardan belə  bir nəticə  çıxarmaq  müm-



kündür ki, N.G

əncəvinin nəhəng bir sənətkar 

kimi  formalaşmasında  əfsanələr də  böyük rol 

oynamışdır. 

 

T

ədqiqatçının əfsanələrlə bağlı apardığı bir 



sıra araşdırmalar N.Gəncəvinin həyatında müəy-

y

ən  qaranlıq  nöqtələrin  işıqlanmasına  imkan 



verir, 

şərait  yaradır:  “Nizami  və  Ağcaqız”, 



 

119 


“Nizami il

ə  Gəncə  əmri”  əfsanələri xalq təfək-

kürünün m

ənəvi məhsulu kimi yaddaşlarda dərin 

izl

ər buraxmışdır. 



 

Əməkdar  müəllim  professor Sədnik  Paşa 

Pirsultanlı  Nizami  Gəncəvinin  folklora  bağlılığı 

haqqında yazır: “Nizami sənətinin böyüklüyü bir 

t

ərəfdən onun dahiyanə istedadı ilə bağlıdırsa, o 



biri t

ərəfdən  öz  doğma  xalqının  folkloru,  xüsu-

sil

ə  qədim  əfsanələrlə  qırılmaz  tellərlə  əlaqədə 



olmasındadır.  Nizami  xalq  həyatını  doğru,  hər-

t

ərəfli  əks etdirmək üçün xalq ədəbiyyatından 



mövzular götürm

əklə  möhtəşəm sənət abidələri 

ucaltmışdır”.

1

 



 

“Sirl


ər xəzinəsi”ndəki  “Bir  şahzadənin 

dastanı”  “Bostan  əhvalatı”,  “Harun  ər-Rəşid  və 

d

əlləyin hekayəsi”, “Xan yurdu”, “Qarı və Sultan 



S

əncərin hekayəsi”,  “Şah  ilə  qarı”,  “Ədalətli 

Nuşirəvan və vəzirin hekayəsi”, “Ədalətli Ənuş-

r

əvan” əfsanələri ilə səsləşir. 



 

Nizami G


əncəvinin “Xosrov və Şirin” poe-

masına  da  xalq  əfsanələrinin dərin izləri  düş-

müşdür.  Ancaq  bu  əfsanələrin  əksərində  Fərhad 

ön plana ç

əkilmiş, bəzən daş yonan deyil, başqa 

bir s


ənətin-peşənin  sahibi  kimi  verilmişdir. 

                                                 

1

 S

ədnik Paşayev. Azərbaycan əfsanələrinin öyrənilməsi. Bakı, 1985, 



s

əh. 57 


 

120 


Şirinin  də  qəlbi poemada verildiyi kimi Xos-

rovdan ötrü deyil, F

ərhaddan ötrü döyünmüşdür. 

 

Professor S



ədnik  Paşa  Pirsultanlının 

f

əaliyyəti filologiya elmləri  doktoru  R.Xaş-



xojeva,  Qırğızıstanlı  filologiya  elmləri doktoru 

R.Kadırbaeva,  moskvalı professor U.Dalqat, öz-

b

əkistanlı  professor  B.Sarımsaqov,  azərbaycanlı 



professor F.F

ərhadov və  başqaları  tərəfindən 

yüks

ək qiymətləndirilmişdir. 



 

Professor S

ədnik  Paşa  Pirsultanlı  aşıq 

poezi


yası  və  əfsanələr üzərində  maraqlı  təd-

qiqatlar aparmışdır. O, əsatir və əfsanələr topla-

maqla s

əmərəli məşğul olur. Onun Aşıq Lələnin 



dövrü v

ə  şəxsiyyəti  haqqında  apardığı  araş-

dırmalar çox əhəmiyyətlidir. 

 

Folklorşünas İsrafil Abbasov Aşıq Lələ ilə 



bağlı  yazdığı  məqaləsində  bildirir:  “Yaxın 

günl


ərdə  “Lələnin məzarı  və  özü” və  “Yaxşı-

yaman”  dastanı  ilə  mətbuatda  çıxış  edən folk-

lorşünas  Sədnik  Paşayev  Lələnin  ustad  aşıq 

olduğunu,  Füzuli  rayonunun  Əhmədallar kəndi 

yaxınlığındakı  “Arqalı  qəbristanlığı”nda  dəfn 

edildiyini v

ə  kənd  ağsaqqallarının  onun  baya-

tılarından  nümunələr söylədiyini xəbər ver-

mişdir.  

Bu bir daha sübut edir ki, tarixi şəxsiyyət 

olan L

ələ haqqında söz açmaq, onun adı ilə bağlı 



 

121 


poetik incil

əri qiymətləndirmək tamamilə  həqi-

q

ətə  uyğun  bir  məsələdir. Son zamanlar bizim 



əldə etdiyimiz bayatılar da bunu təsdiq edir.

1

 



Filologiya elml

ər doktoru, professor Səd-

nik Paşa Pirsultanlının zəngin və təlim-tərbiyəvi 

mahiyy


ətli, dərin məzmunlu elmi-nəzəri  ideyası 

çox t


əsirli, əhəmiyyətli və faydalıdır. 


Yüklə 2,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   25




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin