Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiyasi

Predmetli faoliyat va o`yin manbalari.
Bolaningxamkorlikdagi (ota-ona, enaga, murabbiy yoki tushshganlari
ishtirokidagi) uyin faoliyati ham, his-tuyguga berilishi tam nutk,
va nutts faoliyati bilan chambarchas borlik,bo’ladi.
Olima GL.Rozengart-Puiko bolaning nutkni tushunishi (idrok
tsilishi) jarayonini o’rganib, kuruv idroki va predmetlarga kuz
yugurtirish, ularning nomlarini tushunish rivojlanishiga yordam
beradi, deya xulosa chikdradi. Tadqiqotchilardan Z.I.Barabanova
gudakning nutqini idrok qillishini tekshirib, undagi turli
analizatorlarning roliga baho beradi. Uning ma’lumotlariga
Karaganda, qo’zg’atuvchi 10 marta namoyon bo’lishida kuruv analiza-
torlarining yunalishi 86 foiz bolada saqlangan, eshituv anali-
zatori esa 60 foiz sinaluvchilarda yukdpa boshlagan. Qo’zg’atuvchining
20 marta ta’sir kursatishi natijasida kuruv analizatorining
ta’sirlanish orientirovkasi 18 foiz bolada sungan, eshituv
analizatori xuddi shu paytda umuman batamom sunib bo’lgan.
D.B.Elkonin xulosasiga kura, nutk,ni tushunish vujudga
kelishining asosiy shartlari kuyidagilardan iborat: a) umumiy
xrlatdan jismni ajrata olish; b) narsaga diktat-e’tiborini tuplash;
v) favkulodda xrlatga kdrabanglanadigan his-tuyruning mavjudligi va boshqalar.
Uzgalar,nutkini,tushunish ko’ruv idrokining,zamirida vujudga keladi.
Bolani,uzgalar,nutkini,tushunishga,o’rgatishda katta odam biror uyin-
chokdan,ta’sirlanishni,hosil,kiladigan,qo’zg’atuvchini uygotadi. Bunda o’zi
jism va rasmlarga bolaning diktatini
jalb etadi yoki uning kulidagi yoxud
stol,ustidagi,ob’ektlarni,kursatib"Surnay kani?", "Katta ayiqcha kani?",
"Koptok kani, avtomobil-chi?" kabi
savollar bilan murojaat kiladi.
Go`daqlik davrida aqliy rivojlanish.
Kattalarning bola bilan mashgulotlarni bir necha marta takrorlashi
natijasida talaffuz qilinayotgan suz bilan predmet uzkiy (ki napadi va bu boglanish bir necha bostsichlarda namoyon bo’ladi. Daegankad kattalarning savoli bolada hech qanday ta’sirlanish tuygusini qo’zg’atmaydi, hatto, tudak usha predmetga k,iyo xdm botmaydi. Ikkinchi bosqichda bolada savolga nisbatan suet Xarakatlamish hosil bo’ladi va u predmet to’rgan tomonga diqqdtini yunaltiradi. HyiK.nn idrok qilishning uchinchi bostsichida gudak uchun jismpimg mohiyati va mazmuni muxtim ahamiyat kaeb etmaydi, balki bsrilayottn ea1yulningintonatsiyaei, ritmi, tempi, mantitsiy urguei bosh ms yun, aeoeiy turtki vazifasini bajaradi. Uzgalar nuttsini tushunishning oxirgi boekttchida gudak predmetni anglatuvchi suz bilan predmetni o’zaro boglash imkoniyatiga ega bo’ladi, natijada bonpta joylardan ham shu predmetni topish uchun ijodiy izlanishga harakat qill ad i. Nuttsni idrok qilish va tushupishning oxirgi bosqichi gUdakning 9-10 oyligidan boshlanadi va uni uzgalar nuttsini tushunishning ilk shakli va kurinishi deb ataladi.
Tadtsikotchi F.I.Fradkina kattalarning gudakka kdratilgan nuttsidan kuyidagi ta’sirlanish holatlarini kurit mumkinligini aniqagan: 1) nomi aytilgan predmetga javob tarikdsida burilib kdrash (7—8 oylikda); 2) turmush tajribasida egallangan harakatlarni kattalar eslatishi bilanokbajarishga intilish (7—8 oylikda); 3) kattalarning nutk;orkdli kursatmasi buyicha oddiy topshirikdarni bajarish (9-10 oylikda); 4) nutk, orkdli kursatma buyicha zarur predmetni tanlab olish (10-11 oylikda); 5) "Mumkin emas" degan taqlokdovchi suz ta’sirida harakatini tuxtagish (12 oylikda) va xrkazo.⁸
Gudaqla uzgalar nuttini idrok kdlish va unga javob berishga intilish, xususan qo’zg’atuvchiga javoban u yoki bu xarakatni amalga oshirish murakkablashib boraveradi. Budar uning aqliy imko- niyatlari darajasiga (tiyraqligiga, topkrtrligiga) bevosita boglik, bo’lib, bola ulardan ta’sirlanish natijasida narsalarga nigot tashlaydi, uni ushlab olish uchun kul chuzadi, unga emaqlab boradi. Tushunish vujudga kelayotgan jarayonda favkulodda holatga kdrab ta’sirlanishning o’zi xdm murakkablashib boradi. Dastlab ta’sirlanish biror jismga nisbatan paydo bo’ladi, keyinchalik biror jismni boshqa ob’ektlar bilan yonma-yon to’rgan joyidan tanlab olish birmuncha tsiyinchilik bilan kuchadi. Tushunishning rivojlanish bosqichlari kuruv idroki bilan nutk, o’rtasidagi o’ziga xos munosabat tarikdsida namoyon bo’ladi. Shuning uchun tushunish, ya’ni nuttsni idrok tsilish gudakni orientirlash faoliyati negizida vujudga kelib, kuruv orientiri shaklida ifodalanadi Tushu- nishning o’zi ham kuruv orientirining usishida yangi bosqich x;isoblanib, harakatning suz bilan boshqaruv bostsichita kuchganligini bildiradi.