Taraqqiyot psixologiyasi va differensial psixologiyasi

10 - MA’RUZA- Гўдаклик даври
Нутқнинг вужудга келиши. Пассив нутқ. Актив нутқ. Автоном нутқ. Штерн қонуни. Когнитив ўзгаришлар, психосоциал ривожланиш. Предметли фаолият ва ўйин манбалари. Гўдаклик даврида ақлий ривожланиш. 1 ёшдаги инқироз.
Go’dak bir necha marta natijasiz harakat oqibatida kaft va barmoqlarini yak,inlashtirib, shunday kulay holat yaratadiki, kulining uchi jismga tegishi bilanok, uni ushlab oladi. Kul bilan ushlashning vujudga kelishi ham gudaqlik davrining mux,im rivojlanish pallasi tisoblanadi. Chunki kup bilan ushlash xdrakati, birinchidan, kurish xarakatini muvofikdashtirsa, ikkinchidan, mazkur psixologik x,olat birinchi yunaltirilgan tarakatni ifodalaydi, uchinchidan, jismlarni ushlashga intilishning o’zi narsa bilan turli harakatlarni bajarish (manipulyatsiya)ning eng kulay shartidir.
Kupgina psixologlarning fikricha, olti oylik gudak yotgan joyidan turib utirishga harakat kdladi. Chunki bunda jismni tugib to’rgan kulning xdrakatini kuzatish imkoni turiladi, utirganda kul xdrakatlari bilan kuruv id rok maydoni o’zaro muganosiblashadi. 7 oylikdan bolada narsani idrok kdpish va ushlab olish harakati o’rtasida uzviy alotsa vujudga keladi. Masalan, bola uyinchok;ni kurishi bilanok, uni olish uchun kulini chuzadi.
N.L.Fngurin va M.P.Denisovaning fikricha, yarim yoshgacha davrida gudaqla jismlarga takroriy intilishning paydo bo’lishi xdrakatningrivojini yangi bosqichga kutaradi. Mualliflar mazkur Xolatni chukurrok, o’rganish matssadida sinaluvchilargd har xil rangli va hajmli kub, tsilindr, prizma kabi geometrik jismlarni kursatishgan. X,ar qaysi jism bolada faol orientir (chamalash, muljal) refleksini vujudga keltirgan: bola avval jismni kuzdan kechirgan, keyin uni kuliga olgan, u bilan mashgul bo’lgan, sunfa unga uzok, termulgan tsaytadan ushlab ko’rgan, bir kulidai boshqa kuliga bir necha marta olib uynagan. Jism 15—25 datsitsa gudakning kulida to’rgan, olingan va undan farqli yana bitta jism bilan kushib, gudakning oldiga qo’yilgan. Tajribada bola tanish jism ga mutlatso e’tibor qilmay, fatsat "yangi"siga talpinavergan. Tadktotchilarningta’kidlashlaricha, "yangilik" alomati bola uchun muhim ahamiyat kasb etgani sababli unda orientir refleksi borgan sari faollashib borgan. Shuning uchun "yangi"lik alomatining qo’zg’atuvchilik xususiyati bolaning faoliyatida uchraydigan takroriy va uzluksiz harakat mexanizmlarini tushunishga, idrok qilinayotgan narsalarga faol kuz yugurtirish va jism bilan turli tarakatlarni bajarishning psixologik motiyatini ochishga xizmat kdladi.
Keyinchalik, ya’ni gudak ikkita jismdan foydalanishi, ular bilan mashgul bo’lishi natijasida unda mazkur predmetlar bilan funktsional xarakatlarni amalga oshirish sodir bo’ladi. Narsa bilan funktsional xarakatni amalga oshirishda, birinchidan, shu harakatlar predmet bilan munosabat urnatishni talab qiladi, ikkinchidan, mazkur xarakatdan foydalanish jarayonida gudakning kul ishlari kulami kengayadi.
R.Ya. Abramovich-Lextmap gudakning bir yoshgacha davrida predmetlar bilan harakat tsilishini o’rganib, ularning oltita rivojlanish bostsichilan iborat ekanligini aytadi. Bo’lar: a) faol sergaqlik (tetiklik) 2 haftalikdan4—5 xaftalikkacha; b) sensor faollik - 1,5 oypikdan 2,5-3 oylikkacha; v) harakatoldi — 2,5—3 oylikdan 4 4L oylikkacha; g) sodda "sermax,sul" xarakat - 4oylikdan 7 oylikkacha, d) V »aro boglangan (uygun) harakat — 7 oylikdan 10 oylikkacha, s) funktsional xarakat - 10-11 oylikdan 12-13 oy­likkacha danom padi Muallif x,ar bir bosqichning o’ziga xos xusuch intlarini ham sxematik, ham tekstual tarzda ifodalagan.
Bir yoshgacha bolalarda ta’sirlanishning eng muhim jihatlari paydo bo’lishi va shakllanishi jarayonining rivojlanishi sxemasini N.L.Figurin va M.P.Denisovatuzdilar. Buninguchun ular ta’sir­lanishning 34 ta kurinishini tanlab: ta’sirlanish mavjud emasligi, ta’sirlanish namoen bo’lishi, o’zil-kesil ta’sirlanish shakllanish bostsichlarsh a peixologik tavsif berganlar.
Jismnish' xususiyatiga kdrab bola xdrakatidagi o’zgarishlarni M.Yu.Kistikovskai, D.B.Elkonin, E.A.Arkin, V.S.Muxina, N.A.Menchinskaya va boshqalar, retseptor faoliyat mexanizmlarini I.P.Pavlov va uning shogirdlari F.R.Dunaevskiy kabilar ur- ganishgan. Ularning talk,inicha, emaqlash — gudakning fazoda mustatsil holda urin almashtirishi, tarakat knlishning dastlabki kurinishidir. Mustaqil yurish - gudakning insonlarga xos yusinda fazoda siljish, joyidan kuzgalishni amalga oshirish uchun muayyan darajada tayyorgarlikni tak,ozo qiluvchi harakatlarning yangi kurinishidir.
Shunday qilib, gudakning jismlar bilan bevosita amaliy alotsaga kirishuvi va ular yordamida xdrakatlanishi narsalarning yangi xossa va xususiyatlarini bilib borishi, ular bilan muno- sabatini yanada kengaytirishi uchun imkon yaratadi.
Xayotining ikkinchi yarim yilida bolaning predmetlar bilan har xil harakatlarni amalga oshirishdagi ildamligi, orientirlash faoliyatining murakkablashuvi, fazoda urin almashtirishinshtg yangi shakllari vujudga kelishi uni katta yoshdagi odamlarga bevosita boglab kuyadi.
Gudak usishining murakkabligi uning xilma-xil faoliyagi bilan o’zaro boglangandir. Shuning uchun katta yoshdagi odamlar bu davrda gudakning exgiyojlarini tuda krndirishga harakat qillishlari kerak. Shundagina ularning bola psixik dunyosiga mun gazam va matseadga muvofikta’sir etishi uning bosh miya katta yarim sharlari pustining faoliyatini takomillashtiradi. Gudak hayotining dastlabki oylaridan boshlabok» uyin faoliyati
uning xdyotida muxim urin egallaydi va unda kurib va eshitib
idrok kdlish o’quvini ustiradi, jismlarning rangi, shakli, katta-
kichikligini ajrata olish qobiliyatini rivojlantiradi. Uyin
faoliyati gudakning borliktni bilishida va uni aks ettirishida
muhim rol uynaydi.
3.4. Gudakda mulokot kulamining kengayishi va nutqning
vujudga kelishi
Oldingi satifalarda bayon tqilinganidek, gudakning kattalar
bilan uzviy bog’liqligi majburiy muloqotga kirishishni taqozo
qiladi. Shaxslararo aloqa urnatish zarurati bolada noverbal, nutqsiz
mulok,otning maxsus shakli paydo bo’lishiga olib keladi. Shuni
alotida ta’kidlash kerakki, organizmning tashqi va ichki kuzga-
tuvchilarga javobi "jonlanish"ni keltirib chikaradi. Mulok;otning
eng oddiy ko’rinishlari keyinchalikboshqa murakkabrok, kurinish-
larining vujudga kelishiga puxta zamin yaratadi.