Terapiya va harbiy-dala terapiyasida hamshiralik

ko’tariladi. Bunday alomatlar faqat bir kecha-kunduz davom etadi. Yashirin davr

15-20 kundan iborat. Jabrlanganlarga maxsus tibbiy yordam ko’rsatilishi zarur.

O’tkir nur kasalligi og’ir kechgan hollarda (4-6 gy) nur ta'sir etgandan so’ng 30-60

minut o’tgach, bemor ketma-ket qusadi, boshi og’riydi, madorsizlanadi. Terisi

qizib, tana harorati oshadi. Dastlabki reaksiya 3 kun davom etib, yashirin davr 8-17

kunni tashkil etadi. Bemorga maxsus tibbiy yordam ko’rsatilishi zarur. O’z vaqtida

davo qilinsa, u sog’ayib ketadi.O’tkir nur kasalligi o’ta og’ir o’tgan hollarda (6- 10

gy) 15 daqiqadan so’ng bemor qusa boshlaydi. Teri va shilliq qavati qizarib tana

harorati ko’tariladi. Dastlabki alomatlar 3-4 kun davom etadi. Ikkinchi hafta

oxiriga borib bemorning joni uziladi. Suyak kumigini ko’chprib o’tkazish ham

kamdan-kam hollardagina yaxshi natija beradi. O’tkir nur keselliklerinin ichak

formasi 10-12 gy nur olganda kelib chiqadi. Kasallikning rivojlangan davri og’ir

enterit, tananing suvsizlanishi, qon ketishi va yuqumli asoratlar bilan kechadi.

Nurlanganlar birinchi hafta oxiriga borib o’ladilar. 20-25 gy va undan ko’p

nurlangan kishilarda o’tkir nur keselliklerinin toksik va serebral turlari ko’zatiladi.

Nurlar ta'sir etishi bilan to’xtovsiz qayt qilish, ich ketishi, es-hushni yuqotish, kun

oxiriga borib miya shishish belgilari, tirishib qolish va Bulbar buzilishlar

ko’zatiladi. Bemor odatda uch kun ichida hayotdan ko’z yumadi.

O’tkir nur kasalligini emlew. Kasallikning dastlabki noxush simptomlarini

bartaraf etnsh maqsadida qusishga qarshi, ichish va in'eksiya uchun dorilar

yuboriladi. Zararlanishning yengil turida ichishga aeron, etaperazin va aminazin

tayinlanadi. O’rtacha og’ir, og’ir va juda og’ir kechadigan nur kasalligida qusishga

qarshi aminazinning 2,5 foizli eritmasidan 2 ml, etaperazinying 0,6 foizli

eritmasidan 1 ml va atropinning 0,1 foizli eritmasidan 1 ml mushaklar orasiga

yuboriladi. Yuqorida qayd etilgan barcha dori moddalari kuniga 2-3 martadan

tavsiya etiladi. Og’ir hollarda, ya'ni qusish tuxtovsiz uzoq davom etganda, qonda

xlor miqdori kamayib ketganda elektrolitlar almashinuvini yaxshilash uchun 500-

800 ml natriy xloridning izotonik ervtmasi yoki 400-800 ml to’zli "Disol",

"Xlorosol", shuningdek siydik haydovchi dorilar (laziks va b. q.) tomirga

yuboriladi.

Yashirin davrda kasallik belgilariga qarab organizm quvvatini oshiruvchi hamda

gistaminga qarshi vositalar qo’llanadi. Yashirin davr og’ir kechganda organizmni

toksinlardan tozalash davom ettiriladi, qon quyilishining oldini oluvchi dori-

darmonlar, antibiotiklar tayinlanadi. Bu davrda bemor trombositlarini olib,

muzlatib, undan qon quyilishi hollarida foydalanish tavsiya etiladi. Kasallik

rivojlangan davrda yuqumli asoratlarning oldini olish maqsadida leykopeniya va

agranulositoz holatlarida ham antibiotiklar tayinlanadi. Odatda keng miqyosda

ta'snr etuvchi antibiotiklar (klofaran, tarivid, sefomizin, ampioks, gentamisin va b.

q.) dan foydalaniladi. Yuqumli asoratlarning oldini olish uchun antistafilokokk

plazmasi va antistafilokokk gamaglobulini tavsiya etiladi. Og’iz bo’shliqi shilliq

qavatidagi yarali nekrotik o’zgarishlarning oldini olish va emlew uchun og’iz

bo’shliqini antiseitiklar eritmasi (rivanolning 0,1% li va furasillinning 0,02% li

eritmasi) bilan chanqash, shundan so’ng chakanda moyi yoki vitamin A ning yog’li

eritmasini surtish zarur. Leykositlar soni niqoyatda kamayib, suyak iligida aplaziya

holati ko’zatilganda suyak kumigi kuchirib utkaziladi. Bu tadbir maxsus qon

quyish shifoxonasida bemor hamda suyak kumigi ko’chiriladigan sog’lom kishi

qon guruxi, rezus omili va N - A sistemaga mos kelganda amalga oshiriladi.

Leykopeniyani emlewda leykositlar massasi yoki yangi tayyorlangan qondan

foydalaniladi. Leykositlar massasi 5-7 milliard qujayradan to’rt kun davomida

quyiladi. Chernobil AESi fojiasi davrida qon quyulnshining oldini olish uchun

trombositlar maseasidan keng foydalanildi. Bir marta quyishga bir donordan

olingan trombositlar (urtacha 300109. trombosit olish uchun 200- 250 ml qon

plazmai kerak bo’ladi) kifoya qildi. Trombositlar (ular miqdori bemor qonida

20109/l dan kamayganda yoki qon quyulish belgilari sezilishi bilan) oradan 1-3

kun o’tkazib quyiladi. Ikkilamchi kasalliklar kelib chiqishining oldini olish uchun

donor qonidagi immun hujayralar faolligini kamaytirish maqsadida quyiladigan

qon preparatlari, shu jumladan trombositlar ham 15 grey quvvatidagi nur bilan

nurlantirildi. Natijada bemorlarda qon quyilish hollari kuzatilmadi. Ba'zi

bemrolarga suyak iligi zararlanishi yashirin davrda kechuvchi bemorlardan olingan

trombositlar quyildi. Bunday trombositlar qonida trombositi kamayib ketgan

boshqa bemorlarga yaxshi foyda berdi. II va III darajali o’tkir nur kasalligi bilan

og’rigan bemorlarga o’rtacha 3-8 marta (300 10e qujayra) trombositlar massasi

quyildi. Chernobil falokatidan zararlanganlarni emlewda agranulositozni

emlew yoki oldini olish uchun leykositlar massasidan foydalaniladi. Suyak

ko’migan ko’chirib o’tkazish nurlanish 6 grey va undan yuqori bo’lganda

qo’llaniladi. Bunda qon ishlab chiqaruvchi hujayralarga boy va immun xususiyati

kam odam embrioni hujayralari 6 marotaba kuchirilib, ikkilamchi kasalliklar kelib

chiqishi xavfi keskin kamaytirildi. Biroq bu bemorlar nurlanishdan 14-18 kun

o’tgach, teri va ichak zararlanishidan vafot etdilar. 13 marotaba allogen suyak

ko’migi ko’chirib o’tkazildi. Afsuski, bemorlardan yettitasi teri, ichaklar va

okpening kuchli zararlanishi tufayli nurlanishdan so’ng 15-25 kun ichida hayotdan

ko’z yumdi. Allogen suyak ko’migi kuchirib o’tkazilganlardan (nurlanish dozasi 4,

3, 107 ,gy) faqat ikki bemor hayoti saqlab qolindi. Ulardan biri 5,8 gy, ikkinchisi

10,7 gy nurlangan bo’lib, har ikkalasiga ham opasikgillardan olingan suyak

ko’migi ko’chirib o’tkazildi. Oradan 32 kun o’tgach, bu bemorlarda kuchirib

o’tkazilgan ko’mikning bir qismi ajralib, ularning o’zi qon ishlab chiqarish a'zolari

faoliyatini tiklandi. Chernobil fojiasi kunlarida qulog’i og’rigan bemorlarga

"Sandoz" firmasi ishlab chiqqan gammaglobulin; terisi kuyganlarga esa lioksanol

tayinlandi. Antibiotiklardan keng miqyosda ta'sir etuvchi sefalosporinlar va

ularning hosilalari klorofan, sefamizin va boshqalar qo’llaniladi. Qon quyilishining

oldini olish maqsadida tomirlar devorinini mustaqkamlovchi - serotonin va

askorutin qo’l keladi (Cheriobnlda bu dorilardan foydalanilmadi). Shuningdek,

bunday hollarda disinonni 2-4 ml dan kuniga 3-4 maqal tomirlarga yuborish yaxshi

foyda beradi. Fibrinolizinni faollashtirish maqsadida ingibitorlar: aminokapron

kislota, amben (pamba) ishlatiladi. Shilliq qavatlarga qon quyilishining oldini olish

maqsadida qon oqishini to’xtatuvchi trombindan foydalaniladi. Yuqumli

kasalliklarni emlew va oldini olish uchun ichaklarni steril holga keltirish zarur.

Buning uchun 5- 7 kun mobaynida qonga surilmaydigan antibiotiklardan

kanamisin sulfat 2 g, 2 g gistomisinga 2 mln nistatni qushib beriladi. Keyinchalik

esa agranulositoz holatidan chiqqunga qadar qonga surilmaydigan antibiotiklardan

eritma tayyorlanadi. Buning uchun 150 ml suvda 3- 4 g neomisin yoki kanamisin,

1,5 g ristomisin, 1 g polimiksin M eritiladi. Ana shu antibiotiklar aralashmasi 30

ml dan kuniga 5 marta (avval oqiz va tomoq 1 mln birlik nistatin bilan

chanqalgach) ichiladi.

O’tkir nur keselliklerinin ichak simptomini emlew uchun bemorga vitaminlarga

boy, yumshoq, kimyoviy tarkibi ichaklarni ta'sirlamaydigan parxez taomlar

berilishi zarur. Bundan tashqari, festal, pankreatin kabi dorilar tavsiya etiladi.

Organizmga radioaktiv moddalar tushishi natijasida kelib chiquvchi nur

kasalliklari. Radioaktiv moddalar tushgan joylarda odamlarga bir vaqtning o’zida

gamma nurlar va betta zarrachalar ta'sir etadi. Bunda radioaktiv moddalar,

ayniqsa ularning radioaktiv bulut tarkibidagi qismi odamning ichiga tushishi

mumkin. Bunday nur keselliklerinin qanday kechishi, qay ko’rinishlarda namoyon

bo’lishi radioaktiv moddalarning miqdoriga, erish va surilishiga, organizmga

qanday yo’l bilan tushganiga va uning parchalanish davri hamda izotoplarning

qanday chiqib ketishiga bog’liq. Radioaktiv moddalar organizmga nafas yo’li va

og’iz orqali yara hamda kuygan joylardan kiradi. Organizmga tushgan ba'zi

izotoplar (stronsiy, ittriy, sirkoniy) suyaklarda to’plansa, boshqalari (seziy, lantan)

jigarda (gepatotroplar), yana birlari (seziy, ruteniy, natriy) u yoki bu miqdorda

butun tana bo’ylab tarqaladi. Uran buyrakda ushlanib qolsa, yod butunlay

qalqonsimon bezga singiydi. Organizmga radioaktiv moddalar tushishi natijasidakelib chiqadigan o’tkir nur xastaligi dastlabki simptomlarining yuqligi yoki juda

kam sezilishi, kasallik davrlarining cho’zilishi, ko’proq radioaktiv moddalar

tushgan joylar (nafas yullari, me'da-ichak) zararlanishi va organizmga tushgan

radioaktiv modda qaysi a'zoni ko’proq zararlashiga qarab har xil kechadi.

Zararlanishni emlew va uning oldini olish. Izotoplar odam ichiga nafas yo’li

orqali tushganda oqizni chayish, nafas yullarini esa balg’am kuchiruvchi vositalar

bilan tozalash zarur. Og’iz orqali ichga tushganda o’sha zahoti yumshoq tanglayni

qo’l bilan ta'sirlantirish yoki alomorfin berish bilan bemor qustiriladi, zond

yordamida me'dasi yaxshilab chayiladi. Me'dadan radioaktiv moddalarni o’ziga

singdirib, olib chiqib ketadigan adsorbentlardan bariy sulfat, ion almashlovchi

smolalar tayinlanadi. Bundan tashqari, radioaktiv moddalarni me'da-ichak

yo’llaridan tezroq chiqarish uchun surgi dorilar va tozalovchi xo’qna qillanadi.

Qonga so’rilgan radioaktiv moddalarni tezroq chiqarib yuborish maqsadida

kompleksantlardan, ularning eng faoli bo’lgan pentasindan (tomirlarga 5 ml 5

foizli eritmasi yuboriladi) foydalaniladi. Yuqorida sanab o’tilgan tadbirlar bir

vaqtda emlew va kasallnkning oldini olishda tavsiya etiladi. Aralash nur

kasalliklari. Yadroviy va raketalar vositasida olib borilgan urush sharoitida safdan

chiqqan kishilarning ko’pchilik qismi aralash nurlangan bo’lib, ya'ni bunda nurdan

tashqari kuyish, portlash to’lqini, uqdan yaralanish qo’shilib kelishi mumkin. Ana

shunday bir necha ta'sirlar organizmda keltirib chiqaradigan patologik jarayon

o’ziga xos tarzda kechib, har bir ta'sir ikkinchisn keltirib chiqaradigan qolatni ham

chusurlashtirishi mumkpn. (E. V. Gembnskiy, F. I. Komarov). Bu hol bemorning

ahvolini og’irlashtiradi, bunda yara va kuygan joylar nekrozi kattalashadi, ularning

bitishi qiyin kechadi, yuqumli asorat tanada keng yoyilishi oqibatida organizmning

chidami pasayib ketadi, nur kasalligi belgilari tez ko’zga tashlanib, xastalik shiddat

bilan kechadi. Aralash nurlanish quyidagi davrlarga bo’linadi. Birinchi davrda

nurlanishga xos bo’lmagan belgilar (og’riq, jarohat yoki kuyishdan shok holati,

qon ketishi) ko’zatiladi. Kasalning ahvoli nurlanish paytida ko’zatilgandan ko’ra

oqirroq bo’ladi. Organizmning nurlanishga dastlabki javob reaksiyasi kuyish va

jarohatlanish belgilari bilan niqoblanib, unchalik sezilmaydi. Ikkinchi davrda ham

bemor ahvoli og’irligicha qoladi. Asoratlar tez ko’zga tashlanadi. O’tkir nur

keselliklerinin yashirin davri tez utib, leykositoz tezgina leykopeniya bilan

almashinadi, kamqonlik va organizm zaharlanishi avj oladi. Bu davrda nurlanish 6

grey dan ortiq bo’lganda o’tkir nur kasalligi belgilari zararlanishning klinik

manzarasida yetakchi o’rin tutadi.

Uchinchi davrda o’tkir nur keselliklerinin qo’zg’alish belgilari paydo bo’ladi va avj

oladi. Bemorning ahvoli keskin yomonlashadi. O’tkir nur kasalligiga xos belgilar

tez rivojlanib, teri va shilliq qavatlarga qon quyilishi ko’zatiladi. Jarohat va

nurlanish birgalikda organizmga halokatli ta'sir ko’rsatadi. Yaralarda yuqumli

asoratlar paydo bo’lib, butun tanaga keng tarqaladi. Agranulositoz va kuchli

kamqonlik yo’zaga keladi. Uchinchi davr bemorlar uchun juda xatarli hisoblanadi.

To’rtinchi davrda o’tkir nur keselliklerinin belgilari astasekin kamayadi, jarohat va

kuygan joylar ohista bita boshlaydi. Bir vaqtning o’zida ham yarador bo’lgan, ham

nurlangan bemorlarda kelib chiqadigan o’tkir nur kasalligi - bu xastalik alohida

o’zi kechgandagidek davolanadi. Lekin aralash zararlangan kishilarga imkoni

boricha tezroq (nur kasalligi belgnlari namoyon bo’lganinga qadar) jarroqlik va

yuqumli asoratlar kelib chiqishining oldini olishga qaratilgan muolajalar

ko’rsatilishi zarur.

Surunkali nur kasalligi

Surunkali nur kasalligi. O’tkir nur kasalligidan farq qilgan holda surunkali nur

xastaligi odam tanasiga nurning uzoq vaqt ta'sir etishidan kelib chiqadi. Surunkaln

nur kasalligi harbiy holatlarda ham, nur bilan ishlovchilar ehtiyot choralarini

ko’rmaganlarida ham kelib chiqishi mumkin.

Kasallik belgilari. Surunkali nur kasalligi belgilari nurning miqdoriga, uning

tanada qay tarzda tarqalganiga va inson organizmining nurlar ta'siriga naqadar

sezgirligiga bog’liq. Shu munosabat bilan hozirgi paytda surunkali nurlanish

nurning organizmga ta'siriga kura uch davrga bulinadi.

Birinchi davr nurning tanaga uzoq vaqt mobaynida bir xil ta'sir o’tishi bilan

ifodalanadi.

Ikkinchi davr nurning ham tashqaridan, ham odam ichiga tushib ta'sir etish

qollarini o’z ichiga olib, bunda nur aloqida bir a'zoga mahalliy ta'sir kursatishi

mumkin.

Uchinchi davr umumiy va mahalliy nurlanishlardan iborat turlarni ua o’z ichiga

oladi.

Surunkali nur kasallignda tanadan o’tgan nur miqdori bilan kasallikning nechoqli

og’ir o’tishi o’rtasidagi munosabat aniqlanmagan. Taxminan 1-1,5 grey nur olgan

odamda xastalik belgilari yaqqol sezilmasa, 4-5 grey nur olgan bemorlarda nur

keselliklerinin og’ir kechishi ko’zatiladi, degan fikrlar mavjud. Surunkali nur

kasalligi bemor umumiy ahvolining yomonlashuvi bilan boshlanadi.

Bunda: 1) vegetativ va markaziy asab majmuasidagi o’zgarishlar (uyqu bo’zilishi

va xotira pasayishi bilan kechadigan nevroz, ko’p terlash va h.k.

2) EKG da tishlar voltajining pasayyshi, qon bosimi tushib ketishi, bradikardiya

bilan kechadigan yurak va tomirlar yetishmovchiligi;

3) jigarning kattalashishi, teri va ko’z oining sarqayishi;

4) sochlar tukilishi, tirnoqlar yupqalashishi, terinikg qurishi va po’st tashlashi;

5) qon tarknbidagi o’zgarishlar;

6) teri osti va shilliq qavatlarga qon quyilishi ko’zatiladi.

Kasallikning yengil turida (I darajali surunkali nur kasalligi) yuqorida ko’rib

o’tilgan o’zgarishlarni ko’ramiz. Qon tarkibida leykositlar soni o’zgarib turadi.

Bunda leykositlar soni kamaya borib (3109/l gacha), neytrofillar ozayib,

limfochktlar soni oshishini ko’zatish mumkin. Kasallikning bu turi yengil kechib,

bemorlar ikkinchi oy oxiriga borib soqayib ketadilar. Kasallikning o’rtacha og’ir

turida ham kasallik belgilari xilma-xil bo’ladi. Asteniyaga xos belgilar va tomirlar

distoniyasidan tashqari, teri ostiga qon quyilishi, Ishki a'zolar faoliyati bo’zilishi va

moddalar almashinuvi izdan chiqishini kurish mumknn. Qon tarkibidagi eritrositlar

(3,5-2Yu'2 l) va gemoglobin miqdori kamayadi. Leykositlar va trombositlar soni

ham keskin kamayib ketadi. Shu munosabat bilan bemorlar teri ostiga qon

quyilishi, milk, burundan, ayollar bachadonidan qon ketishidan shikoyat qiladilar.

Turli xil trofik o’zgarishlar yo’z berib, suyaklar zirqiraydi. Yurak sohasida og’riq

paydo bo’lib, yurak sekin ura boshlaydi (bradikardiya).

Kasallik yillab davom etadi va qattiq charchash, infeksiyalar ta'sirida zo’rayib

turadi. Bunday bemorlar ko’p marotaba davolanishlari kerak. Ko’pincha shundan

so’ng ham bemor darddan to’la sog’ayib ketmaydi. Surunkali nur keselliklerinin

og’ir turida qon quyilish, qon ishlab chiqaruvchi a'zolar faoliyatining keskin

yomonlashishi, markaziy asab tizimi va Ishki a'zolarda qaytmas jarayonlar

kechishi, yuqumli asoratlar xuruj qilishi ko’zatiladi. Og’ir kamqonlik, leykositlar

sonining keskin kamayib, granulositlar qonda yuqolib ketishi va trombositopeniya

yo’zaga keladi. Kasallik shiddat bilan kechib, ko’pincha qon quyilishi yoki

yuqumli asoratlar tufayli bemor o’limi bilan tugaydi. Ayrim hollarda qon tarkibi va

bemorning umumiy ahvoli sal yaxshilapishi bilan ifodalanadigan to’liq bo’lmagan

remissiya kuzatiladi.

Kasallikni emlew va oldini olish. Kasallikning oldini olish uchun nur bilan

ishlanadigan joylarda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish zarur. Bunday joylarda

inson organizmiga ta'sir etishi mumkin bo’lgan nur miqdori nazorat etib borilishi

lozim. Kasallikka to’liq davo qilinishi zarur. Surunkali nur kasallygining yengil

turida quvvatga kirgizadigan va nerv faoliyatini yaxshilaydigan doridarmonlar

(jenshen, limonnik, eleuterokokk va boshqalar), vitaminlar, kichik trankvilizatorlar

tayinlanadi. Kasallikning o’rtacha og’ir turida yuqoridagi dori-darmonlardan

tashqari, markaziy nerv sistemasi faoliyatini yaxshilovchi, qon va leykositlar ishlab

chiqarilishini maromga soluvchi, qon quyulishini to’xtatuvchi dorilar, antibiotiklar,

qon va uning tarkibiy qismlari qo’llanadi. Surunkali nur keselliklerinin og’ir turiga

uzoq vaqt chidam va qat'iylik bilan davo qilish zarur. Bunda tiykargi e'tibor qon

holatini yaxshilashga (eritrositlar, leykositlar va trombositlarni qonga yuborish),.

yuqumli asoratlarga qarshi kurashga (bakteriyalarga qiron keltiruvchi dorilar,

gammaglobulin va b. q.) qaratiladi.

YARADORLARDA ISHKI A’ZOLAR KASALLIKLARI

1853-1856 yillardagi Qrim urushi davridayoq N. I. Pirogov yaradorlarda shok,

kollaps, pnevmonia va boshqa asoratlarni ko’zatgan edi. Uning fikricha, “Jarohat

inson tanasiga boshqalar tasavvur qilganidan ko’ra ancha murakkab ta'sir etadi".

N. I. Pirogov ta'riflagan kollaps holati hozirgacha o’z ahamiyatini yuqotgan emas.

Ulug’ Vatan urushi davrida jarroh va terapevtlarning kuzatishlaricha, yaradorlarda

murakkab patogenez bilan kechuvchi xilma-xil Ishki a'zolar kasalliklari

aniqlangan. Yaradorlarda hayotiy jarayonlar boshqarilishining bo’zilishi bilan

kechuvchi shok, yarador bo’lish natijasida qon bosimi tushib ketishi bilan

namoyon bo’luvchi kosllaps kabi asoratlar ham ko’zatildi. Urush paytida okpe,

yurak va buyrak kabi Ishki a'zolarda o’ziga xos o’zgarishlar aniqlangan. Bu

shikastlanishlar murakkab bo’lib, ko’pincha tananing qaysi joyiga o’q tekkanligiga

(bosh, kukrak, qorin) bog’liq. Ba'zi shikastlanishlar turli yuqumli kasalliklarga

sabab bo’ladi. Yarador bo’lish qon yuqotish bilan kechib, bu kasallikning tuzalishi

va asoratlar qolishiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Bundan tashqari, jangovar holat

(tinimsiz janglar, frontdagi urush to’xtagan davrlar) asablarga kuchli ta'sir etishi,

yaradorlar tinkasini quritish bilan birga ular Ishki a'zolari faoliyatini

yomonlashtiradi. Jaxon urushi yillarida terapevtlarning yaradorlarni emlewlari

puxta ishlab chiqilgan edi. Alohida tibbiy batalon va gospitallarda terapevtlar

jarroh bilan birgalikda yaradorlarda kelib chiqqan Ishki a'zolar kasalliklarini

davoladilar.

NAFAS A’ZOLARI KASALLIKLARI

Jaxon urushi tajribasi turli xil jarohatlar - okpe va plevrada asorat qoldirishini

kursatdi. Ularni urganish oson bo’lishi uchun 5 guruhga bo’linadi:

1. Pulmonitlar.

2. qon quyilishlar.

3. Atelektazlar.

4. Pnevmonialar.

5. Yiringlash jarayonlari (abssess, gangrenalar).

Pulmonitlar deganda o’q tekkan joydagi shamollash belgilari tushuniladi. Odatda

pulmonitlar biror bir belgisiz kechadi. Ayrim hollarda pulmonitlarning o’zi aloqida

kasallik manbai (pnevmonia, abssess va b. q.) bo’lishi mumkin.

Bosh va ko’krak qafasi shikastlanganda okpega qon quyilishi ko’proq kuzatiladi.

Okpe jarohatlanganda o’q tekkan joylarga, ba'zan esa zararlanmagan joylarga qon

quyilib, ayniqsa o’q tekkanda har ikkala okpeda uncha katta bo’lmagan (1-3

santimetr hajmda) qon quyilgan joylar uchraydi. Ko’krak qafasi sohasida og’riq

turishi, yo’tal tutiwi, hansirash va qon tupurish okpega qon quyilishi belgilari

hisoblanadi. Qon tupurish okpe jarohatlanishining aksariyat (99 %) hollarida

jarohat olgan zahoti boshlanadi. Agar okpega ko’p qon quyilgan bo’lsa, tupurish

7-10 kunlab cho’zilishi mumkin. Okpega qon quyilish belgilari ham, ko’pincha

rentgen, ultratovush yordamida tekshirishlar orqali aniqlanadi. Lekin bu asbob

uskunalar bilan jang maydonida foydalanib bo’lmagani sababli, yuqorida kurib

o’tilgan tashqi belgilar kasallikni aniqlashda muhim o’rin tutadi. Bunday

yaradorlar tekshirib ko’rilganda okpening qon quyilgan joyi ustini barmoqlar bilan

urib ko’rilsa, odatdagidan qisqa tovush eshitiladi, shu joy eshitib ko’rilsa, nafas

pastligi seziladi. Okpening qaysi qismiga qon quyilganligini aniqlash uchun

rentgen va ultratovush vositasidan foydalaniladi. Ba'zan okpega qon quyilishi

bexatar bo’lib, 2 hafta ichida surilib, bitib ketadi. Ko’pchilik hollarda okpe

to’qimasiga qon quyilishi natijasida gemoaspirasiop atelektazlar kelib chiqadi.

Buniig sababi, qonning quyilgan joyidan bronxlarga chiqishi (obturasion atelektaz)

yoki mayda bronxlar hamda okpe to’qimasining quyilgan qon bilan dimlanib

qolishidir. Atelektazlar odatda qon quyilgan joy atrofida yoki sog’ okpeda bo’lishi

mumkin. Okpening qon quyilgan qismi va aspirasion atelektaz urnida ko’pincha

o’tkir shamollash jarayoni - okpe pnevmoniai kelib chiqadi.

PNEVMONIALAR

Yarador bo’lish tufayli kelib chiqadigan: ikkilamchi va interkurent pnevmonialar

farqlanadi. Kasallikning kelib chiqishi (etiologiyasi). Birlamchi jaroxatlanish bilan

bog’liq pnevmonialar okpening shikastlanishi, organizmning shu shikastlanishga

bo’lgan ta'siri va okpega o’q orqali yuqumli mikroblar kirishidan yo’zaga keladi.

Jarohatlanishdan kelib chiqadigan ikkilamchi pnevmonialar esa neyroreflektor yul

bilan sog’lom okpega yoki boshqa joyga jarohat yetganda rivojlanadi: Ikkilamchi

pnevmonialar deganda, septik va aspirasiya metastazlari xuruj qilishi oqibatida paydo

bo’ladigan okpedagi shamollash jarayonlari tushuniladi.

Jaxon urushi davrida shifokorlarning ko’zatishlaricha, pnevmonialar ko’pincha

qorin (keselliklerdin 86%ga yaqini), ko’krak va bosh (18 %), oyoq (17

%) va qo’llar (13 %) sohasi jarohatlanganida ko’zatilgan. Okpe shamollashiga

ko’pincha ko’p qon yuqotish, sovuq urish, okpening surunkali kasalliklari bilan

og’rish, organizmda vitaminlar yetishmasligi va holsizlik sabab bo’lgan. Qish