Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiyasi

Adabiyotlar

4. 
   1. VigotskiyL.S. Sobr. soch. V 6 t. M., 1982. T. 1.
   
5. 
   G`oziev E. Psixologiya (Yosh davrlari psixologiyasi). T. 2002.
   
6. 
   Rubalko E.F. Vozrastnaya i differentsialnaya psixologiya. M. 2001.
   

Xorijiy adabiyotlar

3. 
   William Damon,Richard M. Lerner Handbook of Child Psychology, Theoretical Models of human Development . © 2006- Psychology
   
4. 
   David G. Myers. Psychology. © 2010 by Worth Publishers.
   

5 -MA’RUZA- Инсон психик тараққиётини тушунтиришга асосий назарий ёндашувлар

Боланинг интеллектуал ривожланиши концепцияси (Ж. Пиаже). Эгоцентрик нутқ ва эгоцентрик тафаккур. Бола билиш жараёнларининг ривжланишига когнитив ёндашув. (Р.Сиглер, Дж.Паскуаль-Леоне, Р.Кейс).

Тараққиётни тушунтиришда антропологик ва субъектлилик ёндашуви. Б.Г. Ананьев сенситив даврлар ҳақида. Тараққиёт психологиясида маданий-тарихий концепция. (Л.С.Виготский).

Kognitivistik yunalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, J.Kelli va boshqalarni kiritish mumkin.

J.Piajening aql-idrok nazariyasi aql-idrok funktsiyalari (vazifalari) hamda uning davrlari hak,idagi ta’limotni uz ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy funktsiyalari (vazifalari) uyushqoklik va moslashish, kunikishdan iborat bo’lib, aql-idrokning funktsional invariantligi deb yuritiladi.
Muallif intellektni (aqlni) kuyidagi rivojlanish davrlariga ajratadi: 1) sensomotor (xissiy-tarakat) intellekti (tugilishdan 2 yoshgacha); 2) operatsiyalardan (fikriy xarakatlardan) ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan 7 yoshgacha); 3) yaktol xatti-xdrakat davri (7—8 yoshdan 11 —12 yoshgacha); 4) rasmiy sa’y-harakatlar davri.
J.Piajening goyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruxini kognitiv-genetik nazariyachilarga kushish mumkin. Bu yunalishning namoyandalari L.Kolberg, D.Bromley, J.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalardir.
L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy kontseptsiyasi. E.Erikson, D.B.Elkonin tabaqalash nazariyalari Rus psixologiyasidagi ongogenezni davrlarga tabaqlaash muammosi dastlab L.S Vigotiskiy, Blonskiy, B.G.Ananev singari yirik psixologlarning arlarida uz aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan shugullanuvchilar safi kengayib bordi, shu boisdan tabaqlianish kelib ch i kishi, ilmiy manbai, rivojlanish ja- ragnllrsha splashilishi nukgai nazaridan o’zaro keskin farqlanadi. ho:jr ontogenezni davrlarga tabaqllash yuzasidan muloxdza yurm I mm) |,| olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruxdarga ajratish va ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiqdir.
L S Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqiddiy tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga tayanib kuiidagi bosqichlarga ajratadi:
Chaqalloklik davri inqirozi.
Gudaklik davri — 2 oylikdan 1 yoshgacha.
Bir yoshdagi inqiroz.
Ilk bolalik davri — 1 yoshdan 3 yoshgacha.
3 yoshdagi ink,iroz.
Maktabgacha davr — 3 yoshdan 7 yoshgacha.
7 yoshdagi intsiroz.
Maktab yoshi davri — 8 yoshdan 12 yoshgacha.
13 yoshdagi inkiroz.
Pubertat (jinsiy etilish) davri — 14 yoshdan 18 yoshgacha.
17 yoshdagi inkiroz.
Olim uz asarlarida har bir davrning o’ziga xos xususiyatlarini chukur ilmiy ta’riflay olgan. Eng muximi shaxs ruhiyatidagi yangilanishlar haqida ilmiy va amaliy axamiyatga molik muloxazalar bildirgan. Biroq bu muloxazalarida ancha munozarali, bahsli urinlar ham uchraydi. Umuman, L.S.Vigotskiyning yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishini a mal ga oshiruvchi inkirozlar roli to’g’risidagi mulohazalari va o l g’a surgan goyalari hozirgi kunning talabiga mosdir.
L.S.Vigotskiyning shogirdi L.I.Bojovich insonning kamol topishini yosh davrlariga bo’lishda motivlarni asos qillib oldi, shuninguchun bu bo’lishni motivatsion yondashish, deb atash mumkin. L.I.Bojovichning mulohazasiga kura, yosh davrlari kuyidagi bosqichlardan iborat:
birinchi bosqich — chaqoloqlik; tugilgandan 1 yoshgacha, ikkinchi bosqich — motivatsion tasavvur: 1 yoshdan 3 yoshgacha; uchinchi ( — "Men"ni anglash davri: 3 yoshdan 7 yoshgacha; to’rtinchi bosqich ijtimoiy jonzotlikni anglash davri: 7 yonshan 11 yoshgacha; beshinchi bosqich — a) o’zini o’zi anglash davri: 12 yoshdan 14 yoshgacha; b) o’z o’rnini belgilash (topish) davri: 15 yoshdan 17 yoshgacha.
L.I.Bojovich har bir bosqichni psixologik tavsiflashda unda namoyon bo’ladigan o’zgarishlarni, bu o’zgarishlarning sabablari, omillari, manbalari, turtkilari, mexanizmlarini ham bayon qiladi.
D.B.Elkoninning tasnifi etakchi faoliyat (A.N.Leontev) nazariyasiga, tar qaysi rivojlanish pallasida faoliyatning biror ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Etakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning negizini tashqill qiladi.
D.B.Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi:
gudaklik davri — tugilgandan 1 yoshgacha: asosiy faoliyat — bevosita emotsional mulokot;
ilk bolalik davri — 1 yoshdan 3 yoshgacha: asosiy faoliyat — jism bilan nozik harakatlar qilish;
maktabgacha davr — 3 yoshdan 7 yoshgacha: asosiy faoliyat — rolli uyinlar;
kichik maktab yoshi davri — 7 yoshdan 10 yoshgacha: asosiy faoliyat — o’qish;
kichik usmirlik davri — 10 yoshdan 15 yoshgacha: asosiy faoliyat — shaxsning intim muloqoti;
katta usmirlik yoki ilk uspirinlik davri — 16 yoshdan 17 yoshgacha: asosiy faoliyat — o’qish, kasb tanlash.
D.B.Elkonin tasnifini, ko’pchilik psixologlar ma’qullashiga qaramay, unda ayrim munozarali jihatlar ham bor. Umuman esa D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa ontogenez psixologiyasida muhiim o’rin tutadi.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya inson kamolotini yosh davrlariga ajratishda pedagogik psixologiya, faoliyat nuktai nazaridan unga yondashib, kuyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi:
Chaqllokdik davri — tugilganidan bir oylikkacha.
Kichik maktabgacha davr — 1 oylikdan 1 yoshgacha.
Maktabgacha talimdan oldingi davr — I yoshdan 3 yoshgacha.
Maktabgacha tarbiya davri — 3 yoshdan 7 yoshgacha.
Kichik maktab yoshi davri —7 yoshdan 11 (12) yoshgacha.
Urta maktab yoshi davri (usmirlik) — 13 yoshdan 15 yoshgacha.
Katta maktab yoshi davri — 15 yoshdan 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Krutetskiy
insonning ontogenetik kamolotnning kuyidagi bostsichlardan iboratligini takidlaydi:
Chaqaloqlik (tugilganidan 10 kunlikkacha).
Gudaklik (10 kunlnkdan 1 yoshgacha).
Ilk bolalik (I yoshdan 3 yoshgacha).
Bog’chagacha yoshi (3 yoshdan 5 yoshgacha).
Bogcha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha).
Kichik maktab yoshi (7 yoshdan 11 yoshgacha).
Usmirlik (11 yoshdan to 15 yoshgacha).
Ilk uspirinlik yoki katta maktab yoshi (15—18 yosh).
har ikkala tasni f ham puxtaligidan, ularga qanday nuktai nazardan yondashilganidan qat’i nazar iison kamolotini to’laa ifodalab berishga ojizlik qiladi. Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosk;ichlari xaqida kuproq, ma’lumot beradi, xolos. Ularda yoshlik, etuklik, qarilik davrlarining xususiyatlari, qonuniyatlari to’g’risida nazariy va amaliy ma’lumotlar etishmaydi. Shunga qaramay, ular o’rta maktab pedagagik psixologiya fani uchun alohida ahamiyat kasb etadi.
XXI asr psixologiyasining yirik vakilli A.V.Petrovskiy inson kamolotiga, shaxsning tarkib topishiga sotsial-psixologik nuktai nazardan yondashib, yosh davrlarining o’ziga xos tasnifini yaratdi. A.V.Petrovskiygacha psixologlar shaxsning bir tekis kamol topishini o’rgangan bo’lsalar, u shaxs shakllanishining prosopial ijtimoiy qoidalarga muvofiq va asotsial (aksilijtimoiy) bosqichlari ham bo’lishi mumkinligini isbotlab berishga xaprakat qiladi: shaxsning kamol topishi uchta makrofazadan iboratligini kayd etib, birinchisi — bolalik davriga to’g’ri kelishini, unda ijtimoiy mux,itga moslashish, kunikish (adaptatsiya) ruy berishini; ikkinchisi — usmirlarga xos individuallashish; uchinchisi — uspirinlikda, ya’ni etuklikka intilish davrida o’ziga xos xislatlarni muvofiqlashtirish (birlashtirish) xususiyatlari pay do bo’lishi ni bayon qiladi, shaxsning shakllanishi kuy i da gi bosqichlarda amalga oshishini ta’kidlaydi:
Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oldingn davr) — tugilganidan 3 yoshgacha.
Bogcha davri — 3 yoshdan 7 yoshgacha.
Kichik maktab yoshi davri — 7 yoshdan 11 yoshgacha.
U rta maktab yoshi (usmirlik) davri — 11 yoshdan to 15 yoshgacha
Yuqori sinf o’quvchisi (ilk uspirinlik) davri — 15 yoshdan 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning tasnifi mukammal bo’lsa-da, kamolotning oraliq; bosqichlarini, ularning o’ziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaxolanki, usish ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksil ijtimoiymi, baribir, har ikki yunalishning ham oralik, jabhalari bo’lishi ehtimoldan holi emas. Lekin bu goyani chukur ifodalab berish joiz.
D.I.Fsldshteyn tasnifi xdm shaxsga ijtimoiy yondashuvga asoslangan bo’lsa-da, A.V.Petrovskiy tasnifidan keskin farqlanadi. Uning fikricha, inson shaxs sifatida shakllanishda ikkita katta boskichdan utadi, ulardan biri — "Men jamiyat bilan" nuktai nazaridan iborat bo’lib, kuyidagi yosh pallalarini kamrab oladi: 1) ilk bolalik — 1 yoshdan 3 yoshgacha; 2) kichik maktab yoshi davri — 6 yoshdan 9 yoshgacha; 3) katta maktab yoshi davri — 15 yoshdan 17 yoshgacha.
Shaxs kamolotidagi ikkiichi iutstai nazar — "Men va jamiyat" deb nomlanib, kuyidagi yosh boek,ichlaridan iborat: 1) gudaqlik — gugilganidan 1 yoshgacha; 2) maktabgacha davr — 3 yoshdan 6 yoshgacha; 3) usmirlik — 10 yoshdan 15 yoshgacha.
D.I.Feldshteyn boshqa tadk,ikotchilardan farqli ravishda usmirlik davrini uch bosqichga ajratadi: birinchi bostsich (10—11 yosh) o’ziga munosabatni kashf tsilishdan iborat bo’lib, o’zini shaxs sifatida his qilish va qat’iy qarorga kelish bilan yakunlanadi. Ikkinchi bosqich (12-13 yosh) bir tomondan o’zini shaxs sifatida tan olish, ikkinchi tomondan o’ziga salbiy munosabatda bo’lishdir. Uchinchi bosqich (14-15 yosh) tezkorlik, o’zini o’zi bax1olashga moyillik bilan farqlanadi.
Bolalarda "Men jamiyat bilan" nuqtai nazari ilk bolalik, kichik maktab yoshi, katta maktab yoshi davrlarida faol va keng tus oladi, faoliyatning amaliy-predmetli jixatlari jadal usish jarayonida bo’ladi. Ularda "Men va jamiyag" nuktai nazari vujudga kelishi maktabgacha va usmirlik davrlariga to’g’ri kelib, ularning ijtimoiy xatti-xarakat majburiyatlarini, k,oidalarini uzlash- tirinshari va boshqa shaxslar bilan munosabat urnatishlari, o’zaro muloqotga kirishishlari bilan ifodalanadi. Ana shu murakkab ijtimoiy-psixologik harakatlarga asoslangan D.I.Feldshteyn bolaning ijtimoiy usishdagi jamiyatga munosabatini asosiy (bosh) va oraliq munosabatlarga ajratadi. Bolada jamiyatga munosabatning shakllliishi ijtimoiylashuv, individuallashuvning tarkibiy qismlarini qo’llash va bir davrdan ikkinchi davrga utish orqali amalga oshadi. Asosiy (bosh) munosabat — insonning kamol topishida keskin siljish nuqtalari paydo bo’lishi, ichki sifat o’zgarishlari vujudga kslishi va yangi xislatlar tarkib topishining max.sulidir.
Shuni alohida ta’kidlash kseakki, D.I.Feldshteynning yosh davrlariga ajratish nazariyasi ontogenezdagi barcha psixologik xislat va fazilatlarni ifodalash imkoniyatiga ega emas, ammo u ta’lim- garbiyaning sifatini oshirishga ijobiy ta’sir kursatishi bilan amaliy ahamiyat kasb etadi.
Umuman, psixologlar tomonidan ontogenezni davrlarga tabaqalashtirishning puxta ilmiy-metodologik negizga ega bo’lgan qator nazariyalari ishlab chiqlgan. Ular ontogenetik konuniyatlarni yoritishga katta hissa bo’lib kushildi, amaliy va nazariy muammolarni hal qillishda keng qo’llanmokda. Ammo hozir ontogenezni tula yoritishga xizmat qila oladigan nazariyani yaratish zarurati tugildi.