T. S. Malikov moliya

3.7-nazorat uchun savol
“Z” Corporation
korporatsiyasining 20xx-yil uchun taq-
dim etilgan hisobotiga muvofiq sof foyda ko‘rsatkichi bitta 
aksiyaga 5 000,0 so‘mni tashkil etgan va u aksiyadorlar-
ga har bir aksiya uchun 3 000,0 so‘m miqdorida dividend 
to‘lagan. Yil boshida aksiyaning balans qiymati 30 000,0 
so‘m, bozor qiymati esa 40 000,0 so‘m bo‘lgan. Yil oxiri-
ga kelib, bu ko‘rsatkichlar, mos ravishda, 32 000,0 va 35 
000,0 so‘mga teng bo‘ldi. 
ROE
koeffitsiyenti hamda umumiy 
(jami) aksiyadorlik daromadliligi
 
ko‘rsatkichini 
TSR (total 
shareholder returns)
solishtiring.

---

214
T.S.Malikov, N.H.Haydarov
13-BOB. MOLIYAVIY HISOBOTLARDA MOLIYAVIY 
KOEFFITSIYENTLARDAN FOYDALANISH
Moliyaviy hisob va buxgalteriya hisobining asosiy prin-
siplari va amaliy normalari o‘rtasidagi mavjud farqqa qa-
ramay, firmaning moliyaviy hisobotlarida uning moliyaviy 
ahvoli, o‘tmishdagi xo‘jalik faoliyati samaradorligi to‘g‘risi-
da ma’lumotlar bo‘ladi va ular rahbarlarga kompaniya ning 
bo‘lajak ishini tahlil qilish va istiqbollarini belgilashda al-
batta, asqotadi. Kompaniyaning moliyaviy hisobotlari aso-
sida kompaniya faoliyatining moliyaviy natijalarini tahlil 
qilishda bir qator maxsus koeffitsiyentlardan foydalaniladi 
va bu koeffitsiyentlar yordamida turli kompaniyalar ko‘rsat
-
kichlarini yoki bitta kompaniyaning turli yillardagi ko‘rsat-
kichlarini taqqoslash mumkin. 
Mazkur koeffitsiyentlardan foydalanib, firma faoliyati 
samaradorligining quyidagi beshta asosiy jihatlarini tahlil 
ilish mumkin:
1. 
Rentabellik (profitability).
2. Aktivlarning aylanuvchanligi (asset turnover).
3. O‘z mablag‘i yoki qarz olingan mablag‘lardan moli-
yalashtirish yoki moliyaviy “dastak” (moliyaviy leverij) (fi
-
nancial leverage).
4. Likvidlik (liquidity).
5. Bozor qiymati (bahosi) (market value).
13.1­jadvalda (navbatdagi betga qarang) ushbu koeffi­
tsi yentlarning barchasi va “XYZ”
 
korporatsiyasi uchun 
ularni hisoblab chiqarish misollari ko‘rsatilgan.
254
Jadvalda birinchi bo‘lib, 
rentabellik
(yoki 
daromadli-
lik
) koeffitsiyenti keltirilgan. Tahlil davomida firma sotish 
rentabelligi koeffitsiyentini (return on sales), uning aktivlari 
rentabelligi (return on assets) yoki kapital daromadliligi-
ni (return on equity) aniqlash mumkin. Birinchi va ikkin-
254
Mazkur bobda qator hollarda ba’zi terminlarni ifodalashda sinonim-
lardan foydalanamiz. Bu o‘quvchiga terminlarning turli variantlarini 
ko‘rsatish uchun qilinadi. – Mualliflar eslatmasi.

---

Moliya
215
chi holatda foyda ko‘rsatkichi sifatida foizlar va soliqlarni 
to‘lashdan oldingi korporatsiya foydasi olinadi (EBIT – earn-
ings before interest and taxes), oxirgi holatda esa – sof foy-
da olinadi. Bundan tashqari agar moliyaviy koeffitsiyentni 
hisoblab chiqish uchun asos bo‘ladigan bitta ko‘rsatkich 
kompaniya faoliyatining moliyaviy natijalari to‘g‘risidagi hi-
sobotdan olingan bo‘lsa, demak ma’lum davrni ifodalaydi. 
Ikkinchi komponent esa balansdan olinadi va kompaniya-
ning ma’lum vaqtdagi moliyaviy ahvolini aks ettirsa, u hol-
da odatda, yil oxiri va yil boshidagi balans ko‘rsatkichlarin-
ing o‘rtacha arifmetik soni (qiymati) hisoblab chiqariladi va 
bu son maxraj sifatida ishlatiladi.
Bundan keyin jadvalda 
aktivlar aylanuvchanligi
koeffi­
tsiyenti keladi. Ular yordamida firma daromad olish maqsa
-
dida o‘z aktivlaridan qanchalik samarali foydalanayotganini 
aniqlash mumkin. Aktivlar aylanuvchanligi – bu umumiy 
mezon. Debitorlik qarzi aylanuvchanligi va tovar-moddiy 
zaxiralar aylanuvchanligi esa tegishli toifadagi aktivlarni 
baholash uchun qo‘llaniladigan maxsus mezonlardir. 
Shuningdek, jadvalda 
moliyaviy “dastak”
koeffitsiyent
-
lari sanab o‘tilgan bo‘lib, ular firma kapitali tuzilmasini va 
firmaning kreditorlar oldida qarzdorligi darajasini aks etti
-
radi. Qarzdorlik koeffitsiyenti kapital tuzilmasini o‘lchashga 
xizmat qiladi. Foizlarni qoplash koeffitsiyenti yordamida esa 
firmaning foiz to‘lovlari bo‘yicha xarajatlarni ko‘tara olish 
qobiliyatini o‘lchash mumkin. 
13.1­jadvaldagi to‘rtinchi guruh koeffitsiyentlari 
likvidlik
koeffitsiyentlaridan tashkil topgan. Bu koeffitsiyentlar firma 
o‘zining qisqa muddatli majburiyatlari bilan bog‘liq xara-
jatlarni qoplashga yoki o‘z hisob varaqlari bo‘yicha to‘lashga 
va shundan keyin to‘lovga qodir bo‘lib qolishini baholash 
uchun ishlatiladi. Likvidlik darajasini baholashga xizmat 
qiladigan asosiy koeffitsiyentlar – bu joriy likvidlik koeffi­
tsiyenti va ancha aniqroq hisoblanadigan kritik baholash 
koeffitsiyentlari (yoki lakmus qog‘oz koeffitsiyenti) bo‘lib, 
ular yordamida eng yuqori likvidlikka ega aylanma aktivlar: 
pul mablag‘lari va bozor qimmatli qog‘ozlari baholanadi. 

---

216