TƏBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Məmmədov  M.Z.  (2004)  Azərbaycanda  meyvə  bitkilərinə  zərəverən  pulcuqluqanadlıların 
parazitləri  və onlardan  bioloji  mübarizədə  istifadə  olunma  yolları.  Bakı,  Elm:  32 – 42. 
2.
 
Abdullayeva  Ş.Y.  (2005)  Azərbaycanın  şimal  –  şərq  rayonlarının  meyvə  və  meşə  ağaclarına 
zərərverən  yarpaq  bükən  kəpənəklər.  Akad.  S.R.  Məmmədova-nın  80  illiyinə  həsr  olunmuş 
konfransın  materialları.  Gəncə,  88 – 90.  
3.
 
Məmmədova  S., Xəlilov  B. (1964) Kənd təsərrüfatı  entomologiyası.  Bakı.   
4.
 
Савковский  П.П.  (1976)  Атлас  вредителей  плодовых  и  ягодных  культур.  Киев,  Урожай: 
51-52 и 163-170. 
5.
 
Брянцев  Б.  А.,  Доброзракова  Т.  Л.  (1948)  Защита  растений  от  вредителей  и  болезней. 
Москва.  
 
 

- 10 - 
ABSTRACT 
 
                                      Akif Mardanli,  Farman  Khudaverdiev,  Tofig  Aliev 
  
Butterflies were harmful  to fruit  trees of Sharur  region of Nakhchivan  AR and  their  major 
natural  enemies 
The  main  requirements  of  modern  time  as  prevention  of  environmental  pollution,  for 
environmentally  friendly  products  the  integration  preference  and  biological  measures  to  vermin  the 
use of  more  effective  measures  to combat  pests and insects. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Акиф Марданлы, Фарман Худавердиев, Тофиг Алиев  
 
Бабочки  наносящихся  вреди фруктовых деревьев Шарурского района 
Нахчыванской АР  и их главные природные враги 
Основные  требования  современной    времени,  как    предотвращения    загрязнения  
окружащей  среды,  для  получения  экологического  чистого продукция отдается предпочтение 
интегрирных  и  биологических  мерам  борьбы  с  использованием  более  эффективных  меры 
борьбы против вредительям  и насекомам.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  28  aprel  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 09) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Biologiya  üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  
M.Piriyev
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

- 11 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
 
MUSA PİRİYEV                                                                                            
Naxçıvan Dövlət Universiteti  
  [e-mail] 
UOT.635.91                          
 
NAXÇIVAN  MUXTAR RESPUBLİKASINDA  YAYILMIŞ  QOZ  CİNSİNİN NÖV TƏRKİBİ, 
TƏSƏRRÜFAT 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ  VƏ YAŞILLAŞDIRMADA  İSTİFADƏ  EDİLMƏSİ
 
 
 
Açar  sözlər: Növ, sort, meyvə, yaşıllaşdırma, Juglans L, regia L,  nigra L.  sericea L.   
 
Keywords:  species, variety, fruit, gardening Juglans L, regia L, nigra L. sericea L 
 
Ключевые слова: вид, сорт, фрукт, озеленение, Juglans L, regia L, nigra L. sericea L.  
 
 
  Qoz-  Juglans  L.  Qozkimilər      fəsiləsinə  daxil  olan  mühüm  cinslərdən  biridir.  Bu  cinsin  yer 
kürəsində  40-a  qədər    müxtəlif  növü  vardır.  Azərbaycanda  2  növü.  J.  regia  L.  və  J.  nigra  L.  əkilib 
yetişdirilir.  Bunlardan  başqa  tədqiqat  bazalarında  J.  manshurica  L.,  J.  civerea  L.,  J.  sieboldina 
maxim.  növləri  də  intraduksiya  olunaraq  becərilir.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  isə  J.  regia 
L.,  J.  nigra  L.  və  J.  sericea  L.  növlərinə  təsadüf  edilir.      Respublikanın  hər  yerində    J. regia L.  növü 
əkilib  becərilir  və  hətta  yabanılaşmış  bitkilərə  də  rast  gəlinir.  Qara  və  boz  qoz  isə  intraduksiya 
edilərək    AMEA-nın  Naxçıvan  bölməsinin  Bioresuslar  İnstitunun  Nəbatət  bağında  əkilmişdir. 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikasında  Yunan  (J.  regia  L.)      qozu  növünün  1000-dən  çox  forma 
müxtəlifliyi  vardır  ki,  onlardan  300-400  forma  yüksək  keyfiyyət  göstəricilərinə  malikdir.  Qoz 
heteroziqot  orqanizm  olduğundan    çarpaz  tozlanır.  Birevli  bitki  olmasına  baxmayaraq  əksər 
sortlarda    erkək  və    dişi  çiçəklər  eyni  vaxtda  açmadığından  öz-özünü  tozlaya  bilmir.  Buna  görə  də 
normal  tozlanma  getsin  deyə,    hər  bir  sortun  öz  tozlayıcısını  birgə  əkmək  tövsiyə  olunur.  Hər  sort  - 
formanın  bir,  təsadüfi  halda  iki  tozlayıcısı  olur.  Tozlayıcı  düzgün  seçilmədikdə    məhsuldarlıq  aşağı 
düşür,    məhsulun    keyfiyyəti    pisləşir  lakin  bəzi  sort  formalar  vardır  ki,    dişicikli  və  erkəkcikli 
çiçəklərin  yetişməsi  eyni  vaxtda  təsadüf  edillir  ki,  bu  zaman    öz  özünə  tozlanma  baş  verdiyindən 
məhsuldarlıq  yüksək  olur.    Bu  bitki  torpağa  çox  da  tələbkar  deyil.  Bəzən  başqa  bitkilərin  bitə 
bilmədiyi  daşlı-qumlu  torpaqlarda,  qayaların  üzərində,  çay  və  bulaq  kənarlarında  bitir.  Muxtar 
respublikada  qoz  ağacı  ən  çox  Ordubad  rayonunda    müşahidə  olunur.  Bu  rayonun  elə  bir  yaşayış 
məskəni  və  elə  bir  su  hovzəsi  yoxdur  ki,  ata-  babalarımız    orada    bir  neçə  qoz  ağacı  əkməsin.  Qədim 
xalq  seleksiyaçıları  bu  rayonda    qozun  yüzlərlə  keyfiyyətli  sortlarını  yaratmış  və  onları  son  günlərə 
qədər  qoruyub  saxlamışdırlar.  Ordubad  rayonunda  300-400  illik  və  normal  məhsul  verən  nəhəng 
çətirli    qoz  ağacları  vardır  ki,  bunlar  adətən  bulaq,  kəhriz,  çay  və  digər  su  hövzələri  yaxınlığında 
əkilmişdir.  Rayonun  Biləv,  Bist,  Nəsirvaz,  Çənnəb,  Məzrə,  Vənənd,  Dırnıs,  Nüs-Nüs,  Gənzə,  
Kotam  və.s    kəndlərinin    ərazilərində  qoz  ağacları  daha  çox  yayılmışdır.  O  cümlədən  Culfa 
rayonunun  Əlincə  çayı  boyunca,  Babək    rayonunun  Buzqoz,  Payız  ,  Kəngərli  rayonunun 
Çalxanqala,  Şahbuz  rayonunun  Kükü,  Külüs,  Kolanı,  Keçili,  Şahbuz  kənd,    Şərur  rayonunun  Havuş, 
Cağazir  və digər  yaşayış  məntəqələrində   qoz ağacları  daha  çoxdur. 
      
Muxtar  respublikada  qozçuluğun  tarixi  çox  qədimdir.  Hətta  Ordubad  rayonunun  Xaraba 
Gilan  qazıntıları  zamanı    aşkar  edilmişdir  ki,  eramızdan  əvvəl  bu    ərazidə  yerli  əhalinin  əsas 
məşğuliyyəti  qozçuluq  olmuşdur.  Burada  tapılan  nümunələrin    əksəriyyəti    “kağızı”  sortlar 
olduğunu  göstərir.    
  
Bu  bitki  muxtar  respublikanın      dəniz  səviyyəsindən  1200-1500  m  hündürlükdə  daha  geniş 
yayılmışdır.  Yaşlı  adamlar  və  ədəbiyyat  mənbələrindən  toplanmış  məlumatlara  görə  vaxtı  ilə 
respublikamızın  Payız,  Xal-Xal,  Şahbuz  Kənd,  Kolanı,  Biçənək,  Ələkli,  Nəsirvaz  və  digər  kənd 
ərazilərində  qoz  meşələri  olmuş,  zaman-zaman  baxımsızlıq  üzündən  kökü    kəsilmişdir.    Bunların 

- 12 - 
hamısı  yunan  qozunun  muxtəlif  sort  və  formalarıdır.  Yunan  qozu  -  J.  regia  L.  30  metrə  qədər 
hündürlüyündə  ağacdır.    Aprel-sentyabr  aylarında  çiçəkləyir  və  toxum  verir.      Respublikanın  bütün 
ərazilərində  mədəni  halda  becərilir.  Bəzən  nadir  hallarda  yabanılaşmış  halda  rast  gəlinir.  Ordubad 
rayonunun    Ləkətağ,  Bəyəhməd,  Teyvaz,  Unus  kənd  ərazilərində  yabanılaşmış  formalara  rast 
gəlmək  olur.  Mezofitdir.  Böyük  qida  əhəmiyyəti  vardır.  Dərman  və  bəzək  bitkisidir.  Coğrafi  tipi: 
Qədim-Şərqi-Aralıq  dənizidir.  Muxtar  respublikamızın  təbii  coğrafi  şəraiti  bir  çox  ərazilərdə 
qozçuluğun  inkişaf  etdirilməsi  üçün  əlverişlidir.  Bu  həm  də  bölgənin  yaşıllaşdırma  işinə  birbaşa 
xidmət  edir.    Qozun  sort  və  formaları  hündürlüklərinə,  çətirlərinin  və  meyvələrinin  formalarına  görə 
bir-birindən  fərqlənir.  Bunları  aşağıdakı  kimi  qruplaşdırmaq  olar:  qabıqsız,  kağızı,  nazikqabıq, 
qalınqabıq  və  çətənə  qoz  sort  formaları.  Mövcud  olan  sort-  formalardan  400-ə  qədəri  kağızı  qoz  
formalarıdır.  Xüsusilə,  yaşı  200-250  il  olan  ağacların  hamısı  bu  növ  müxtəlifliyinə  aiddir.  Hər  il  bar 
verir.  İri  meyvəlidir,  ləpələri  qabıqdan  asan  çıxır  və  çıxım  faizi  yüksəkdir.  “Kağızı”  qozlar 
qrupunda  salxımmeyvə  qoz  sort  formaları  da  vardır  ki,  hər  salxımda  12-14  qozmeyvə  olur.  Belə  sort 
formalara  daxil  olan  50-60  yaşda  bir  ağacdan  200-250  kq  yaş  məhsul  toplamaq  olur.  Salxımlı  qoz 
Azərbaycan  alimlərinin  diqqətini  çəkmiş,  1930-cu  ildə  meşə  mütəxəssisi  A.İ.  Mileskin 
Naxçıvandan  alınmış    salxımlı  qoz  toxumunu    Quba  rayonunun    dağ  ətəklərində  şitillikdə  
yetişdirmiş,  25  yaşında    ağaclar  10-11  m  hündürlükdə  olmuşdur.Bu  sort-formanın  meyvə  qabığı 
0,5-0,8  mm  olub,  hamardır.  Qabığı  açıq-sarımtıl,  boz,  noxudu,  açıq  qəhvəyi  və  s.  rəngdə  olur. 
Meyvələrin  forması  əksər  hallarda  dairəvi,  oval,  yumurtavari  və  bəzi  hallarda  uzunsov  olur.  Ləpə 
çıxımı    50-62%  olmaqla  aromatik  iyə  malikdir.  Digər  qrup  sort  formalara  görə    10-15  gün    tez 
yetişir.  Nazik  qabıqlı  qoz  sort  formaları    ümumi  ağacların  25-30  faizini  təşkil  edir.  Qabıqlarının 
qalınlığı  1,0-1,5  mm-dir.  Bu  qrupda  təsərrüfat  əhəmiyyətli  formalar  daha  çoxdur.  İlk  növbədə 
bunlar  yüksək  məsuldar  olmaqla  yanaşı,  həm  də  xəstəliyə    davamlıdırlar  və  hər  il  bar  verirlər. 
Meyvələrinin  qabığı  hamardır  və  qabırğalar  aydın  seçilir.  Ləpələr  qabığı  tam  doldurur,  qabıqdan 
asanlıqla  ayrılır.  Ləpə çıxımı  45-55%, yağlılıq   orta hesabla  60-70%,   bir  qozun  quru  çəkisi    
10-20  qr  arasında  dəyişir.  Nazikqabıq  qoz  qrupunda  da  salxımmeyvə    formalar  vardır.  Hər  salxımda 
8-12  qozmeyvə  olur.  Hər  meyvənin  çəkisi  orta  hesabla  10-20  qr-dır.  Ağaclar    hündürboylu  olub, 
çətirləri  piramida    şəkillidir.  Ağacların  forması  və  hündürlüyü  mühit  şəraiti  ilə  dəyişilir.  Aran 
zonada  və  dəniz  səviyyəsindən  2000-2500  m  yüksəklikdə  bitən  ağaclar  alçaq,  çətirləri  dairəvi  olub, 
budaqlanma  əsas  gövdədən  60-80
0
-lik  bucaq  altında  boy  atır.  Dağətəyi  zonalarda  isə  ağaclar 
hündür,  budaqlanma  45
0
-lik  bucaq  altında  boy  atır.  Qalınqabıq  qoz  sortları  isə  ümumi  ağacların  15-
20%-ni  təşkil  edir.  Qabığın  qalınlığı  1,5-2  mm-dir.  Keyfiyyətli  sort-formaları  çoxdur.  Bir  meyvənin 
çəkisi  orta  hesabla  12-20  qr,  çıxımı  35-45%,  yağlılığı  65-70%  olur.  Meyvələrin  əksəriyyəti 
uzunsov,  tərs  yumurtavari,  ellipsvari  və  bəzi  hallarda  dairəvi  olur.  Qabırğalar  xeyli  qalın,  2-3  mm 
qalınlığındadır.  Meyvə  qurtaracağında  qabırğalar  xeyli  qalınlaşmış  olur.  Əl  ilə  çox  çətinliklə  qırılır. 
Bu  sort  formalar  xəsətliklərə  və  xüsusi  ilə  qurdlara  qarşı  çox  davamlıdır.  Ağaclar  hər  il  məhsul 
verir.  Ləpələr  yüksəklikdən  asılı  olmayaraq  həmişə  ağ  və  ya  açıq  -  sarımtıl  rənglı,  parlaq  və  hamar 
olur.  Meyvə  qabığı  əksər  hallarda  girintili  -  çıxıntılı  olur.  Bu  sortları  toxum  vasitəsi  ilə  çoxaltdıqda 
ya  payızda,  ya  da  strafikasiya  edildikdən  sonra  yazda  əkmək  olar.  Baharda  əkilən  toxumların  çoxu 
gec  cücərdiyindən    yayın  qızmar  şüaları  onları  məhv  edir.  Çətənə  qoz  sort  formaları      ərazisində  tək-
tək  ağaclar  şəklində  təsadüf  edilir.  Meyvə  qabığının  qalınlığı  3-4  mm,  üzəri  girintili  -  çıxıntılıdır. 
Ləpələr  arası  boşluqlar  qabığın  daxili  çıxıntıları  ilə  möhkəm  dolduğundan  onları  çıxarmaq  mümkün 
olmur.  Ağaclar  xəsətliyə,    şaxtaya  və  susuzluğa  davamlıdır.  Calaqaltı  material  kimi  istifadə  etmək 
olar  və  ya  sıx  əkməklə  oduncağından  mebel  sənayesində  istifadə  etmək  olar.  Meyvəçiliyin  inkişafı 
üçün  yararsızdır.  Qabıqsız  qoz  sort  formaları  isə  Ordubad  rayonu  ərazisində  seyrək  halda  yayılmış 
və  az  öyrənilmişdir.  Bu  sortlarda  perikarp  yaşıl  qərzək  eyni  ilə  digər  sortlarda  olduğu  kimidir. 
Meyvə  yetişən  zaman  perikarp  bir  neçə  yerdən  çatlayır,  qozmeyvədən  ayrılır  və  endokarp  həqiqi 
qozmeyvə  xaric  olur.  Bu  sort  formalarda  endokarp  çox  zəif  inkişaf  edir.  Saplaq  tərəfinin  qabığının 
qalınlığı  0,3-0,4  mm  olur.  Meyvənin  qurtaracağına  getdikcə  qabıq  tədricən  nazikləşir,  qabığın 
üzərində  ləpələr  görünə  biləcək  ölçüdə    çoxlu  məsamələr  olur.  Əksər  meyvələrdə    sərt  qabıq 
meyvənin  yarısna  çatmamış  dəri  örtüklə  əvəz  olunur  ki,  bu  örtük    də  tədricən  itir  və  ləpələrin 
qurtaracağı  aydın  görünür.  Bir  qozmeyvənin  çəkisi  orta  hesabla  6-8  qr,  yağlılığı  65-68%-dir. 

- 13 - 
Meyvələr  ilk  yetişmədə  yığılmalıdır.  Əks  halda  quşlar  tərəfindən    məhv  edilir.  Çox  da  məhsuldar 
deyil.  Meyvəçilikdə  istifadə  edilməsi  tövsiyə  edilmir,  lakin  genefondun  qorunması  məqsədi  ilə 
müəyyən  yerlərdə  yaşıllıqların  salınmasında  istifadə  edilə  bilər.   
 
Yunan  qozu  ağacın  ümumi  görünüşü 
 
Naxçıvan    Muxtar  Respublikasının  kəndlərində  qoz  yetişdirən  adamlarla  aparılan 
söhbətlərdə  bəzi  ağacların  bir  il  bol  məhsul,  2-ci  il  az  məsul  verməsini,  ləpələrin  rənginin  qonur 
olmasını,  xəstəliyə  tutulmasını  bildirir  və  qozçuluğun  rentabelli    olmadığını  göstərirlər.  Bu  onu 
göstərir  ki,  təsərrüfatla  məşğul  olanların  maariflənmələrinə  ciddi  ehtiyac  vardır.    Müşahidələrimizə 
əsasən,  sort  və  onun  tozlayıcısı  seçilən  zaman  bölgənin  təbii  şəraiti  düzgün  qiymətləndirilərsə  və 
normal  tökülərsə  hər  il  məhsul  almaq  olar.  Hazırda  məhsulun  toplanması  zamanı  payalar  vasitəsi  ilə 
qoz  tökülür.  Qoz  meyvələri  budaqların  uclarında  əmələ  gəlir.  Meyvələrədən  1-4  sm  gövdəyə  doğru 
növbəti  il  məhsul  əmələ  gətirəcək  tumurcuqlar  yerləşir.  Paya  ilə  meyvəni  vurduqda  növbəti  il 
meyvə  verəcək  tumurcuqlar  ya  tökülür  və  ya  zədələnir  ki,  bu  da  ağacın  növbəti  il  məhsuldarlığının 
aşağı  olmasına  səbəb olur.   
 
Dünyanın  inkişaf  etmiş  ölkələrinin  təsərrüfatlarında  qoz  maşınla  yığılır.  Maşın  getməyən 
yerlərdə  paya  kimi  düzəldilmiş  xüsusi  alətdən  istifadə  edilir.  Meyvə  toplayan  həmin  aləti  budaqlara 
toxundurduqda  yatmış  tumurcuqlar  zədələnmədən  meyvələr  yerə  tökülr  və  nəticədə  ağac  hər  il 
məhsul  verir.  Yaxşı  olardı  ki,  həmin  alətlərdən  respublikamıza  gətirilməsi  və satışı  təşkil  edilsin.   
Toplanmış  qozun  ləpələrinin  rənginin  ağ  və  şəffaf  olması  da  önəmlidir.  Ləpələrin  rənginin 
qonurlaşması  qabığın  üzərini  örtən  yaşıl  qabıqla  (qərzəklə)  birbaşa  bağlıdır.  Meyvələrin 
formalaşması  və  əmələ  gəlməsi  üçün  yaşıl  qabıq  qıda  mənbəyi  olduğu  üçün  zəruridir,  lakin  yetişən 
zaman  meyvənin  toplanması  gecikdirildikdə  qərzək  ləpələrin  tündləşməsinə  səbəb  olur.  Məhsulun 
rənginin  ağ olması  üçün  qərzəklər  çatlamamış  toplanmalı  və qərzəkdən  ayrılmalıdır. 
 
Xalq  arasında  elə  fikir  formalaşmışdır  ki,  qoz  bitkisi  torpağa  və  rütubətə  tələbkar  deyil. 
Buna  görə  də  ağaclara  göstərilən  aqrotexniki  qulluq  demək  olar  ki,  unudulub.  Əksinə  makro  və 
mikroelementlərlə  normal  təmin  edilsə,  suvarma  və  dərmanlanma  işləri  vaxtında  aparılsa,  ağacların 
müqaviməti  yüksək,  sağlam  və  bol  məhsul  verən  olar  ki,  bu  da  qozçuluğun  rentabelliyini  artırar.  
Qara  qoz  -  J.  nigra  L.  Şimali  Amerikanın  şərq  meşələrində  yabanı  halda  bitir.  Hündürlüyü  45-50 
m,  diametri  120-180  sm-ə  çatır.  Yarpaqları  növbəli,  tək  lələkli,  30-60  sm  uzunluğunda  15-23 
yarpaqcıqdan  ibarətdir.  Axırıncı  yarpaqcıq  digərlərindən  kiçik  və  yaşlı  ağaclarda  isə  adətən  inkişaf 
etməmiş  olur.  Yarpaqcıqların  kənarları  bərabər  olmayan  dişcikli,  yuxarıdan  çılpaq,  aşağıdan  azacıq 
tüklüdür.    Erkəkcikləri  keçənilki  zoğların  yuxarı  hissəsində  inkişaf  edərək  5-14  sm  uzunluğunda 
sırğalarda  toplanmışdır.  Meyvəsi  şar  və  ya  armud  formasındadır.  1-3,  bəzi  hallarda  4  meyvəsi  bir 
yerdə  olur.  Qozası  tünd  qəhvəyi  rəngdə,  2,2-4,6  sm  diametrində,  hər  qozun  çəkisi  4-24  qram 

- 14 - 
arasında  dəyişir.  Qozun  ləpəsi  üstdən  bozumtul-qəhvəyi,  içəridən  sarımtıl  ağ  rəngli  nazik  qabıqla 
örtülmüşdür.  Aprel  ayında  çiçəkləyir,    meyvələri  oktyabr  ayında  yetişir.  AMEA  –nın  Naxçıvan 
Bölməsinin   Bioresuslar  İnstitutunda  becərilir. 
Boz  qoz  -  J.  sericea  L.  Şimali  Amerikanın  şərq  hissəsinin  meşələrində  təbii  halda  bitir.  Hündürlüyü 
30  m-ə,  diametri  100-160  sm-ə  çatır.  Uzun  ömürlüdür,  350  ilə  qədər  yaşayır.  Şaxtaya  və  havanın  
əlverişsiz   şəraitinə   davamlı,  torpaq münbitliyinə  tələbkardır.   
 
 
Boz  qoz ağacının  meyvələrinin  görünüşü 
 
Yarpaqları  11-19  yarpaqcıqdan  ibarətdir.  Yarpaqların  uzunluğu  30-40  sm,  bəzi  hallarda  70 
sm-ə  çatır.  Erkəkcikləri  keçənilki  zoğların  yuxarı  hissəsində  inkişaf  edərək  5-12  sm  uzunluğunda 
olan  sırğalarda  toplanmışdır.  Dişicikləri  5-10  ədədi  bir  salxımda,  cari  ilin  zoğlarının  yuxarı 
hissəsində  yerləşir.  Adətən  may  ayında  yarpaqlarla  birlikdə  çiçəkləri  açır.  Meyvələri  salxımda  2-5, 
bəzən  8-10  ədəd  bir  yerdə  olub,  uzunsov,  yumurtavari,  yuxarısı  sivriuclu,  əsası  yumrusov,  üzəri 
yapışqanlı,  qəhvəyi  tükcüklərlə  sıx  örtülmüş  olur.  Onların  uzunluğu  4,-6,5  sm,  diametri  3-4  sm-ə 
çatır.  Oktyabr  ayında  yetişir.  Bu  növ  açıq-boz,  qaraya  çalan  rəngdə,  erkən  yaşlarında  şırımlı  və 
böyük  düz  gövdəyə  malik  olması  ilə  digərlərindən  fərqlənir.  Tək,  sərbəst  bitkidə  enli  çətir,  sıx 
əkildikdə  yuxarı  hissəsində  budaqlar  əmələ  gətirir.Oduncağına  görə  qiymətli  bitkilərdəndir. 
Meyvələri  yeyinti  sənayesində  istifadə  olunur.  Boz  qozun  nazik  qabıq  sortları  3-4  yaşında  məhsul 
verir.  10  illik  ağacdan  orta  hesabla  30-50  kq  meyvə  götürmək  olur.  AMEA  Naxçıvan  Bölməsinin  
Bioresuslar  İnstitutunun  Nəbatət  bağında  becərilir.Yaşıllaşdırma  üçün  istifadə  edilməsi  və  Naxçıvan 
Muxtar  Respublikasının  muxtəlif  yerlərində  meyvəçilik  məqsədi  ilə  geniş  şəkildə  əkilib  becərilməsi 
tövsiyə  olunur,  çünki,    yunan  qozu    aprel  ayında  ilk  çiçək  açan  vaxt,  əksər  hallarda  respublika 
ərazisində    qısa  müddətli  şaxtalar  olur  ki,  bu  da  qozun  məhsuldarlığına  güclü  təsir  göstərir.  Boz 
qozun  isə  çiçəkləməsi  may  ayında,  yarpaqlama  ilə  eyni  vaxda  olduğundan,  şaxta  vurma  halına  rast 
gəlinmir. 
         Aparılmış  tədqiqatların    yekunu  olaraq  deyə  bilərik  ki,  qoz  bitkisinin  Naxçıvan  Muxtar 
Respublikasının  ərazisinin  yaşıllaşdırılmasında    çox  böyk  əhəmiyyəti  vardır.  Boş  sahələrdə  qoz 
meşəliyinin  salınması  mebel  sənayesinin  inkişafına  kömək  edər. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Azərbaycanın  ağac  və  kolları.  Redaksiya  heyəti,  Ağəmirov  Ü.M.,Axundov  Q.F.,Əliyev 
A.R.Bakı,Az.  SSR EA nəşriyyatı,  cilid  2, 1964, 221 s. 
2.
 
Talıbov  T.H.,  İbrahimov  Ə.Ş.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  florasının  taksonomik  spektri  (Ali 
sporlu,  çılpaqtoxumlu  və örtülütoxumlu  bitkilər).  Naxçıvan,  Əcəmi,  2008, 364 s. 

- 15 - 
3.
 
Piriyev  M.Z.  Nax.  MR-də  meyvəçiliyin  inkişafı  üzrə  dövlət  proqramının  və  yaşıllaşdırma 
işlərinin 
yerinə 
yetirilməsində 
yerli 
sortların 
istifadə 
perespektivləri. 
Naxçıvan 
Dövlət  
Universitetinin   Elmi  əsərləri,   Naxçıvan,     Qeyrət, 2012, № 1 
4.
 
 Qulamov  Ə.Ə. Naxçıvan  MSSR-in  kağızı  qoz sortları,  Naxçıvan  sahələrarası   ETİM,  1989  N 2. 
5.
 
Ибрагимов  З.  А.  Оптимальные  сроки  окулировки  ореха  грецкого  //Лесное  хозяйство  и 
лесная промышленность. Киев, 1990, № 4 – с. 20-21.      
 
 
  ABSTRACT 
 
Species composition  kind  of nut  spread in  the Nakhichevan  Autonomous  Republic,  household 
characteristics  and their      use in landscaping. 
   
 In Nakhichevan  Autonomous  Republic  3 common  species  of the genus  nuts.  Of these, 
types:  regia  L, nigra  L. sericea  L.. Regia  L is  very  prevalent  throughout  the  country.  This  species 
has about  1,000 species  and varieties  of  the variety  of forms.  400 of them  have  high  quality 
indicators. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Видовой состав Рода ореховых Распространенные в Нахичеванской Автономной 
Республике, хозяйственные особенности и использования их в озеленении. 
 
B  Нахичеванской Автономной Республике распространено 3 вида рода орехов. Из них, 
виды: regia  L, nigra  L. sericea  L. . Regia  L очень широко  распространен по всей стране. У 
этого вида около 1000 разновидностей сортов и разнообразие форм.  400 из них обладают 
высокими качественными показателями.  
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  28  aprel  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 09) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Biologiya  üzrə elmlər doktoru E.Məmmədov
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

- 16 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
 
HƏBİB HÜSEYNOV                                                               
[e-mail]  
SƏXAVƏT  BAYRAMOV 
LEYLABƏYİM  SEYİDOVA 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:  596.7 
 
NAXÇIVAN  MUXTAR RESPUBLİKASI  ŞƏRAİTİNDƏ MÜXTƏLİF  BİTKİLƏRƏ ZƏRƏR 
VERƏN ŞIQQILDAQ  BÖCƏKLƏR FƏSİLƏSİNİN (COLEOPTERA, ELATERİDE) BƏZİ 
NÖVLƏRİNİN BİOEKOLOJİ   XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Açar  sözlər: Şıqqıldaq böcək, yumurta, sürfə, məftil qurd, Naxçıvan