TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2 Müasir dövr televiziya yaradıсılığının tarixi-nəzəri problemlərinin yeni dövr Azərbaycan televiziyasının qurulması və inkişaf meyillərində iştirakı. Sovet dönəmində bütün müttəfiq respublikalarda teleyayım işi nin təşkili prosesi 1956cı ilin 14 fevralında Azərbaycana da televi
30 ziyanı gətirdi. Cəmi bir neçə saat yayım vaxtı olan yerli telestudi ya sovet ideologiyasının diktəsi ilə formalaşaraq tədricən özünün dəstxəttini, şərəfli tarixini yaratdı. Birmənalı şəkildə Mərkəzi Te leviziyanın yaradıcı siyasətini davam etdirən və hakim kommunist partiyasının televiziya işçiləri qarşısında qoyduğu vəzifələrin icrası ilə məşğul olan bütün əyalət və yerli televiziyalarında gedən yara dıcı proses Azərbaycan televiziyası üçün də xarakterik idi. “Sovet televiziyası…marksistleninçi ideologiyanı – fəhlə sinfinin, bütün zəhmətkeşlərin ideologiyasını ifadə və əks etdirir” (245, səh. 34) fikri, əslində, televiziyaya birbaşa ideoloji silah kimi verilən dəyəri göstərməklə onun müstəqil və yeni fikirlə inkişafının mümkünsüz olmasını təsdiqləyirdi. Ancaq 1960cı illərdə Sovetlər birliyində “istiləşmə” adlanan dönəmin bütün yaradıcı mühitə göstərdiyi təsirin televiziyaçıların da işində özünü əks etdirməsini misallarla təsdiqləmək olar. 1960cı illərdən başlayaraq Azərbaycan Televiziyası özünün “yaradıcıqalxınma dönəmi”ni yaşamağa başladı. Xəbərlər bura xılışından əlavə, xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrindən hazır lanan reportajlarla yanaşı, mavi ekranlarda o dövr üçün yeni olan televiziya filmləri göstərilməyə başlandı. Kinematoqrafiyadan fərqli olaraq televiziya filmi özünün bədiiestetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir, artıq başlanğıcdan özünəməxsus görüntü plas tikasının mövcudluğu və ədəbi material olan ssenarinin çevikli yi, mənzərəliliyi ilə seçilirdi. Televiziya filminin bədii, sənədli və elmikütləvi janrları yarandı ki, bu da sənədli kinematoqrafiya nın əlvan janr politrasından irəli gəlirdi. Televiziya filminin ilk dönəmində təsvirçilik, mənzərəçilik cəhətləri qabarmağa başladı. Bədii televiziya filmlərində isə davamlılıq yarandı; bu, kino üçün real və bəzən də qəbul olunmayan cəhətlər televiziya filmi sənətini kinematoqrafiyadan uzaqlaşdırdı, ona yaradıcılıq müstəqilliyi qa zanmağa imkan verdi. Azərbaycan televiziyasının ilk illərindən başlayaraq biçim lən məsi onu təkcə kütləvi informasiya və təbliğat vasitəsi kimi de yil, cəmiyyətdə özünəməxsus yeri olan, mədəni prosesdə işti rak edən incəsənət növü kimi də təsdiqlədi. Artıq 1960cı illərin əvvəllərindən Azərbaycan televiziyasına televiziya yaradıcılığı, yayımı və təşkilatlanması standartları ilə yanaşmaq, onu ictimai, mədəni baxış bucağından araşdırmaq imkanı yarandı. Televiziya tarixini öyrənmək, mükəmməl mənzərəni yaratmaq üçün Azərbaycanda televiziyanın yaranması və inkişaf dövrünü
31 möv cud araşdırmalar (E. Quliyev, Z. Məmmədli) əsasında aşağı dakı mərhələlərə bölmək olar: • Yaranış və texnoloji cəhətdən primitiv, televiziya sənətinin me yarlarının formalaşması (1956 – 1970ci illər); • Texniki yeniliklərin tətbiqi, sinxron kamera, meyarların təsdiqi, mədəni prosesdə iştirakın fəallaşması (1970 – 1981ci illər); • Yüngül və asandaşınan kameraların gəlişi, yeni məzmun, ide yaların formalaşması, milliləşmə prosesi (1981 – 1990cı illər); • Müstəqillik, bazar iqtisadiyyatı ilə yeni televiziyaların yaran ması, ən müasir, daha çevik, effektli, texniki cəhətdən kamilləşmiş avadanlıqların gəlişi, televiziya yaradıcılığının və işinin dünya te leviziyaları ilə inteqrasiyası və müasirləşmə prosesi (1991ci ildən sonrakı dövr). İstər 1988–1989cu illərdə, istərsə də 1990cı ilin 20 yanvar hadisə lərinə qədərki dövrdə televiziya demokratikləşməni yaxına buraxmayaraq, inzibati amirlik sisteminin qaydalarından kənara çıxmayaraq, efir vasitəsilə gerçəyi – Bakı küçələrində baş verənləri deyil, uydurulmuş sosializm mifini təbliğ etməklə məşğul olurdu. 1990cı ilin 19 yanvar axşamı, saat 19.30da Dövlət Televiziyasının enerji blokunun partladılması ilə cəmiyyət bütövlükdə informasi yadan təcrid vəziyyətində qaldı və həmin gecə Sovet ordusunun dinc Bakı sakinlərinə qarşı törətdiyi cinayətin başlanğıcı oldu. Azərbaycan Televiziyası işini bərpa etdikdən sonra da informa siya vermək funksiyasını birdəfəlik unudaraq təbliğatçı vəzifəsini icra edirdi ki, bu da seyrçidə inamsızlıq sindromu yaranmasına səbəb olurdu. Cəmiyyətdə birmənalı şəkildə televiziyanın həqiqəti gizlətməsi və reallığın tamam fərqli olması rəyi yaranmışdır ki, bu da televiziyanın ictimai vəzifələrinin öhdəsindən gəlməməsi demək idi. 1991ci ildə qazanılmış müstəqillik ölkənin teleyayım işinə də öz təsirini göstərdi. Artıq sərbəst düşüncə, fərqli yanaşım dik təsiz, daha azad yayıma zəmin ola bilirdi. Lakin Ermənistanın Azərbaycana açıq təcavüzü, ölkə ərazisinin 20%nin işğalı, bir milyondan çox qaçqın, dağılmış iqtisadiyyat, yeni bazar münasibətlərinə keçidin başlanması, qeyristabil siyasi durum özəl televiziya anlayışının ölkəmizə gəlişini ləngidirdi. Bu sahə ilə maraqlanan, bu barədə məlumata malik, sərmayə yatırmaq həvəsində və iqtidarında olan şəxsləri belə tapmaq mümkün deyildi. Ölkədə hökm sürən gərginlik, təcavüz faktoru, sözsüz ki, mədəni və iqtisadi prosesin tərkib hissəsi olan televiziya yaranışını ləngidən, onu gündəmdən uzaq, ən başlıcası isə özünün kommersiya mahiyyətini yerinə 32 yetirmək gücündən məhrum edən səbəblərdəndir. İnsanlar arasın da yaranmış vəziyyət nəticəsində formalaşan əhval, depressiv du rum da həmçinin yeni televiziyanın meydana gəlməsi üçün zəruri olan sosial sifarişin aşağı səviyyədə olduğunu göstərirdi. 1991ci ilin 25 noyabrında ilk müstəqil televiziyaçılığa yönəlmiş addım hazırda ölkənin aparıcı kanallarından biri olan ANS tə rəfindən atıldı. Onların Dövlət Televiziyasının (AzTV) texni ki bazasında və onun ayırdığı yayım vaxtında ilk verilişləri ilə seyrçilərlə görüşə gəlmələri ölkədə çox ciddi maraq yaratdı. Bu marağın yaranmasına səbəb ilk növbədə burada Dövlət Televizi yasında olan senzura, xəbərlərin heç də hamısının verilməməsi, basmaqəlib təqdimat əvəzinə hər şeyi açıq söyləmə, gerçəyi çatdır ma, operativ informasiya, azad düşüncə, fərqli yanaşım, təqdimat anlayışı ilə tanışlıqda idi. Seyrçi alışdığı mövcud rəsmi publisis tikanın əvəzinə yenisini, onun dilində danışan, daha aydın, daha səmimi ünsiyyətə girən, ütülənmiş, qəliblənmiş cümlələrlə deyil, hər kəsin alışdığı, bir qədər də yeni olan tərzlə tanış ola bildi. Bu, şüurlarda, stereotiplərdə çevriliş, dəyişiklik idi. Azərbaycanın yeni dövr çap mətbuatına tam sərbəstlik hələ Mil li azadlıq hərəkatının birinci ilində – 1988ci ildə işıq üzü görən “Azərbaycan” və 1989cu ildə nəşrə başlayan “Azadlıq” qəzetləri ilə gəlmişdi. 1990cı ilin 20 yanvarında Sovet ordusunun təcavüzü, törətdiyi qırğın, həbslər azad mətbuatın fəaliyyətini dayandır dı və yalnız həmin ilin sonlarında komendantlığın nəzarəti ilə fəaliyyətini bərpa edə bildi. Bütün bunlar deməyə əsas verir ki, Azərbaycan oxucusu azad mətbuat anlayışı ilə artıq tanış idi, lakin azad televiziya hələ tamam yeni olan və yalnız xarici kanallarda gördükləri kəşf idi. İlk dəfə efirə iki diktor əvəzinə bir aparıcının çıxması, öncədən yazılaraq redaktə və senzura olunmuş mətn əvəzinə, canlı və bədahətən söylənən nitq, verilən xəbərlərin re allığa yaxınlığı, qərəzsizliyi və ən başlıcası tərəfsizliyi tamaşaçıda yeni bir hiss yaratmış oldu. İlk veriliş – adının ikimənalılığı ilə ma raq yaradan və xəbər işinin mahiyyətini əks etdirən, aparıcı, jurna list Mirşahin Ağayevin gözlənilməz, sərbəst davranışı ölkə televi ziyasının sonrakı illər publisistikasını biçimləndirən, onu yeni yola yönəldən hadisənin başlanğıcı idi. Ümumiyyətlə, tam mənzərəni yaratmaq üçün Azərbaycan tele viziya məkanının 1991 – 1994cü illərini aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar: • Yeni studiyanın yaranışının tamam fərqli istiqamətə yönəl mənin başlanğıcı olması; 33 • Dövlət Televiziyasının rəhbərliyinin teztez dəyişməsi hesabı na qarışıq situasiyanın yaranması; • Dövlət televiziyasında islahatlara meyil, tamam fərqli biçim və mövzulu “7 gün”, “Videosalon”, “Dəyirman”, “215 kl təqdim edir”, “Həftə” verilişlərinin efirə gəlməsi; • Ölkədə müharibə və qeyristabil siyasiictimai mühitin yayı mın kursuna, siyasi azadlığına təsiri; • 1992ci ildə ilk müstəqil teleşirkət ANSin hökumət tərəfindən yayımdan çıxarılması; • Rusiya (RTR, ORT) ilə birlikdə Türkiyə (TRT, Star TV) kanalla rının ölkədə yayıma başlaması; • Yeni nəsil telepublisistikanın yaranışı – Qulu Məhərrəmli, Sa mir Əsgərxanov, Alı Mustafayev, Nadir Bədəlov, Yusif Günaydın, Sahib Alıyev, Nərgiz Cəlilova, Mirşahin Ağayev, Çingiz Mustafa yev, Sevil Nuriyeva, Orxan Fikrətoğlu və b; • 1993cü ildə Heydər Əliyevin gəlişi ilə dövlət quruculuğunun başlanması və AzTVdə sabitliyin hökm sürməsi; • Xaricdə istehsal olunan film və serialların ölkədə sərbəst yayıl masının genişlənməsi; • Yeni televiziyaların açılışı üçün iqtisadi sabitlik və inkişaf xəttinin başlanması ilə zəminin biçimlənməsi. Beləliklə, xaos və hərcmərclik, iqtisadi dağılma arxada qaldı, 1994cü ildən Azərbaycan inkişaf xəttini tutdu. Həmin ilin mayında Ermənistanla atəşkəs razılığı, 20 sentyabrda “Əsrin müqaviləsi” nin imzalanması sosial, iqtisadi, mədəni həyatda təsirsiz ötüşmə di. Artıq 1994cü ilin mayında ANS və BMTİ televiziya kanalları yayıma başladı. Birbaşa informasiya kanalı kimi nəzərdə tutulan ANS yayımında texniki problemlərlə üzləşdi: yalnız Bakı şəhərini əhatə edə bilən yayım yeni sistemlə və fərqli dalğadan aparıldığın dan, tamaşaçıların 75%ində bu tələblərə cavab verə biləcək televi zorların olmaması üzündən baxımlılıq dərəcəsi aşağı idi. BMTİ isə daha əlçatan, asan qəbul olunan idi. Lakin yaranışından yalnız vi deosalonu xatırladan bu kanalda ilk dəfə dünya kinosunun inciləri və yeni işlər kinoşünasların, tanınmış adamlarının təqdimatı ilə çatdırılırdı. Bu kanalda xəbər, analitik verilişlərin ümumiyyətlə nəzərdə tutulmaması onu bir çox ölkələrdə artıq çoxdan mövcud olan “Mədəniyyət” kanalının prototipi əsasında qurulmuş bir ka nala bənzədirdi. Qısa müddətdən sonra telekanalın fəaliyyətini dayandırması və onun yayımlandığı dalğa ilə AzTV2 kanalının efirə çıxması teleməkana heç bir yenilik gətirmədi, çünki yeni tele kanal AzTVnin təkrarından ibarət idi. 34 1996cı ildə “Sara” TV, 1997 ci ildə “Space”, 1998ci ildə ABA və 2000ci ildə “Lider”, ATVnin yaranışı teleməkanın əsas mənzərəsini təşkil etməyə başladı. “Sara” TV (19961998) və ABA (19982001) telekanalları birbaşa əyləncəyə hesablansa da, birin cisi fəaliyyətinin son dönəmində informasiya, publisistikaya me yilli kimi çıxış edirdi. “Sara” TVnin təsisçisinin xarici vətəndaş olması (bu sahədə qanunvericilik kanalın yayıma başlamasından bir müddət sonra qəbul olundu), ABAnın iqtisadi problemləri üzündən öz fəaliyyətlərini dayandırması (qeyd edək ki, ikinci öz tezliyinə malik deyildi və RTR kanalının 17.00dan 23.00a qədər vaxtından istifadə edərək yayımlanırdı) teleməkana o qədər də güclü təsir göstərə bilmədi. 1994 – 2000ci illər teleməkanının xarakterizə edilməsi ilə aşağı dakı nəticələr əldə olundu: • Yeni yaranan televiziya kanallarının bir çoxunun fəaliyyət is tiqamətlərini, auditoriya seqmentini, əhatəliliyini qiymətləndirə bilməyərək xaotik yayıma rəvac verməsi; • Texniki bazanın zəifliyi, bir çox yayımçıların primitiv daşıyıcı lardan istifadə edərək yayım həyata keçirməsinin efirdə qüsurların görünmüsinə səbəb olması; • Peşəkar kadrların qıtlığı, jurnalist, müəllif, rejissor, prodüser personalının sayca minimum təşkil etməsinin telekanalların yara dıcı simasını aşağı salması; • Teleyaradıcılığın üç istiqamətdə davam etdirilməsi: 1.Ənənəçi lik əsaslanmamış mühafizəkarlıqdan doğan bəsitlik; 2. Ru siya televi ziyalarının inkişaf istiqaməti əsasında yerli modelin qu rulması; 3. Türkiyə televiziyalarının yaradıcı təcrübəsinin tətbiqinin duyul ması; • Telekommersiya, reklam, reytinq anlayışlarının yaranışı, get dikcə yayıma artan təsiri nəticəsində yeniliyin gəlməsi; • İlk istehsalçı şirkətlərin yaranması (“215 kl”, “Virtuoze”, “Ko rifey”, SOY); • Siyasi sabitlik, iqtisadi yüksəlişin, demokratikləşmənin, inteq rasiyaya yönəlmiş siyasətin yayıma təsiri nəticəsində teleşirkətlərin madditexniki cəhətdən imkanlarının genişlənməsi; • AzTVnin süst, basmaqəlib efiri nəticəsində ölkə ərazisini əhatə edən yayımı hesabına bölgələrdə müəyyən nüfuza malik ol ması, Bakı və onun ətrafında isə rəqabətə dözməyərək baxımsız kanala çevrilməsi; • Özəl teleyayımın keyfiyyət artımı, yeni yaradıcılıq axtarışları nın başlanğıcı, ölkəni əhatə etmək cəhdinin artması; 35 • Televiziyaçılıqda yeni biçim, standartlar gətirən inkişafı sü rətləndirən bir sıra yüksək səviyyəli verilişlərin ekranda gö rün məsi (“Səhər” – AzTV), “Həftə çalçağırı” (SOY “Space” üçün), “Fövqəldünya və mən”, “Telebenefis” (“Space”), “Təmiz söhbət”, “Sevilən saat”, “Ən yeni tarix”, “Nəzər nöqtəsi” (ANS), “Qırmızı xətt” (SOY ABA üçün); • Yeni nəsil jurnalistlərin və aparıcıların ekrana gəlişi (Mehriban Ələkbərzadə, Dilarə Əliyeva, Esmira Çərkəzqızı, İlhamiyyə Rzaye va, Fuad Babayev); • Televiziya tənqidinin biçimlənməsi, nəzəri ədəbiyyatın yaranışı ilə teleyayıma ictimai nəzarətin güclənməsi: Qulu Məhərrəmlinin, Cahangir Məmmədlinin, Zeynal Məmmədlinin, Aydın Dadaşo vun, Elşad Quliyevin dövri mətbuatda çıxışlarının sistematik hal alması, araşdırmalar, nəzəri problemlərin həll olunduğu kitabların çap olunması; • Dünya TV praktikasına maraq, inteqrasiya meyilləri, əməkdaşlıq və artıq şöhrət qazanmış layihələrin adaptasiyası; • Bu dövr ərzində ABA kanalı istisna olmaqla bütün digər şirkətlərin piratçılıq yolu ilə əldə olunan audiovizual əsərlərin – bədii, sənədli filmlərin, teleserialların yayımına geniş yer ayırması, qanunsuz fəaliyyətin duyulması (2006cı ilədək dövlət və ictimai kanal başda olmaqla piratçılıqla əldə olunan, heç bir lisenziya, icazə, yayım razılığı olmadan filmlərin dublyaj olunaraq verilməsi davam etmişdir), son illərədək futbol üzrə çempionatların, olim piadaların Türkiyə kanallarından qanunsuz yolla oğurlanaraq ya yımlanması; • Ümumi mənzərədə keyfiyyət yüksəlişinin duyulmaması, həvəskar səviyyədə qurulan fəaliyyətin meydan sulaması, ictimai funksiyaların icrasında sistemsizlik, ciddi nöqsanlar, verilişlə rin istehsalçı şirkətlərdən alınması əvəzinə yayımçılar tərəfindən aşa ğı səviyyədə hazırlanması, yaradıcı dəstxəttin, simanın mü əyyənləşməsində bir çox kanalların qətiyyətsizlik göstərməsi; • Regional televiziyaların yaranışı, fəaliyyətdə olanların yenidən qurulması: Naxçıvan Dövlət Televiziyası (Naxçıvan MR) “Kəpəz”, “Alternativ” (Gəncə), “DünyaTV” (Sumqayıt), “Mingəçevir” (Min gəçevir), “Qütb TV”, “Xəyal” TV (Quba), “Cənub” TV (Lən kəran), “Aygün” TV (Zaqatala), “Simurq” TV (Tovuz); Fikrimizi ümumiləşdirərək deməliyik ki, 1994 – 2000ci illər Azər baycan teleməkanında kəmiyyət artımı başlıca tendensiya kimi özünü göstərsə də, keyfiyyətin yüksəlişi sistematik proses olaraq baş tutmadı. Yalnız ayrıca telehadisələr – layihələr ekrana 36 gəlməklə gələcək inkişafa təsir göstərə bilirdi. Asan populyarlaş maq həvəsi sonsuz sayda qeyripeşəkarların televiziyaya axınını artırdı və kadr qıtlığı ilə üzləşən yayımçılar onlara qapıları açdılar. Nəticədə səviyyəcə aşağı, peşəkarlıqdan çox uzaq verilişlər kanal larda artdı və möhkəm yer tutaraq ölkə teleməkanının simasını təşkil etdi. Azərbaycan teleməkanının 1991–2000ci illərinin mənzərəsi həm çinin ayrıayrı janrların, növlərin təhlili nəticəsində yarana bi lər. Bu dövr, sanki, hər bir şeyin yenidən yaranışını, yeniliklərin sürətli axınını xatırladır və belə axınların, xüsusilə mədəniyyət prosesində heç də həmişə sağlam, saf olmadığını sübuta ehtiyacı olmayan gerçəklik kimi qəbul etsək, yaranmış yaradıcı destabil liyin mənbəyini müəyyən etmiş olarıq. Ölkədaxili siyasi və sosi al durum, daha çox, bir sistemdən digərinə keçid mərhələsinin yaratdığı psixoloji problemlərlə zəngin idi: aqressiya, inamsızlıq, pessimizmə meyillilik, mövcud olan mövqelərin, ictimai formasi yasın dəyişməsi, dəyişmə zamanı olan xaos nəticəsində itirilərək, yenilərinin yaranması, bütün təbəqələrə təsiri, bundan doğan ruhi dayanıqlılığın itirilməsi. Cəmiyyət gözləmədiyi gerçəkliyi yaşadı və bu zaman bir çox “itkilər” verdi, bu “itkilər” izsiz, asanlıqla si linib gedə bilməzdi. Bütün postsovet məkanında hökm sürən ab hava ölkəmizdə 1991–1993cü illərin qarışıq siyasi situasiyası və yuxarıda göstərdiyimiz ümummilli problemlərin təsiri ilə daha da şiddətli idi. Belə bir dönəmdə orta minimum həyat tərzi keçirən, lakin arzu ları olan və istəklərini boğan insanlar üçün “xəyallar”ın uy durulması xilas rolunu oynaya bilər. Z. Freydin “İstəklər” nə zə riyyəsindən artıq bilinir ki, insan istəkləri boğulduqca, onda aq ressiya və cəmiyyətə qarşı düşmənçilik yaranır. Hazırda kütləvi mədəniyyət məhz bu aqressiyanın qarşısını almaq naminə “hər şey yaxşı olacaq, bunun üçün özünüzün taleyinizə inanın, fürsəti gözləyin” konsepsiyasını davamlı və məntiqi şəkildə yeridir. Bu bir az da vaxt ilə dinin, ruhanilərin cəmiyyətdə narazılığın qarşı sını almaq üçün irəli sürdükləri “cənnətə vəsiqə” konsepsiyasına bənzəyir. Sadəcə, ölümdən sonrakı “cənnətə” yeni dünyada yara nan etimadsızlıq, bu “cənnətin” real həyatda axtarışına və kütlənin buna inanmasına nail olmaq üçün kütləvi mədəniyyət dindarların oynadığı funksiyanı tamlıqla öz öhdəsinə götürdü. Azərbaycan cəmiyyətində bu proses özünü daha qabarıq gös tərdi. Kommunizm ideyalarının puç olması, sosial çətinliklər, insanların işsiz qalmaları, əhalinin böyük əksəriyyətinin yoxsul 37 laşması onlarda 70 il təbliğ olunan “xoşbəxt gələcəyə” olan ina mı qırdı və adamlarda sabahları barədə qaranlıq bir təsəvvür ya ratdı. Bu təsəvvürün yaranması insanda aqressiya, cəmiyyətdə anarxiya doğurdu. “Bu prosesin qarşısının alınması məhz kütləvi mədəniyyətin xidmətidir” desək, yanılmarıq. Kapitalizmi vəhşi canavar kimi qiymətləndirən insanlar teleekran qarşısında seri allarda yaradılan “xoşbəxt həyat” konsepsiyasına inanmağa baş ladılar. Hökumətin irəli sürdüyü bazar iqtisadiyyatı fikri onlara serialdakı və Hollivud kinolarındakı həyata qovuşmaq arzusunun gerçəkləşməsi kimi göründü. Bunun ardınca inkişaf edən şou biznes insanlarda xoş ovqat yaratmağa başladı, Lenin və onun gələcəyi mifini superstar və onun yaşam tərzi əvəz etdi. Azərbaycan televiziyasında 1993cü ildə ekranlara çıxan “İt kin gəlin” çoxseriyalı televiziya filminin ilk milli serial olmaqla bərabər, lirikpsixoloji məqamlarla zənginliyi və haqqın qələbəsi ideyasını, primitiv qaydada da olsa, təbliğ etməsi yerinə düşdü və tezliklə populyarlıq qazandı. Eyni zamanda, ekranlarda əyləncəli verilişlərin yaranması kütləvi mədəniyyətin Azərbaycan üçün yeni formada təzahürünə şərait yaratdı. Tez bir zamanda dün ya, mədəniyyət prosesi ilə təmas və inteqrasiya erkən primitiv elementlərin daha təkmil formada təzahürünü reallaşdırdı. Bunu stimullaşdıran vasitələrdən ən başlıcası özəl televiziya və radionun inkişafı oldu. Artıq televizor, radioqəbuledici, teatr, konsert salon ları kütləvi mədəniyyətin tam ixtiyarına keçdi və bu, Azərbaycan cəmiyyətində yarana biləcək sosial narazılıqları neytrallaşdırma rolunu oynadı. Əgər 1988–1991ci illərdə Azərbaycan seyrçisi milli romantizm duyğusu ilə yeniləşərək gerçək axtarışında idisə, sonrakı illərdə bu, daha çox “gerçək xofu”ndan qaçmaq, əyləncə ilə problemləri unutmaq istəyi ilə əvəzləndi. Çoxçeşidli vasitələr hər tipdə informasiyanı insana ötürməklə onu informasiya şokuna salır ki, nəticədə dəyərlərin itməsi, meyarla rın pozulması səbəbdir və o, yalnız əylənməklə gerçəyi unutmaq, düşünməkdən imtina, “beyin üçün saqqız” axtarışına çıxır. Televiziya özünün həm audio, həm də vizual qüdrətindən istifadə edərək informasiya yürüşünü gücləndirən vasitə kimi in sanın düşdüyü bu haldan istifadə edib onu əyləndirməyə, beyin üçün “saqqızlar” kəşf etməyə başladı. Yuxarıda dediyimiz böhran və ondan çıxış yollarının axtarışı işində televiziyanın əhəmiyyətli rolu, vaxtında eskeypizmdən istifadə edərək onu cilovlaması, özü nün kommersiya maraqlarına yönəltməsi sosial-mədəni mahiyyət 38 daşıyan hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Çağdaş insan toplu munda insanın mədəni görüşləri, əyləncəsi, davranışı sürətlə də yişməyə başladı. Bu gün danılmaz həqiqətdir ki, insan heç vaxt olmadığı kimi əyləncəyə meyilli, ona aludə, onun kütləvi isteh lakçısı, gerçəyə, bəşəri problemlərə qarşı isə, sadəcə, heysiz hal da biganədir. Bu durumdan daha çox şoubiznes faydalandı və əyləncənin yeni kommersiya üfüqləri açıldı. Məhz buna görə də təhlil etdiyimiz dövrün telemənzərəsində əyləncə əsas aparıcı qüvvəyə çevrildi. İnformasiya, təhlil, analitik proqramlar, siyasi tokşoular yalnız seçkidənseçkiyə gündəmə gələrək müəyyən mənzərənin yaranmasına xidmət edirdi. Bü tün qalan vaxtlarda Dövlət Televiziyası və yeni yaranan özəl teleşirkətlərin efirində əyləncə hakim kəsilərək bütün maraqları öz ətrafına toplayırdı. Bu dövr ərzində öz yolundan dönmədən bütün fəaliyyətini xəbər, informasiya üzərində quraraq, əyləncəyə az yer ayıran ANS, yeni yaranışında daha çox elitar kanal olmaq iddia sını daşıyan “Space” və artıq 2000ci ildə yaranan “Lider” başqa xəttə uyğun davranmağa çalışırdılar. ANSin xəbər işində liderliyi onu reytinq cədvəllərində xilas edə bilirdisə, “Space” və “Lider” reytinqin acı göstəricilərini yaşayırdı. Məhz buna görə də 2001ci ildə “Space” kəskin halda kursunu dəyişərək əyləncəyə yönəlmiş faəliyyəti primitiv tərzdə olsa da prioritet seçdi. Həmçinin “Lider” kanalı sonrakı illərdə idmana, intellektual oyunlara, realitişoulara yer verməklə situasiyadan daha sanballı çıxış yolunu tapdı. Lakin fasiləsiz əyləncə ölkə teleməkanının simasını təşkil edir di. Ən çox da bu tələbi konsertlər, müğənnilərlə verilişlər, Hol livud filmlərinin fasiləsiz nümayişi (bir neçə kanalın uzun illər təcrübəsində bir film bitərək digərinin başlaması adi gündəlik fə aliyyət idi), seriallar, uzunuzadı videoklip saatları vasitəsilə ödə yirdilər. Onsuz da kasad və ağır vəziyyətdə olan yerli veriliş isteh salı tam gücü ilə işləsəydi belə, bütün bu əyləncə tələbini ödəmək iqtidarında ola bilməzdi. Durmadan, fasiləsiz əyləncə və konsert lər birbirini əvəzləyirdi. Ən maraqlısı isə o idi ki, seyrçi bütün bunlardan usanmırdı, əksinə o, daha çoxunu gözləyirdi. Beləliklə, yerli kanalların bu fəaliyyəti tam ödəyə bilməməsi və ya aşağı səviyyəli verilişlərlə görüşə gəlməsi yerli seyrçini peyk vasitəsilə daha çox əyləncəli verilişləri olan Türkiyə kanallarına baxmağa sövq edirdi. Musiqili proqramlarla yanaşı məşhur müğənnilər haqqında verilişlər, onların iştirakı ilə söhbətlər tez bir zamanda teleməkanı bürüdü. Eyni bir müğənni bu kanaldan o biri kanala gedərək ora 39 dakı canlı yayımlarda, verilişlərdə iştirak edirdi. Müğənnilər hər cür müzakirələrdə, hər tip verilişlərdə iştirak edirdilər: mət bəx, gözəllik, din, iqtisadiyyat, kriminal, qloballaşma və s. A. Dadaşov bu tipli verilişlərdə ifratavarma hallarını önə çəkərək haqlı olaraq tənqid edir: “…müəlliflərin və qəhrəmanların səriştəsizliyini üzə çıxaran bu verilişlərdə bəzən sənətkarların öz qohumtanışlarını və sevimli ev heyvanlarını da lüzumsuz şəkildə nümayiş etdirmələri tamaşaçıya hörmətsizliyin təzahürünə çevrilir. Bu tipli verilişlər te leviziyalara gəlir gətirməklə yanaşı, eyni zamanda onların imicinə də mənfi təsir göstərir” (23, səh. 76). Müğənnilərlə verilişlər özü nün dramaturji həllini tapmaqla yalnız söhbətxatirat, söhbəttərif şəklində qurulmamalı, mövzu seçimində ziddiyyətli məqamlar, açıq tənqidi fikirlər və aparıcı ilə qonaq arasında maraqyaradıcı mübadilə olmalı, mahnı ifaları verilişin modelində özünə tamlıqla yer ala bilməlidir. Lakin, təəssüf ki, çağdaş teleməkanımızda olan verilişlərin bir çoxunda ədəbi material özünü doğrultmamış hal da çıxış edir və yalnız məzmunsuz söhbətdən ibarət olur. Aparıcı qonaqdan müəyyən bir açıqlama və ya hansısa problemlə bağ lı rəy almaq əvəzinə yorucu, cansıxıcı söhbətə yer verir və “belə verilişlərin dəqiq ssenarisi və mövzu həlli olmadığından ekranda kılar birbirinin şəninə yeri gəldigəlmədi xoş sözlər söyləyir və arasıra mahnılar oxuyurlar” (23, səh.76). Bu halda veriliş təriflərlə dolu və mahnılarla növbələşən söhbəti xatırladır ki, burada artıq hər hansı bir tərzdə əyləncə elementi və ya rekreativ əhəmiyyət tapmaq olmaz. Yararsız, lakin hakim olan əyləncə sənayesinin önündə informa siya, tədris, maariflənmə, sosialpedaqoji mahiyyətə qulluq edəcək verilişlər görünməz halda mövcud ola bilirdi. Yuxarıda biz bir neçə uğurlu layihənin adını qeyd etməklə, əslində, bu sahədə atılan addımların böyük əksəriyyətinin qəbul olunmamasının səbəblərindən biri kimi müəllif təhkiyəsinin konsepsiyasızlığnı, təfsirin bayağılığını, forma problemlərini, estetik həllin solğunlu ğunu göstərməliyik. Cansıxıcı və yorğunluq bəxş edən teletədrisin və ya maariflənmənin əhəmiyyətinin, təsir gücünün olmadığı çoxdan bəlli gerçəklik kimi qəbul edilərək müstəqil milli televi ziyamızın ilk onilliyində yaxşıca unudulmuşdur. Hətta məişət problemlərinə həsr olunmuş psevdo tokşoularda yalançı və gərəksiz akademizm, süstlük, rəvanlıq çox sadə şəkildə bu ətrafda qonşusu ilə müzakirə aparmaq və ya Türkiyə kanalında onun üçün rahat qavranılan tərzdə, peşəkarlıqla düşünülmüş model əsasında qurulan tərzdə verilişə baxmaq imkanı olan seyrçi üçün 40 bütün bunlar maraqsız, lazımsız görünürdü. Telepublisistika seyr çi ilə ünsiyyətə girə bilməyərək, onunla dil tapmayaraq, ciddi uçu rum yaranmasına səbəb olmuşdu. Eyni sözlər uşaq verilişlərinə, gənclər üçün proqramlara da şamil oluna bilər. Gənc seyrçilər nəinki onları izləmirdilər, heç adlarını da bilmirdilər ki, bu da ka nalın auditoriyasının itirilməsindən başqa bir şey deyildi. Yuxarıda verilən ümumiləşmiş icmal və prosesin təhlili onu deməyə əsas verir ki, 1991–2000ci illərdə Azərbaycanda televiziya şirkətlərinin fəaliyyəti heç bir yaradıcı konsepsiyaya söykənmədən bir qədər başıpozuq şəkildə qurulmuşdur. Əyləncənin üstələməsi, qeyripeşəkar yanaşma və geridə qalmış texnologiyaların teleya yımın əsas mənzərəsini təşkil etməklə, bu kütləvi kommunikasi ya vasitəsinin əhəmiyyətinin, baxımlılıq dərəcəsinin cəmiyyətdə ciddi yer almamasına səbəb olması söylənilənlər əsasında gəlinən qənaətdir. 2000ci ildən başlayaraq yeni kanalların gəlişi ilə rə qabətin şiddətlənməsi, seyrçi toplamaq uğrunda mübarizənin art ması keyfiyyətcə yeni mərhələnin başlanmasını tələb edirdi. Ölkə iqtisadiyyatının inkişafı, əhalinin güzəranında yaxşılaşma yayım çıların kommersiya maraqlarının üfüqünü genişləndirməklə onla rın yeniləşməyə marağını artırdı. Artıq yeni dövrün qanunları tam qüvvəsi ilə olmasa da, işləməyə başladı və əslində bu, məzmunca fərqli problemlərin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Peşəkarlaşma və ixtisasartırma sahəsində bütün bu müddət ərzində heç bir işin görülməməsi – telemütəxəssislər hazırlayan ali məktəblərin olma ması, profil üzrə xaricə təhsil almağa heç kəsin göndərilməməsi, xaricdə telejurnalistika təhsili alan şəxslərlə yerli seyrçi arasında uçurum yaranması, əslində, ümumi yaradıcı səviyyənin artımını ləngidən səbəblər kimi bu gün də kəskinliklə qarşıda durur.
Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|