Terapiya va harbiy-dala terapiyasida hamshiralik

simptomlar va muammolarga tayangan xolda amalga oshiriladi, yani xamshira

diagnozi shakllantiriladi.

Ushbu bosqichning maqsadi:

1. Anemik sindromlarda pasientning mavjud yoki paydo bo’ishi mumkin

bo’gan muammolarni, organizmning kasallikka qarshi javob reaksiyasi sifatida

paydo bo’ladigan xolatlarni aniqlash.

2. Anemik sindromlarda muammolarni paydo bo’ishiga tasir qiluvchi tiykargi

omillarni

aniqlash.

3. Anemik sindromlarda pasientning o’z muammolarini xal qilishga, uning

oldini olishga qaratilgan kuchli imkoniyatlarni aniqlash.

ANEMIK SINDROMLARDA XAMSHIRALIK DIAGNOZI: umumiy bexollik,

bosh aylanishi, ko’z oldi qorong’ilashishi, quloqlar shang’illashishi, ko’ngil

aynishi, tez-tez nafas olish, puls tezlashishi, arterial bosim pasayishi, qusish, tilning

achishishi, barmoq uchlarining uvishib qolishi, qo’l va oyoq panjalarining sanchib

turishi, tana harorati koteriliwi.

ANEMIK SINDROMDA PARVARISHNI REJALASH:

1. Bemorni yotoq rejimi bilan ta’minlash.

2. Ovqatlanishini nazorat ostiga olish.

3. Shifokor tavsiyalarini vaqtida bajarish.

4. Tavsiyadagi dori moddalarini qabul qilish sxemasini nazorat ostiga olish.

5. Tana xaroratini nazorat qilish va yordam ko’rsatish.

Xamshiralik jarayonining 4 - bosqichi – Xamshira tadbirlarni rejaga

kiritilgandan so’ng uni bajarishga kirishadi. Bu xamshiralik jarayonining to’rtinchi

bosqichidir. Xarakat yani bevosita muolajalarning amalga oshirish, rejani

bajarishga kirishilganligini kursatadi. Bu boskichning tiykargi maqsadi pasientga

zarur bo’gan maxsus parvarishni taminlash, vrach ko’rsatmalarini o’z vaqtida

bajarish, bemorni turli instrumental, rentgenologik tekshiruvlarga tayyorlash,

biologik ajratmalarni tekshrish uchun olish, dori preparatlarni o’z vaqtida tarqatish

va ineksiyalarni qilish, boshqa zaruriy mutaxassis vrachlarning maslaxatini

tashkillashtirishning, bemorni kuzatish va parvarish qilish Bilan boglik

muolajalarini o’z vaqtida amalga oshirishdir.

Xamshiralik jarayonining 5 - bosqichi - xamshiralik jarayonini yakunlovchi

boskichi bo’lib, samarani baxolashdir. Bu bosqichning maqsadi xamshira amalga

oshirgan tadbir va muolajalarga bemorning reaksiyasi, foyda darajasini aniqlashni

o’z ichiga oladi. Baxolash bosqichi uch yunalishni o’z ichiga oladi:

1. Bemorning xamshira xatti xarakatiga reaksiyasini baxolash.

2. Bemorning muolajalar to’qrisidagi fikrini bilish.

3. Belgilangan maqsadning bajarilishini baxolash.

Yuqorida qayd etilganlardan tashqari xamshira anemik sindromlarda bemorlarni

to’qri kuzatish va o’z vaqtida parvarish qilish uchun kasallikning rivojlanish

mexanizmini, simptomlarini yaxshi bilishi kerak.

Xarbiy dala terapiyasida hamshiralik ishi

RADIASIYA NURLARIDAN ZARARLANISH

Turli xil ionlovchi nurlar ta'siridan inson tanasida nurlanish bilan bog’liq dardlar

kelib chiqadi. Ionlovchi nurlar tarkibi elektromagnit va korpuskulyar nurlardan

iborat. Elektromagnit nurlarga o’z navbatida rentgen nurlari, gamma nurlar va

zararlangan zarrachalarning qattiq jismlardan yutishi natijasida yo’zaga keluvchi

korpuskulyar tormozlangan nurlanishlar kiradi. Korpuskulyar nurlanish esa alfa,

beta zarrachalar, shuningdek proton va neytronlar oqimidan iborat. Rentgen va

gamma nurlari tanadan utib ketadi. Ularning tirik to’qimalarga ta'siri natijasida tez

uchadigan neytronlar qosil bo’ladi va ular to’qima molekulalarini ionlab quyadi.

Alfa zarrachalar musbat zaryadlangan geliy yadrolaridan iborat bo’lib, tarkibida

ikki proton va ikki neytron mavjud. Beta zarrachalariga manfiy zaryadlangan

elektronlar va musbat zaryadga esa pozitronlar deb qarash kerak.

Rentgen va gamma nurlarining tirik to’qimalardan utish xususiyati unlab

santimetrlar, beta zarrachalarniki 2,5 mm va alfa zarrachalarniki esa millimetrning

yo’zdan bir ulushi bilan ulchanadi. Shuning uchun ham neytronlar atomlarni

ionlamasdan, balki ularning yadrolariga ta'sir etadi.Ionlovchi nurlarning ta'sir

darajasi ular miqdoriga, ya'ni tanadan qancha nur utganiga bog’liq.

Tirik to’qimalarning nurlanish birligi qilib grey olingan (1grey 100 rad ga teng).

IONLOVCHI NURLANISHNING BIOLOGIK TA’SIRI

Ionlovchi nurlar to’qimalarga bezosita va bilvosita ta'sir etadi. Bu nurlarning

to’qimalarga bevosita, tuqridantuqri ta'sir etishi natijasida ularning

biomolekulalari ionlashib qo’zqaladi. Nurlarning bilvosita ta'siri esa to’qima

tarkibidagi suvning radioliz jarayoni bilan bog’liq bo’lib, oqibatda qosil Bulgan

parchalanish maqsulotlari uta faol xususiyat kasb etadi va hujayra tarkibiga

kiruvchi barcha organik moddalarni oksidlab qo’yadi.

Bevosita nurlanish ta'sirida xromosomalar, bilvosita ta'sir tufayli suv radiolizi

maqsulotlaridan to’qimalar zarar kuradi, deb hisoblanadi. hujayra va

tokimalarinin nurlanishga naqadar sezgirligi ularning faolligiga bog’liq.

hujayralar qanchalik mitotik yul bilan bo’linib ko’paysa, ularning nurlanishga

sezgirligi ham yuqori bo’ladi. Limfoid va mieloid to’qimalar nurlanishga eng

sezgir to’qimalar bo’lib, ulardan so’ng ichak va teri epiteliysn, ovqat qazm qilish

hamda endokrin bezlarishshg sekret ishlab chiqaruvchi hujayralari, mushak, toqay,

suyak va biriktiruvchi to’qimalari turadi.

Nurlar ta'sirida qonda radiotoksinlar qosil bo’lishi va aylanishi oqibatida ularning

Ishki a'zolar faoliyatini boshqara olmay qolishi yotadi. Nurlanishning tashqi

belgilari (olimlar Ye. V. Gembisskiy va F. I. Komarov ko’zatishicha) ko’plab

omillarga bog’liq. bular -nur turlari (gamma, beta, neytron va b. q.), ularning

miqdori va quvvati, nurlovchi manbaning joylashishi (tashqi ma'lum masofadagi

manbadan va Ishki - odam ichiga nurlovchi modda tushishidan), odam tanasiga

nurlarning bir tekis, notekis bir joyga yoki tananing ma'lum qismiga ta'sir etishi,

qancha vaqt ichida qay miqdorda nurlanishdan iborat.

NUR KASALLIGI

Nur kasalligi atom va vodorod bombasi portlagandan hosil bo’luvchi mexanik,

issiqlik va ionlovchi nurlanish ta'sirida yuzaga keladi. Shuningdek bu kasallik

yadro reaktorlari portlab ketganda, emlew maqsadida organizm nurlatilganda

ham ko’zatilishi mumkin. Atom bombasi portlaganda portlash to’lqini, issiqlik va

ionlovchi nurlanish hosil bo’ladi. Bombaning qanchalik quvvatli ekanligiga qarab,

ta'sir maydoni ham shunchalik katta bo’ladi. Bir kilotonnadan bir megatonnagacha

quvvatli bombalarning ta'sir maydoni farqi portlash to’lqini ko’lami hisobida 8 dan

33 kilometrgacha, issiqlik ta'siri 6 dan 30 kilometrgacha masofani va ionlovchi

nurlar ta'sir ko’lami 3 dan 6 kilometrni tashkil etadi. Bomba portlaganda hosil

bo’luvchi ionlovchi nurlar tashqaridan gamma nurlar va neytronlar oqimi

ko’rinishida ta'sir etadi. Shuni unutmaslik kerakki, o’rta va yirik atom bombalar

portlaganda ko’proq aralash ta'sir nurlar, issiqlik va portlash to’lqini ta'siridagi

aralash jarohatlar olish ko’zatiladi. O’tkir nurlanish bilan bir qatorda kuyish va

yarador bo’lish kuzatiladi. Kichikroq bombalar portlaganda esa asosan nur

keselliklerinin har xil ko’rinishlari tiykargi o’rin egallaydi.

O’tkir va surunkali nur kasalligi atom bombasi portlagan paytda ham, bomba

portlashidan hosil bo’lgan nurlovchi bulut ta'sirida ham yo’zaga kelishi mumkin.

Atom reaktorlari portlashi natijasidagi nurlanish paytida tana va a'zolarga manba

yaqinligi, tananinq ayrim joylari shu atrofdagi narsalar bilan tasodifan himoyalanib

qolishi tufayli, nur tanaga bir tekis ta'sir etmaydi. Nur kasalligi oqirligi va

kechishiga o’ura o’tkir va surunkali bo’ladi.

O’tkir nur kasalligi

O’tkir nur kasalligi hozirgi paytda nur kasalligi o’z kechishiga ko’ra, yengil, o’rta,

og’ir va juda og’ir ko’rinishlarda o’tadi. 1 greydan 2 gacha bir tekis nur olgan

tanada kasallik yengil o’tadi. 2 dan 4 gacha urta, 4 dan 6 greygacha og’ir va 6

greydan oshganda juda og’ir nurlanish holatlari ko’zatiladi. Bir grey dan 10

greygacha nurlanish olgan tanada asosan suyak iligi zararlanishi bilan bog’liq

o’zgarishlar ruy berib, o’tkir nur keselliklerinin bu ko’rinishi suyak iligi nomini

olgan. 20 greygacha nurlanish olgan hollarda qon ishlab chiqaruvchi a'zolardan

tashqari, ichak epiteliysi zarar kuradi. Ichakdagi o’zgarishlar shu qadar tez

kechadiki, bemor qon ishlab chiqaruvchi a'zolardagi jarayon izdan chiqmay turib

ham nobud bo’lishi mumkin. 20 greydan ko’proq nurlanish oqibatida o’tkir nur

kasalligi toksik va serebral ko’rinishlarda kechib, bunda bir kechakundo’z, hatto

bir necha soat ichida bemor o’lishi mumkin. Harbiy terapevtlar uchun suyak

iligidagi o’zgarishlar bilan kechuvchi nur kasalligini o’rganish ahamiyatlidir. Bu

kasallikning o’ziga xos tomonlaridan biri, uning davriy kechishidir. Bunda 4 davr

ko’zatiladi:

1) boshlang’ich yoki organizmning nurlanishga dastlabki javob davri;

2) yashirin yoki kasallik belgilari go’yo yuqolib borayotgandek davr;

3) qo’zg’alish yoki kasallikning barcha belgilari yo’zaga chiqadigan davr;

4) tuzalish davri.

Bunday davrlarga bo’lish zaminida aniq terapevtik qoida bor: nur kasalligi

qo’zg’alib, barcha belgilari namoyon bo’lmasa, bemorlar shifoxonaga yotqizib

davolanmaydi va hatto mehnatga layoqatli deb topilishi mumkin. Kasallik yengil

kechganda bemorlar shifoxonaga yotqiziladi, lekin hech qanday maxsus davo

choralari ko’rilmaydi. Ba'zi hollarda, nurlanish 2 greyga yaqinlashsa, uzoq

bo’lmagan agranulositoz holati kuzatilib, bunda yuqumli asoratlarning oldini olish

uchun antibiotiklar qo’llash mumkin. O’rtacha og’ir holatda kechuvchi o’tkir nur

kasalligi deyarli barcha bemorlarda agranulositoz va qonda trombositlar kamayishi

bilan kechadi. Bunday bemorlar barcha tibbiy uskunalarga ega shifoxonalarga

yotqizilib, boshqalardan ajratilgan holda qon preparatlari, antibiotiklar, qon ishlab

chiqaruvchi a'zolar faoliyatini yaxshilovchi dori-darmonlar bilan davolanishlari

kerak. Kasallik oqir kechganda suyak iligi bilan bir qatorda me'da-ichak a'zolari

faoliyati ham izdan chiqadi. Bunday bemorlar hujayralarda kechuvchi murakkab

jarayonlarni emlew tajribasiga ega bo’lgan maxsus jarroqlik va qon quyish

shifoxonalariga yotqizilishi kerak.

O’tkir nur kasalligi o’ta og’ir kechgan hollarda A. I. Vorobev fikricha suyak iligi

yaxshilab ko’chirib o’tkazilmasa, bemor sog’ayishiga umid qilib bo’lmaydi.

Shuning uchun bunday bemorlar yuqori malakali, turli tibbiy sohadagi

mutaxassislar ishlaydigan, maxsus qon kasalliklari shifoxonalarida davolanishlari

zarur.

O’tkir nur kasalligi belgilari. Kasallikning boshlanqich d a v r i. Kasallikning

dastlabki, belgilari bemor qancha nur olganiga qarab namoyon bo’ladi. Nurlanish

kam bo’lganda 18-24 soat, urtacha miqdordagi nurlannshda 4-10 soat, kuchli

nurlanish olganda esa 1 - 3 soatdan so’ng odam kam harakat bo’lib, uyqu bosadi,

tana harorati ko’tarilib, ko’ngli ayniydi, qusadi. Ko’p miqdorda nurlanganlar ko’p

qayt qiladi, sillasi qurib, ba'zan qushidan ketadi.

Chernobil shaxridagi AES portlaganda 1986 yil 25 apreldan 26 aprelga o’tar

kechasi "tez yordam"da navbatchilik qilgan Pripyat shaxrilik shifokor V. P. Beloko

shunday hikoya qiladi: "Un sakkiz yashar yigitni olib kelishdi. U ko’ngli aynib,

boshi qattiq og’riyotganligidan shikoyat qilib, qusa boshladi. Uni mashinaga olib

kirmasimdanoq ahvoli og’irlasha boshladi. Aqli ozib, tildan qola boshladi, rangi

oppoq oqarib ketdi. Yana uch-to’rt kishi ham boshi qattiq og’rib, tomoq bug’ilishi,

ko’ngli aynishidan shikoyat qilishar va qusishardi. Ertalab soat oltilarda o’zimning

ham boshim og’rib, tomog’im qusayotganini, oyoqlarimdan mador ketayotganini

his etdim".

Chernobil AES da zarar ko’rganlarni saralash paytida bemor tinimsiz qusa bersa,

samolyotda Moskvadagi maxsus 6 - shaqar shifoxonasiga yuborib, o’tkir nur

xastaligidan emlewardi. Agar bemorning ko’ngli sal-pal aynib, kasallikning

boshqa belgilari bo’lmasa, uni Kiev shaxrida qoldirishardi. Afsuski,

nurlanganlarning qay darajada nur olganligini kursatuvchi asboblar ishdan chiqqan

edi. Oz va o’rtacha miqdorda nur olganda qon tarkibida bir oz neytrofilli

leykositoz, og’ir hollarda tezda leykopeniya yo’zaga keladi, eritrositlarning

cho’kish tezligi (EChT) odatda bir qadar sekinlashadi. 3-4 kundan so’ng kasallik

yashirin davrga o’tadi va u 3-5 kundan 14-21 ko’ngacha davom etadi. Bunda

bemor ahvoli odatda yaxshilanadi, lekin periferik qon o’zgarishlari zurayadi,

neytro va limfopeniya, trombositopeniya va retikulositlar soni kamaygan holda

leykopeniya avj oladi.

Kasallikning qo’zg’alish davri uning belgilari tez namoyon bo’lishi bilan kechadi.

Bemor holsizlanib, zaharlanish belgilari yo’zaga keladi. Teri ostiga qon quyiladi.

Og’iz bushlig’i shilliq qavati, tomoqlar yara bo’lib ketadi. O’tkir nur kasalligi og’ir

kechganda og’ir yarali eroziv enterokolit qo’shilib, tana harorati ko’tarilib ketadi.

Yurakda og’ir distrofiya, nekroz, okpeda qon quyilgan pnevmonia o’choqlari paydo

bo’ladi. Ishki sekresiya bezlari faoliyati bo’zilib, jinsiy a'zolar zararlanadi, goho

bepushtlik rivojlanadi. Yengil hollarda nerv sistemasida funksional

vegetativastenik hodisalar, og’ir hollarda bosh miyaning turli bo’limlariga qon

quyilishi natijasida nerv sistemasining organik buzilishlari yo’zaga keladi.

Ko’pincha ichaklar faoliyati izdan chiqadi. Teri qizarishi, pufaklar va shish, hatto

yaralar paydo bo’lishi mumkin. Qon tarkibi manzarasi. Trombositlar soni xavfli

rahamlar (20-30 ming) gacha va undan ham kamayib ketadi. Dastlabki uch kun

ichida bemorlar qonida limfositlar darajasi pasayadi. Nurlanishning dastlabki

soatlarida oshgan leykositlar soni suyak iligidagi sog’lom, nurlanishga chidamli

hujayra - tayoqcha yadroli va segment yadroli leykositlardan iborat granulositlar

sarf bo’lishi bilan kamayib ketaveradi. Leykositlardagi morfologik o’zgarishlar

ularda vakuolalar, neytrofnllarda toksik donachalar yo’zaga kelishida namoyon

bo’ladi. Leykositlar eng past ko’rsatkichgacha kamayib (0,1 o 109/l),

agranulositoz, mutloq limfopeniya va chuqur trombositopeniya holati kelib

chiqadi. Kasallikning qo’zg’alish davri oxiriga kelib, kamqonlik paydo bo’ladi va

zo’rayadi. Limfositlar sonining kamayib, ularning fagositar faolligi pasayishi bilan

organizmning kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyati sussayib ketadi va bu

qo’shimcha asoratlarga sabab bo’ladi.

O’tkir nur kasalligiga ko’pincha pnevmonia, sepsis, tomoq va quloq og’riqi

qo’shilishi mumkin. Barcha yuqumli xastaliklar nurlangan bemorlarda og’ir

kechadi. Bunda tana harorati ko’pincha ko’tarilib ketadi. Kasallyk qo’zg’algan

davr uchun xos belgilardan biri teri va shilliq qavatlar ostiga qon quyilishidir.

Og’ir hollarda katta hajmdagi joylar, Ishki a'zolarga (me'da-ichak, bachadon va b.

q.) qon quyilishi va qon ketishi kuzatiladi. Bunday qon ketish va qon quyilishlarga

trombositlar sonining kamayib o’z vazifasini bajara olmay qolishi, tomirlar devori

o’tkazuvchanligining oshib ketishi, qon ivituvchi omillarning yetishmasligi sabab

bo’ladi. To’sh suyagi tekshirib ko’rilganda qon hujayralarining yetilishi susayib,

keyinchalik suyak iligida hujayralar qolmasligi - pansitopeniya ko’zatiladi. Og’ir

hollarda mielokariositlar soni 3-3 o 109/ l. gacha kamayadi. Suyak iligida

gipoplastik anemiyaga xos retikulyar hamda plazmatik hujayralar, tiniq bo’lmagan

donador neytrofillar va limfositlar paydo bo’ladi.

Isitma. O’tkir nur kasalligi xuruj qilganda tana harorati odatda juda yuqori ho’ladi.

Gipertermiya vaqt jihatidan agranulositoz bilan bir vaqtga to’qri keladi.

Yurak – tomir tizimi. Nurlangan bemorlarning tomir urishi tezlashib, yurak hajmi

kattalashadi, yurak zarblari bo’g’iq bo’lib, yurak ustida sistolik shovqin eshitiladi,

qon bosimi pasayadi. Elektrokardiograf miokardning diffo’z zararlanishiga xos

belgilarni ko’rsatadi.

Ovqat hazm qilish a'zolari. O’tkir nur kasalligida ingichka ichak epiteliysi

zararlanib, ichak devori o’tkazuvchanligi oshadi va organizmning kasalliklarga

qarshi kurashish qobiliyati pasayib, turli xil yuqumli xastaliklar avj oladi.

Natijada ovqat hazm qilish va oziq moddalari surilishi bo’zilib, organizm

zaharlanadi. Bemorning ishtahasi pasayib, ko’ngli ayniydi, qorni shishib qusadi,

ichi ketadi. Gastroenteritga xos bu belgilardan tashqari, ingichka ichak teshilishi,

ichak o’ralib qolishi va ichak shilliq qavati shishib ketishi ham mumkin.

Nerv sistemasi. Bemor asabi tekshirib ko’rilganda unda loqaydlik, karaxtlik, pay

reflekslarining susayishi ko’zatiladi. Og’ir hollarda miya po’stloqining ta'sirlanishi,

nerv sistemasining organik zararlanishi kabi belgilar namoyon bo’ladi. Sog’ayish

davrida qondagi ko’rsatkichlar yaxshilanadi. Periferik qonda leykogrammaning

chapga to mielosit va promielositlargacha surilishida ifodalangan neytrofillar,

retikulositlar, trombositlar va limfositlar soni tezda ko’payadi. Suyak iligida

regenerasiya holati ko’zatiladi. Bunda eritroleyko va trombopoez jarayonida

uchraydigan, hali yetilmagan hujayralar soni oshib, mitoz davrini boshdan

kechirayotgan hujayralar hamda mielokariosntlar miqdori ko’payadi. Sog’ayish

davrida bemorning tana harorati pasayib, ishtahasi ochiladi, umumiy ahvoli

yaxshilanib, qon quyilishi to’xtaydi, yuqumli asoratlar yuqoladi". Qon

ko’rsatkichlari, yurak va qontomirlar faoliyati yaxshilanadi. Nerv sistemasining

zararlanish belgilari kamayadi. Lekin sog’ayish uzoq davom etib, astenik belgilar,

qon kursatkichlari o’zgarib turadi. Buning uchun yillar o’tishi bilan o’tkir nur

keselliklerinin uzoq asoratlari: kataraktalar, xavfli o’smalar, leykozlar, irsiy

kasalliklar kelib chiqishi mumkin.

O’tkir nur keselliklerinin o’ta og’ir ko’rinishida dastlabki alomatlar juda tez - bir

necha o’n minut yoki birinchi soatlarda namoyon bo’ladi. Bunda bemor to’xtovsiz

qayt qiladi, holsizlanib hushidan ketadi. Ana shunday shiddat bilan boshlangan

kasallik yashirin davrsiz o’tib, organizmning umumiy zaharlanishi, suyak iligi qon

ishlab chiqarishining bo’zilishiga xos belgilar namoyon bo’lishi mumkin. Kasallik

avj olgan davrda teri osti va shilliq qavatlarga qon quyilishi, yuqumli asoratlar,

ichak zararlanishi kabi belgilari ham seziladi. Odatda bemorlar kasallikning 2 -

haftasidayoq vafot etadilar.

Aralash nurlanish xususiyatlari. Tashqi muhitdagi nurlovchi manba va nurlovchi

moddaning birgalikdagi ta'siri natijasida aralash nurlanish sodir bo’ladi.

Organizmga radioaktiv moddalar asosan og’iz va nafas yullari, shuningdek yara va

kuygan joylardan tushadi, kupincha aralash nurlanish radioaktiv zararlangan

joylarda jangovar harakatlar olib borilganda uchraydi. Bu hollarda asosan gamma

nurlar ta'siri kuchli bo’lib, odam ichiga, yara va kuygan joylariga tushgan radiaktiv

izotoplar kasallikni yana ham oqirlashtiradi, keyinchalik turli asoratlarga sabab

bo’ladi.

Aralash nurlanish hollarida og’izda bo’ladigan o’zgarishlar yaqqol ko’zga

tashlanadi. U og’iz bo’shliqi shilliq qavatiga 500 rad (5 grey), nur ta'sir etganda

guzetilip, birinchi soatlardayoq og’iz shilliq qavati shishib ketadi. Shish biroz

pasayib 3-4 kundan so’ng yana kuchayadi, og’iz qurib, shilliq qavatida yaralar

paydo bo’ladi. Aralash nurlanishga xos belgilardan yana biri, konyunktivit, yuqori

nafas yo’llari shilliq qavati va terining ochiq joylarida nurlannshning dastlabki

kunlari yo’z beradigan o’zgarishlar hisoblanadi. Aralash nurlanish paytida ichak

faoliyatining bo’zilishi cho’zilib, qondagi noxush o’zgarishlar tez rivojlanadi.

Kasallik kechishida ichga tushgan u yoki bu radioaktiv moddalar Ishki a'zolarga

saralab ta'sir etishi mumkin. Masalan, lantan - jigarda, stronsiy, ittriy va sirkoniy -

suyaklarda, uran - buyrakda va yod - qalqonsimon bezda to’planib, ana shu

a'zolarni zararlaydi. Radioaktiv moddalar miqdori ko’proq bo’lsa, yuqorida

ko’rsatilgan Ishki a'zo va to’qimalarda asta-sekin organik o’zgarishlar yo’zaga

kelib, ko’rsatilgan kasallikning so’ngi bosqichlarida suyaklarda, Ishki a'zolar va

qonda noxush asoratlar paydo bo’ladi.

Neytronlardan zararlanishning klinik xususiyatlari. Gamma nurlar kabi neytron

nurlari ham subletal va letal dozalarda ta'sir etganida organizmni zararlab, asosan

qon ishlab chiqaruvchi to’qimalar va me'da ichak shilliq pardasiga ta'sir etadi.

Kasallik belgilari ham ana shularga qarab namoyon bo’ladi. Lekin neytron nurlari

ta'sirida kelib chiqadigan o’tkir nur keselliklerinin o’ziga xos tomonlari ham bo’lib,

xastalikni aniqlash va oqibatini belgilashda ularni hisobga olish zarur. Neytron

nurlar ta'sirida kelib chiqadigan o’tkir nur keselliklerinin klinik belgilari bu nurlar

tanada notekis taqsimlanishi va me'da-ichak o’zgarishlarining namoyon bo’lishi

bilan aniqlanadi. To’qimalar neytronlarni o’ziga kuchli singdirib oladi va bu

yutilgan nur dozasi juda tez o’tib ketadi. Garchi neytron nurlari yirik biologik

ob'ektlar (odam tanasi)dan o’tayotib quvvati pasaysa ham, neytronlar reaksiyasi

oqibatida hosil bo’luvchi gamma nurlanish ham umumiy nurlanish ta'srini oshiradi.

Natijada suyak ko’migi va ichaklarga o'tadigan neytron nurlari to’qimalarda

ushlanib qolib (umumiy dozaning 20 foizigina o’tadi) organizm asosan ikkilamchi

gamma nurlanishdan zarar kuradi. Neytron nurlari ta'sir etganda yashirin davr

o’tkir nur kasalligidan qisqa bo’ladi. Agranulositoz tez rivojlanib, kasallik avj

olgan paytidagi belgilar va yuqumli asoratlar tez namoyon bo’ladi. Ichaklardagi

o’zgarishlar ham yaqqol seziladi. Kasallikning asoratsiz turida qon tarkibidagi

ijobiy o’zgarishlar tezroq bo’lib, bu suyak ko’migining zararlanmagan joylari va

qon ishlab chiqaruvchi a'zolarning zo’r berib ishlashi tufaylidir. Neytron

nurlanishning tiykargi belgilari mahalliy ko’rinishdadir. Bunda ayniqsa teri va

shilliq qavatda yaralar paydo bo’ladi.

O’tkir nur keselliklerinin turlarini aniqlash. Bu xastalikni erta aniqlash uchun

periferik qon va suyak ko’migiga nur ta'sir etgan paytdagi dastlabki o’zgarishlarni

bilish juda muhimdir. O’tkir nur kasalligi yengil kechganida (1-2 gy) qon va suyak

iligida dastlabki ta'sir belgilari deyarli bilmaydi. Ba'zi bir nurlangan kishilar 3-5

soatdan so’ng ko’ngli aynishi, qayt qilishi mumkin. Yashirin davr 30-35 necha

kundan iborat. Kasallik yengil kechib, bemorlar davolanmasdan sog’ayib ketadilar.

O’tkir nur kasalligi o’rtacha og’irlikda kechganda (2- 4 gy) nurlanishdan ikki soat

o’tgach, bemorning ko’ngli aynib madori quriydi, qayt qiladi, tana harorati