T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

9.6. Banklarda kunlik balans hisobotini tayyorlash va taqdim qilish
Banklar kunlik bajarilgan buxgalteriya hisobi ma'lumotlari asosida O ’zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tomonidan o’matilgan shaklda kunlik balans hisoboti 
tuzadi. Kunlik balans hisoboti Bosh bank tomonidan butun bank bo’yicha yagona 
qilib tayyorlanadi.

---

Bosh bankning Buxgalteriya hisobi va hisoboti departamenti tomonidan yagona 
balans hisobotini tuzish ustidan monitoring o’matiladi. Yagona balans "Bank 
binosidan tashqarida joylashgan mas'ul 
ijrochi buxgalter" qoidasi asosida 
shakllantiriladi. Bunda, ma'lumotlarni qayta ishlovchi Bosh server Bosh bankda, 
filiallarda esa yagona lokal hisoblash tarm og’iga ulangan buxgalter, iqtisodchi, filial 
rahbariyati va boshqa xodimlaming ishchi stantsiyalari joylashgan bo’ladi. Filiallarda 
barcha pul hisob-kitob hujjatlari asosida amalga oshirilayotgan operatsiyalar maxsus 
o’matilgan belgilar sifatida Bosh serverga avtomatik uzatiladi va shu zahoti Bosh 
serverda aks ettiriladi. Har ish kuni oxirida Bosh bankda kun davomida amalga 
oshirilgan operatsiyalaming banklararo, filiallararo va ichki bank operatsiyalariga 
bo’lingan holdagi ro’yxati tayyorlanadi. Bu operatsiyalaming jamlanma summasi kun 
mobaynida amalga oshirilgan butun bank operatsiyalari summasiga teng bo’lishi 
lozim.
Bosh bank O ’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning Axborotlashtirish bosh 
markazidan END faylni olgandan so’ng, kun yopish bilan bog’iq bo’lgan barcha 
operatsiyalami bajaradi va shu zahoti o’zining filiallariga kun davomida amalga 
oshirilgan operatsiyalar to ’g’risida END faylga mos bo’lgan nazorat faylini yuboradi.
Bank filiallari o’matilgan tartibda kunlik buxgalteriya hujjatlarini yig’majildga 
tikishlari va ulami balans ma'lumotlari bilan solishtirishlari lozim. Har bir hisobot 
shakli filial rahbari va bosh buxgalteri tomonidan sinchiklab tekshiriladi.
Bosh bank rahbarlari balans bo’lmagan, hisobda tartibga solinmagan tafovutlar 
chiqqanda va bir kun davomida mijozlarga xizmat ko’rsatilishi ta'minlanmagan 
hollarda bu kamchiliklami bartaraf etish uchun zarur barcha chora-tadbirlami ko’rishi 
lozim. Bank filiallari rahbarlari va bosh buxgalterlari balans chiqmaganligi haqida 
belgilangan muddatda Bosh bankka xabar qilmasalar, ularga nisbatan egallab turgan 
lavozimlaridan ozod qilishgacha bo’lgan choralar ko’riladi. Balansning to ’g’ri 
tuzilganligi quyidagi tartibda tekshiriladi:
kunlik balansning aktiv va passivlaming qoldiqlar bo’yicha yakunlari tengligi;
-
"Ko’zda tutilmagan holatlar" hisobvaraqlari qoldiqlari yakunining to ’g ’riligi, shu 
hisobvaraqlar bilan ularga tegishli kontr-hisobvaraqlar qoldiqlarining o ’zaro 
tengligi;
-
aktiv hisobvaraqlarda kredit qoldiq, passiv hisobvaraqlarda debet qoldiq 
bo’lmasligi;
-
aktiv hisobvaraqlarga ochilgan kontr-aktiv hisobvaraqlar qoldiqi shu aktiv 
hisobvaraq qoldiqidan ortiq bo’lmasligi, passiv hisobvaraqlarga ochilgan kontr- 
passiv hisobvaraqlar qoldiqi shu passiv hisobvaraq qoldiqidan ortiq bo’lmasligi;
-
Bosh bankda ochilgan 16100 va 22200-hisobvaraqlari qoldiqlari hamda ular 
bo’yicha ochilgan ikkinchi tartibli mos hisobvaraqlaming qoldiqlari o’zaro teng 
bo’lishi;
-
asosiy vositalar, daromadlar va xarajatlar hamda bank kapitali hisobi faqat milliy 
valyutada yuritilishini ta'minlash va balansning rezident va norezident 
ustunlarini shunga mos ravishda to’ldirilganligi.
Balansning to’g ’riligiga ishonch hosil qilgandan so’ng kunlik buxgalteriya 
hisoboti sifatida bir nusxa balans chop etiladi. Bankning yagona kunlik balansi bank

---

rahbari va Buxgalteriya hisobi va hisoboti departamenti direktori 
tomonidan 
imzolanishi lozim. Filiallar balansi filial boshqaruvchisi va uning bosh buxgalteri 
tomonidan, kassa operatsiyalari bo’yicha hisobotlarga ulardan tashqari kassa mudiri 
yoki mas'ul kassa xodimi imzo chekadi.
Banklar balansi boshqa zarur ma'lumotlar bilan birgalikda Markaziy bankka 
taqdim qilish uchun Bosh serverdan Axborotlash boshqaruv tizimiga uzatiladi. 
O ’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Buxgalteriya hisobi, hisoboti va davlat 
byudjeti kassa ijrosi departamenti tijorat banklari va O ’zbekiston Respublikasi 
Markaziy bankining hududiy Bosh boshqarmalarining balanslarini alohida jamlab, 
so’ngra butun respublika banklari bo’yicha yig ’ma balans tuzadi.
O ’zbekiston Respublikasi Markaziy bank balansi Buxgalteriya hisobi, hisoboti 
va davlat byudjeti kassa ijrosi departamenti tomonidan, tijorat banklari balanslari 
Kredit tashkilotlari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish departamenti 
tomonidan ta?lil qilinadi. Tahlil natijalari bo’yicha tijorat banklariga tegishli 
ko’rsatmalar beriladi.
O ’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning vakolatli departamentlari ABT 
dan o ’matilgan tartibda balans va boshqa tegishli ma'lumotlar olishi mumkin.
Kunlik balans hisobotlari va shaxsiy hisobvaraqlarga qo’lda biron-bir tuzatishlar 
qilinishiga yo’l qo’yilmaydi. Summalami o ’chirib yozish va tuzatish, shuningdek 
o’chiruvchi suyuqliklardan foydalanib, ularga tuzatishlar kiritish ?at'iyan taqiqlanadi.
Bank ish kuni yakunlanib, balans hisoboti tuzilib O ’zbekiston Respublikasi 
Markaziy bankiga j o ’natilganidan so’ng, xato yozuvlar aniqlangan hollarda, ushbu 
xato yozuvlar kiritilgan hisobvaraqlarga ertasi bank ish kuni teskari buxgalteriya 
yozuvlari kiritish y o ’li bilan, tuzatish memorial orderlari asosida to ’g’rilanishi lozim. 
Bunday hollarda hisobvaraqlardan summalar mijozlaming roziligisiz hisobdan 
chiqariladi. Bu haqda bank bilan mijoz o ’rtasida tuzilgan shartnomada ko’rsatib 
o’tilgan bo’lishi shart.
Tuzatish orderlari, agar mijozlarga bitta bank filiali xizmat ko’rsatsa to ’rt 
nusxada tuzilishi lozim. Ulam ing birinchi nusxasi order bo’lib xizmat qiladi, ikkinchi 
va uchinchi nusxalari mijozlar uchun debet va kredit yozuvlari bo’yicha 
bildirishnomalar bo’lib hisoblanadi, to’rtinchi nusxa esa order kitobchasida qoladi. 
Bu kitobcha bosh buxgalter yoki uning o ’rinbosarida saqlanishi lozim. Orderlarga 
boshqa hujjatlardan farqlanadigan tartib raqamlari qo’yilishi shart.
Tuzatish orderi matnida qachon va qaysi hujjatda xato yozuvga yo’l qo’yilgani 
ko’rsatilishi kerak. Agar unga mijoz arizasi sabab bo’lgan bo’lsa, shu sabab 
ko’rsatiladi. Bunda memorial ordeming to ’rtinchi nusxasining orqa tomoniga 
kimning aybi bilan xatolikka y o ’l qo’yilganligi qayd etiladi, ijrochining, shuningdek 
noto’g ’ri yozuvni nazoratdan o ’tkazgan shaxsning lavozimi va familiyasi k o ’rsatiladi. 
Tuzatish memorial orderlari tuzilishida asos bo’lgan arizalar kitobga tikilgan 
memorial orderlar bilan birga saqlanishi lozim. Summasi keyinchalik teskari 
buxgalteriya o ’tkazmalari bilan tuzatilgan shaxsiy hisobvaraqdagi xato yozuv 
qarshisiga albatta "To’g’rilangan" belgisi qo’yilishi, to ’g ’rilash kiritilgan sana va 
to ’g ’rilangan memorial orderining raqami ko’rsatilishi shart. Bu qayd to’g ’rilangan 
memorial orderini imzolagan bosh buxgalter yoki uning o ’rinbosari imzosi bilan 
tasdiqlanadi.

---

Bosh buxgalter to’g’rilangan memorial orderlaming kitobchada qolgan 
nusxalaridan foydalanib, xodimlaming ishidagi xatolar hisobini yuritadi va ushbu 
xatolar sabablarini o ’rganib ishni yaxshilash choralarini ko’radi. Banklararo va 
filiallararo elektron to’lovlar bo’yicha xatolami memorial orderlar bilan to’g’rilash 
qat'iyan man etiladi. Banklararo va filiallararo elektron to’lovlar bo’yicha xatolami 
to’g ’rilash uchun xatolikka yo’l qo’ygan bank filiali, xato elektron to ’lovi j o ’natilgan 
bankka "Lotus-Notes" aloqa elektron pochtasi orqali xato o ’tkazilgan to ’lov 
to’g ’risidagi ma'lumotni ko’rsatgan holda, xato yuborilgan to’lov hujjatini qaytarish 
to’g ’risida iltimosnoma xati jo ’natadi. Bu holda, xato o ’tkazilgan mablag’ni 
qaytarilmasligidan qat'i nazar, tashabbuskor bank mablag’ni xatolik aniqlangan 
kundan keyingi bank ish kunidan kechiktirmasdan "19997 - Boshqa aktivlar" 
hisobvarag’i orqali oluvchining hisobvarag’iga o’tkazishi shart.
9.7.