Termiz davlat universiteti

Aholining pul xarajatlari tarkibi (pul daromadlariga nisbatan foizda ) 
Yillar 
Aholining 
pul  daromad 
lari 
SHundan  pul  xarajatlari 
 
Iste’mol 
xarajatlari 
Majburiy 
to’lovlar 
Banklarga  qo’yilgan 
pullar,  sotib  olingan  qimmatli 
qog’ozlar  va valyutalar 
Naqd 
pul 
qoldig’i 
2005 
100 
73,1 
7,7 
17,2 
2,0 
2007 
100 
73,5 
6,6 
18,0 
1,9 
2009 
100 
72,2 
7,4 
17,6 
2,8 
 
Manba:O’zbekiston  iqtisodiyoti  //`  Axborot  va  tahliliy  sharh.  2005  yil  «O’zbekiston»  –T.:  2006,  94-b.;  
O’zbekiston  Respublikasi  statistika qo’mitasi  ma’lumotlari 
                                                                 
43
 Karimov  I.A. O’zbеkistonning 16  yillik  mustaqil taraqqiyot  yo’li. /` Xalq so’zi,  2007,   31-avgust 
 

 
53 
Respublikada  amalga  oshirilayotgan  islohotlar  davomida  kichik  biznes  va 
xususiy  tadbirkorlik,  xizmat  ko’rsatish  va  kasanachilik  sohalarini  qo’llab-quvvatlash 
va  rivojlantirishni  rag’batlantirish  islohotlarning  ustuvor  yo’nalishlaridan  biri  sifatida 
belgilanmoqda.  Ayniqsa,  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  respublika  uchun  eng 
dolzarb  bo’lib  turgan  aholi  bandligi  va  uning  daromadlarini  oshirishni  hal  etishda 
o’ziga  xos  lokomotiv  vazifasini  bajarmoqda.  Ushbu  soha  bugungi  kunda 
mamlakatimizda 
eng 
yirik 
mehnat 
bozori, 
mulkdorlarning 
o’rta  sinfini 
shakllantirishning  asosiy  omili,  millionlab  odamlar  uchun  daromad  va  farovonlik 
manbaiga  aylanib  bormoqda. 
O’zbekistonda  aholi  turmush  darajasini  oshirishdek  yuksak  maqsadga  erishish 
uchun  xizmat  ko’rsatish  va  servis  tarmoqlarini,  aloqa  va  transport,  moliya-bank 
xizmatlari,  kommunal  xizmat  hamda  asosan  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik 
tuzilmalari  faoliyatini  talab  etadigan  boshqa  infratuzilma  sohalarini  ham  jadal 
rivojlantirish  muhim  vazifalar  qatorida belgilanmoqda.   
 
Qisqacha xulosalar 
Aholi  turmush  darajasi    milliy  va  shuningdek,  iqtisodiy  xavfsizlikning  eng 
asosiy 
ijtimoiy 
indikatorlaridan 
bo’lib  hisoblanadi.  SHuning  uchun  ham 
respublikaning  mustaqil  taraqqiyoti  davrida  aholini  turmush  darajasini  oshirish 
borasida  islohotlarni  amalga  oshirishga  katta  e’tibor  qaratildi.  Mamlakatni  va 
jamiyatni  isloh  qilishning  eng  murakkab  o’tish  davrida  kuchli  ijtimoiy  siyosat  olib 
borilganligi  va  aholini  himoya  qilishning  o’xshashi  bo’lmagan,  samarali  mexanizmini 
ishlab  chiqilganligi  ijtimoiy  barqarorlikni  mustahkamladi  va  iqtisodiy  xavfsizlikni 
ta’minlashga  xizmat  qildi. 
Mustaqillik  yillarida  respublikada  aholi  turmush  darajasini  oshirish  bo’yicha 
olib  borilgan  siyosat  to’la-to’kis  o’zini  oqladi.  Bunday  siyosat  o’rtacha  umr  ko’rish 
darajasini  uzayishi,  aholi  daromadlarini  oshishi,  turmush  darajasini  ko’tarilishi, 
ijtimoiy-iqtisodiy  hamda  siyosiy    barqarorlikka  erishish,  turli  tahdidlarni  oldini  olish 
va oxir-oqibatda iqtisodiy xavfsizlikni  ta’minlash  uchun  zamin  yaratdi.  
Insonning  iqtisodiy  xavfsizligi  bu  insonning  muhim  hayotiy  manfaatlarining 
himoyalanishi  uchun  shart-sharoitlarning  kafolatlangandagi,  ijtimoiy  taraqqiyot 
hamda inson va jamiyat  himoyasi  tizimi  ta’minlangandagi  holatdir. 
 
Nazorat savollari 
1.  Mustaqillik  yillarida  mamlakatda  amalga  oshirilgan  ijtimoiy  siyosatning  mazmuni 
nimadan  iborat bo’ldi? 
2. Aholi  turmush darajasi  qanday ko’rsatkichlar yordamida ifodalanadi? 
3. Respublikada aholi  turmush darajasini  oshirish qaysi yo’nalishlarda  olib borildi? 
4. Mustaqillik  yillarida  aholi  turmush darajasida  qanday o’zgarishlar  amalga  oshdi? 
5. Aholi  turmush darajasidagi  o’zgarishlar  ijtimoiy  xavfsizlikni  ta’minlashda  qanday 
rol o’ynadi? 
6.  Insonning  iqtisodiy  va  ijtimoiy  xavfsizligi  hamda  ularning  o’zaro  bog’liqligi 
nimalarda  namoyon bo’ladi? 
7. Jahon moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi   ijtimoiy  xavfsizlikka  qanday ta’sir ko’rsatdi? 
Asosiy adabiyotlar 

 
54 
1.  Karimov  I.A.  Jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi,  O’zbekiston  sharoitida  uni 
barataf etishning  yo’llari  va choralari. T.: “O’zbekiston” , 2009 
2.  Karimov  I.A.  O’zbekiston  iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashtirish  yo’lida.  - 
T.: O’zbekiston, 1995 
3.  Abduraxmonov  Q.X.  Imomov  V.  O’zbekistonda  mehnat  potensialidan 
samarali  foydalanish  va uni  boshqarish. - Toshkent.  2008. 146 b. 
4.  G’oyibnazarov  B.K.  Aholi  turmush  darajasini  statistik  baholash.  Toshkent, 
«Fan», 2005, 8  - b 
5.  Vechkanov  G.S.  ekonomicheskaya  bezopasnost:  Uchebnik  dlya  vuzov.  – 
SPb. Piter 2007.  
6.  O’zbekiston  iqtisodiyoti  GG  Axborot  va  tahliliy  sharh.  2010  yil 
«O’zbekiston» –T.: 2011, 102 - b.;    
 
 
 
 
 
11-mavzu. Ishsizlik  iqtisodiy  xavfsizlikning  ijtimoiy  indikatori 
sifatida 
Iqtisodiy  xavfsizlik  tizimida  insonning,  shaxsning  iqtisodiy  xavfsizligi  masalasi 
alohida  o’rin  egallaydi.  CHunki  taraqqiyotning  keyingi  bosqichlarida  qarorlar  qabul 
qilish  jarayonlariga  jamiyatning  ta’siri  oshib  bormoqda,  ya’ni  inson  omili  ta’siri 
kuchayib  bormoqda.  Hozirgi  davrda  insoniy  rivojlanish  va  hayot  sifati  davlat 
boshqaruvi  samaradorligining  mezoniga  aylanib  qoldi.  Bunday  holat  insonning 
iqtisodiy va ijtimoiy  xavfsizligi  o’rtasida o’zaro bog’liqlik  mavjudligini  ko’rsatadi. 
Insonning  iqtisodiy  xavfsizligi  –  bu  insonning  muhim  hayotiy  manfaatlarining 
himoyalanishi  uchun  shart-sharoitlarning  kafolatlangandagi,  ijtimoiy  taraqqiyot 
hamda inson va jamiyat  himoyasi   tizimi  ta’minlangandagi  holatdir. 
Inson  shaxsining  iqtisodiy  xavfsizligi  milliy  iqtisodiy  xavfsizlik,  davlatning 
ijtimoiy-iqtisodiy  siyosati bilan  belgilanadi. 
Mamlakatimizda  inson  iqtisodiy  xavfsizligining  huquqiy  asosini    O’zbekiston 
Respublikasi  Konstitutsiyasi,  Fuqarolik  kodeksi,    respublika  qonunlari  va  turli 
qonuniy hujjatlari  tashkil  etadi. 
Alohida  fuqarolar  va  jamiyat  inson  iqtisodiy  xavfsizligining  ob’yekti  bo’lib 
hisoblanadi. 
Ish  o’rinlari,  ijtimoiy  ta’minot  tizimi,  moddiy  ishlab  chiqarish  inson  iqtisodiy 
xavfsizligining  sub’ekti bo’lib hisoblanadi. 
Quyidagilar  insonning  iqtisodiy  xavfsizligi  sohasida  davlat  faoliyatining 
predmeti bo’lib hisoblanadi: 
-  insonning  iqtisodiy  xavfsizligi  tizimiga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadigan  omillarni 
tahlil  va sintez  qilish; 
-    ijtimoiy-iqtisodiy  siyosatni  takomillashtirish  uchun  xizmat  qiladigan 
iqtisodiy siyosat va institutsional  o’zgarishlarni  amalga  oshirish. 

 
55 
Insonning  iqtisodiy  xavfsizligi  borasidagi  davlat  strategiyasi  quyidagilarni  o’z 
ichiga  oladi: 
- ichki  va tashqi tahdidlarni  tavsiflash; 
-  insonning  iqtisodiy  xavfsizligi  shart-sharoitlariga  muvofiq  keladigan  mezon 
va iqtisodiyotning  holati; 
-  iqtisodiy,  huquqiy  va  ma’muriy  choralar  asosida  insonning  muhim 
manfaatlarini  himoyalash; 
-    insonning  iqtisodiy  xavfsizligi  borasidagi  davlat  strategiyasini  bajarilishini 
nazorat qilish. 
Insonning  iqtisodiy  xavfsizligi    fuqarolarning  hayot  faoliyatini  ta’minlashga 
qaratilgan  chora-tadbirlar  tizimini  ishlab chiqish va amalga  oshirishni  ko’zda tutadi: 
- 
oziq-ovqat bilan  ta’minlash; 
- 
ish bilan  bandlikni  ta’minlash; 
- 
ta’lim  olish uchun sharoit yaratish; 
- 
axborot bilan  ta’minlash; 
- 
tibbiy xizmat  ko’rsatish; 
- 
pensiya ta’minoti; 
- 
shaxsiy jamg’armalarini  himoyalash; 
- 
uy-joy kommunal  xizmatlari  ko’rsatish; 
- 
ekologik  xavfsizlikni  ta’minlash. 
Insonning  iqtisodiy  xavfsizligi  davlatning  ijtimoiy-iqtisodiy  siyosati  bilan 
bog’liq  bo’lib,  ehtiyojlarni  qondirish  uchun  yetarli  bo’lgan  daromad  darajasini 
ta’minlashni  ko’zda tutadi. 
Insonning  ijtimoiy  xavfsizligi  mamlakat  iqtisodiyoti,  shu  jumladan  sog’liqni 
saqlash,  ta’lim,  madaniyat  va  ijtimoiy  sohaning  boshqa  tarmoqlarini  individning 
yetarli  hajmda  va  sifatli  ne’matlar  va  xizmatlarga  bo’lgan  ehtiyojlarini  qondirish 
imkonini  beradigan darajada taraqqiyotga erishishni  bildiradi. 
Jamiyatda  ijtimoiy-iqtisodiy  muammolar  kelib  chiqishining  bosh  sabablaridan 
biri  ishsizlik  bo’lib,  u  iqtisodiy  xavfsizlikning  eng  muhim  indikatori  sifatida  alohida 
e’tibor  qaratilishi  kerak  bo’lgan  muammolar  qatorida  turadi.  Ishsizlik  mamlakatda 
mavjud  tabiiy,  mehnat,  moddiy,  iqtisodiy  va  moliyaviy  resurslardan  samarali  hamda 
yetarlicha  foydalanmaslik  holatini  anglatadi. 
Iqtisodiy  nuqtai  nazardan  ishsizlik  deganda  ishchi  kuchining  ish  joyi  bilan 
ta’minlanmaganligi,  natijada  uning  biror-bir  qonuniy  daromad  manbaiga  ega 
bo’lmasligining  muayyan  holati  tushuniladi.  Boshqacha  aytganda,  ishsizlik  – 
ishlashni  istaydigan  mehnatga  layoqatli  aholining  ish  bilan  ta’minlanmagan  qismi
44
. 
Ishchi  kuchi  taklifining  unga    bo’lgan  talabdan  oshib  ketishi  natijasida  ishsizlik 
vujudga  keladi. 
Makroiqtisodiy  jihatdan  ishsizlik  jamiyat  mehnat  salohiyatidan,  ishchi  kuchi 
majmuasidan  ishlab  chiqarish  omili  sifatida  to’la  foydalanmaganlikdir.  SHu  ma’noda, 
ishsizlik  ortiqcha  ishlab  chiqarish  quvvatlariga  yoki  foydalanilmayotgan  tabiiy  va 
moddiy  resurslarga  teng,  ammo  ishlab  chiqarishning  boshqa  omillari  ortiqchaligidan 
farq qilib, “ortiqcha” ishchi kuchi bozori iqtisodiyotidagi  doimiy  voqelikdir
45
. 
                                                                 
44
 Abduraxmonov Q.X. Imomov V. O’zbеkistonda mеhnat potеntsialidan samarali foydalanish va uni boshqarish. - T oshkеnt.  2008. 141 b. 
45
 Shu manba
 

 
56 
Ijtimoiy  jihatdan  ishsizlik  daromadlarning  pasayishiga  olib  kelganligi  bois 
nafaqat  ishsiz  kishining  o’zi  uchun,  balki  uning  oilasi  uchun  ham  jiddiy 
muammolarni  tug’diradi.  Bunday  holat  oxir  oqibatda  jamiyatdagi  holatga  ta’sir 
ko’rsatadi.  Ishsizlik  miqyoslarining  kengayib  borishi  noroziliklarni  va  ijtimoiy 
beqarorlikni  keltirib  chiqaradi. 
Ishsizlikning  keskin  ko’payishi  iqtisodiyotdagi  tarkibiy  o’zgarishlar  (davlat 
sektorining  kamayishi),  inflyatsiya  hamda  xo’jalik  yuritishning  muqobil  shakllari 
(xususiy  korxonalar,  hissadorlik  jamiyatlari)  tez  o’smaganligi  sababli  ko’pgina 
korxonalarda  moliyaviy  ahvol  yomonlashuvi  natijasida  yuzaga  keladi.  Bularning 
hammasi,  tabiiyki,  umumiy  talab  hajmida  salbiy  aks  etadi:  davlat  ta’siri  qisqaradi, 
investitsiya  faoliyati  sustlashadi,  iste’mol  xarajatlari  esa  inflyatsiya  ta’sirida  turmush 
darajasining  yomonlashuvi  tufayli  birmuncha kamayadi. 
Amalda  ishsizlik  tabiiy  darajasining  eng  maqbul  miqdori  yo’q.  Hali  hech  kim 
iqtisodiyot  uchun  ma’lum  ishchining  ishlab  chiqarish  bilan  shug’ullangandan  ko’ra, 
ishsiz  bo’lgani  afzal  ekanligini  isbotlashga  erishgani  yo’q.  Aksincha,  yalpi  milliy 
mahsulotni  yuqori  darajada  ishlab  chiqarish  natijasida  ishsizlikning  tabiiy  darajasi 
pasayadi.  Ammo  u  maqbul  miqdordan  yuqori  bo’lib  qolaveradi.  CHunki  yalpi  milliy 
mahsulot ishlab chiqarish  o’z imkoniyat  darajasiga  yetmagan  bo’ladi
46
. 
Mustaqillik  yillarida  O’zbekistonda  iqtisodiy  islohotlarning  bosqichma-bosqich 
amalga  oshirilganligi,  ijtimoiy  sohalarda  ko’rilgan  chora-tadbirlar  natijasida  ish  bilan 
bandlik  muammolarini  ijobiy  hal etishga, ishsizlikning  oldini  olishga erishildi.   
Ishsizlikni  oldini  olish  muammosi  ayniqsa  jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi 
sharoitida  dolzarb  bo’lib  hisoblanadi.  Ma’lumki  respublikamizda  inqiroz  oqibatlarini 
bartaraf  etish  maqsadida  2009  –  2012–yillarga  mo’ljallangan  Inqirozga  qarshi 
choralar dasturi qabul qilindi  va u izchil  amalga  oshirilmoqda.  
2009-yil  uchun  va  yaqin  kelajakka  mo’ljallangan  iqtisodiy  dasturlarning  eng 
ustuvor  vazifalarini  belgilab  olishda  jahon  iqtisodiy  inqirozining  ta’siri  va  oqibatlarini 
yetarlicha  to’liq  hisobga  olish  muhim  vazifa  ekanligi  respublika  Prezidentining 
«Jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi,  O’zbekiston  sharoitida  uni  bartaraf  etishning 
yo’llari  va choralari» asarida alohida ta’kidlab  o’tildi.  
Bugungi  kunda  respublikamizda  ishsizlikning  paydo  bo’lish  sababalriga  ko’ra, 
quyidagi  asosiy turlari  ko’p uchramoqda: 
-  tarkibiy,  iqtisodiyotning  yangi  tarmoqlari  paydo  bo’lishi  va  mulkchilik 
shakllarining  o’zgarishi  bilan  yuzaga keladi; 
-  yashirin,  bu  qishloq  xo’jaligi  ishlab  chiqarish  tarmoqlari  uchun  xarakterlidir 
va  haqiqiy  ishchi  kuchini  kam  miqdorda  talab  qiladi.  YAshirin  ishsizlik  ishlab 
chiqarishning  chuqur  tanazzuli  sharoitida  korxonalarda  ortiqcha  bandlikning  saqlanib 
qolganligidan  dalolat  beradi; 
-  mavsumiy,  ma’lum  mavsumda  ish  bilan  bandlikni  ta’minlovchi,  qishloq 
xo’jaligi  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  va  ularni  qayta  ishlash  hamda  tayyorlash 
muddati  bilan  asoslangan.  Mavsumiy  ishsizlikning  hajmi  ishchi  kuchiga  bo’lgan  talab 
va taklif  mavsumiy  omillarining  barobar ta’sir qilishi  sifatida  namoyon bo’ladi; 
                                                                 
46
Abduraxmonov Q.X. Imomov V. O’zbеkistonda mеhnat potеnsialidan samarali foydalanish va uni boshqarish. - Toshkеnt.  2008. 141 b. 

 
57 
-  texnologik  o’zgaruvchan,  bu  korxonada  texnologik  o’zgarishlarning  amalga 
oshirilishi  va  modernizatsiya  qilinishi  natijasida  yuzaga  keladi.  Masalan,  fan-texnika 
yutuqlari  natijasida  qo’l mehnati  o’rnini texnika  egallashi  natijasida  yuzaga  keladi
47
. 
Mustaqil  taraqqiyot  davrida  O’zbekistonda  ishsizlikni  oldini  olish  borasida 
amalga  oshirilgan  chora-tadbirlar  natijasida  ishsizlar  soni  qisqarib,  ishsizlik  darajasi 
chegaraviy  miqdorlar  doirasida  saqlanib  qoldi.  Xalqaro  standartlarga  muvofiq 
ishsizlik  darajasi  chegaraviy  miqdori  Xalqaro  Mehnat  Tashkiloti  metodikasi  bo’yicha 
hisoblaganda  7  foiz  atrofida  bo’lib,  uning  darajasi  shu  miqdordan  oshib  ketadigan 
bo’lsa,  bu  iqtisodiyotga  tahdid  sanaladi.  O’zbekistonda  ushbu  ko’rsatkich  hozirda  5 
foizni  tashkil  etadi. 
 
6 – jadval 
Mehnat organlariga ish izlab murojaat qilgan fuqarolar soni 
 
2000-y 
2006-y 
2008-y 
2010-y 
Mehnat  organlariga  ish  izlab  murojaat  qilgan  
fuqarolar  soni,  ming  kishi 
421,4 
391,5 
557,4 
623,3 
 SHu jumladan: 
 
 
 
 
Mehnat 
faoliyati  bilan  band  bo’lmaganlar, 
ming  kishi 
197,5 
192,6 
294,2 
354,5 
Ularning  ulushi,  % 
46,9 
49,2 
52,8 
56,9 
Manba:  Uzbekistan  v  tsifrax.  2001.-Tashkent,  2002.  s.34;  Uzbekistan  v  tsifrax.  2010.-
Tashkent,  2011. s.49;  Uzbekistan  v tsifrax.  2010.-Tashkent,  2011. s.48;  
 
O’zbekistonda  2000-yildan  boshlab  mehnat  organlariga  ish  izlab  murojaat 
qilganlar  soni  pasayish  tendensiyasiga  ega  bo’ldi  va  ushbu  tendentsiya  2008- 
yilgacha  davom  etdi.  2009-yildan  boshlab  ish  izlayotganlar  soni    osha  boshladi  va 
2010-yilda  623,3 ming  kishini  tashkil  etdi. (6- jadval). 
Bunday  holat  jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi  oqibatlari  bilan  bog’liq 
hisoblanadi.  Keltirilgan  ma’lumotlardan  jahon  moliyaviy  iqtisodiy  inqirozi  oqibatlari 
O’zbekistondagi  mehnat  bozoriga  ham  ta’sir  qilayotganligidan  dalolat  beradi.  2000  – 
2010–  yillar  davomida  mehnat  organlariga  ish  izlab  murojaat  qilgan  fuqarolar  orasida 
mehnat  faoliyati  bilan  band  bo’lmaganlar  sonining  ham  absolyut,  ham  nisbiy 
miqdorda  o’sganligini  ko’rish  mumkin.  Ushbu  ko’rsatkich  2000-yildagi  46,9  foizdan 
2010-yilda  56,9 foizgacha oshdi. 
7- jadval 
Mehnat organlari tomonidan ishga joylashtirilgan fuqarolar soni 
 
2000-y 
2008-y 
2009-y 
2010-y 
Mehnat  organlariga  ish  izlab  murojaat 
qilgan   fuqarolar soni, ming  kishi 
421,4 
391,5 
557,4 
623,3 
SHulardan: 
 
 
 
 
Ishga joylashganlar  soni, ming  kishi 
280,6 
320,7 
486,5 
546,6 
Ularning  ulushi 
66,6 
81,9 
87,3 
87,7 
Manba:  Uzbekistan  v  tsifrax.  2001.-Tashkent,  2002  s.34;    Uzbekistan  v  tsifrax.  2008.-
Tashkent,  2009. s.49;  Uzbekistan  v tsifrax.  2010.-Tashkent,2011.  s.48; 
                                                                 
47
 Abduraxmonov Q.X. Imomov V. O’zbеkistonda mеhnat potеnsialidan samarali foydalanish va uni boshqarish. - T oshkеnt.  2008. 146 b.
 

 
58 
 
Ishsizlarni  ishga  joylashtirish  ko’rsatkichlari,  uning  darajasi  mehnat  bozorining 
eng  asosiy  ko’rsatkichlaridan  bo’lib  hisoblanadi.  Keyingi  yillarda  mehnat  organlariga 
ish  izlab  murojaat  qilgan  fuqarolarning  ishga  joylashish  ko’rsatkichlarining  oshish 
tendensiyasi  ko’zga tashlanmoqda. Masalan, 2000-yilda ushbu ko’rsatkich 66,6 foizni 
tashkil  etgan  bo’lsa, 2010-yilda  87,7 foizga  teng bo’ldi.  
Rasmiy  maqomga  ega  bo’lgan  ishsizlarning  ishsizlik  sabablariga  ko’ra 
taqsimlanishini  tahlili  shuni  ko’rsatadiki,  ularning  katta  qismini  asosan,  o’z  xohishiga 
ko’ra  ishdan  bo’shaganlarlar  tashkil  etadi  (8  –  jadval).  Tahlil  qilinayotgan  yillarda 
rasmiy  maqomga  ega  bo’lgan  ishsizlar  orasida  ularning  salmog’i  kamaygan.  Ushbu 
yillar  davomida  ishdan  bo’shatilganlar  salmog’i  ham  deyarli  ikki  barobarga 
kamaygan.  Ayni  paytda    oliy  va  o’rta  maxsus  o’quv  yurtlari  bitiruvchilari  ulushi 
deyarli  ikki  barobarga ko’paygan. 
8-jadval 
Rasmiy maqomga ega bo’lgan ishsizlarning ishsizlik 
sabablariga ko’ra taqsimlanishi, % 
 
2000-y. 
2010-y. 
 
jami   
shundan 
ayollar 
jami   
shundan 
ayollar 
Rasmiy  maqomga  ega bo’lgan  ishsizlar 
100 
100 
100 
100 
shulardan: 
 
 
 
 
O’z xohishiga  ko’ra ishdan  bo’shaganlar 
47,4 
48,3 
41,9 
40,9 
Ishdan  bo’shatilganlar 
7,6 
7,5 
4,4 
4,4 
Umumta’lim  maktablari  bitiruvchilari 
15,6 
16,8 
15,7 
16,5 
Oliy 
va 
o’rta  maxsus  o’quv  yurtlari 
bitiruvchilari   
6,3 
6,0 
11,3 
11,9 
Boshqa  sabablar 
23,1 
21,4 
26,7 
26,3 
Manba:  Uzbekistan  v  tsifrax.  2001.-Tashkent,  2002  s.34;    Uzbekistan  v  tsifrax.  2010.-
Tashkent,  2011. s.49;  Uzbekistan  v tsifrax.  2010.-Tashkent,2011. 
 
Bunday  holat  respublikada  malakali  mehnat  bozori  shakllanib  boshlaganligidan 
dalolat  beradi.  Buni  tasdig’ini  ishsiz  maqomini  olganlar  orasida  umumiy o’rta (to’liq) 
ma’lumotga  ega  bo’lganlar  ulushining  ortib  borganligida  ham  ko’rish  mumkin.  Agar 
2000-yilda  ularning  salmog’i  51,3  foiz  bo’lgan  bo’lsa,  2010-yilda  69,9  foizni  tashkil 
etdi
48
. 
Rasmiy  maqomga  ega  bo’lgan  ishsizlarning  yosh  bo’yicha  taqsimlanishi 
ko’rsatkichlarining  tahlili  shuni  ko’rsatadiki,  ularning  orasida  16-18  yoshda  hamda 
50  va  katta  undan  katta  yoshdagilarning  ulushi  sezilarli  darajada  kamaygan.  Ayni 
paytda boshqa yosh guruhlari  salmog’i ortib borgan (9- jadval).   
9 - jadval 
Rasmiy maqomga ega bo’lgan ishsizlarning  yosh bo’yicha 
taqsimlanishi,  % 
 
2000-y. 
2010-y. 
                                                                 
48
 Узбекистан в цифрах. 2010.-Ташкент.  2011. с.51;  
 

 
59 
 
jami 
shundan 
ayollar 
jami  shundan 
ayollar 
Rasmiy maqomga ega bo’lgan ishsizlar 
100 
100 
100 
100 
shulardan: 
 
 
 
 
16-18 yoshda 
11,7 
11,7 
0,8 
0,9 
18-30 yoshda 
42,3 
43,4 
50,9 
52,4 
30-50 yoshda 
38,3 
39,2 
47,0 
45,8 
50 va katta undan katta yoshdagilar 
7,7 
5,7 
1,3 
0,9 
 
Manba:  Uzbekistan  v  tsifrax.  2001.-Tashkent,  2002.  s.38;  Uzbekistan  v  tsifrax.  2010.-
Tashkent,2011.  s.52;  
Inqiroz  jahon  mehnat  bozoriga  ham  kuchli  ta’sir  ko’rsatganligini  quyida 
keltirilayotgan  raqamlardan  ham  ko’rish  mumkin.  Xalqaro  mehnat  tashkilotining 
ma’lumotlariga ko’ra, 2010-yilda dunyoda o’rta hisobda 211,5 mln. ishsiz bo’lib, ular 
iqtisodiy  faol  aholining  6,6  foizini  tashkil  etgan.  SHulardan  122  millioni  erkaklar, 
89,5 millioni  ayollardir. 
Ishsizlikning  eng  yuqori  o’rtacha  ko’rsatkichi  SHimoliy  Afrikada  -  10,5  foiz, 
va  shuningdek  Janubi  –  SHarqiy  Yevropa  va  MDHga  kiruvchi  mamlakatlar  guruhida 
–  10,3  foizni  tashkil  etgan
49
.  Ta’kidlash  joizki,  2000  –  2005-yillarda  ishsizlikning 
dunyo  bo’yicha  o’rtacha  ko’rsatkichi  6,2  –  6,4  foizga  teng  bo’lib,  keyinchalik  u 
pasaya  boshlagan  (2008-2009-yy.  –  5,7  –  5,8  foiz),  2010-yilda  inqiroz  sababli  yana 
oshdi va 6,6 foizni  tashkil  etdi. 
BMT  ekspertlarining  baholashlariga  ko’ra  2010-yilda  iqtisodiyoti  rivojlangan 
mamlakatlar  bo’yicha  ishsizlikning  o’rtacha  ko’rsatkichi  8,6foiz  ga,  jumladan 
AQSHda  –  9,3  foiz,  YAponiyada  –  5,4  foiz,  Yevropa  ittifoqida  –  9,2  foiz  ga, 
yevrohudud  mamlakatlarida  –  9,7foizga  teng  bo’ldi.  Ayni  paytda  ishsizlik  darajasi 
iqtisodiyoti  jadal  rivojlanayotgan  mamlakatlarda  nisbatan  past  darajada  bo’ldi. 
Masalan,  Xitoyda  2010-yilda  ishsizlik  2009-yil  darajasida  qoldi  (4,0foiz),  Braziliyada 
esa  9,3  foiz  dan  7,9  foiz  ga  pasaydi.  Ishsizlik  darajasi  ayniqsa  yoshlar  orasida  (16 – 
24  yosh)  yuqori  bo’lib,  uning  o’rtacha  ko’rsatkichi  2010-yilda  14 foiz ni tashkil etdi. 
2009-yilda  esa  12,2foizga  teng  bo’lgan  edi.  2011-yilda  ham  ishsizlik  darajasining 
o’sishi kutilmoqda. 
Jahon  mehnat  bozorida  vujudga  kelgan  bunday  holat Xalqaro mehnat tashkiloti 
(XMT) ekspertlari  tomonidan “global mehnat  bozoridagi inqiroz”  sifatida  baholandi. 
Boshqa  mamlakatlardan  farqli  ravishda  O’zbekistonda  2010-yilda  Xalqaro 
mehnat  tashkiloti  metodikasi  bo’yicha  hisoblangan  ishsizlik  darajasi  4,9  foizga  teng 
bo’ldi  va  2011-yilda  ham  deyarli  shu  darajada  saqlanib  qoldi.  Mamlakatimizda 
ishsizlik  darajasining  barqarorlashganligi  birinchi  navbatda,  respublikada  ishlab 
chiqilgan  va  izchil  amalga  oshirilayotgan    Inqirozga  qarshi  choralar  dasturining 
samaradorligidan  dalolat  beradi.  Dasturda  yangi  ish  o’rinlarini  yaratish,  aholini 
ijtimoiy  himoya  qilish  masalalariga  alohida  e’tibor  qaratildi.  Ayniqsa,  kichik  biznes 
va  xususiy  tadbirkorlik  bandlik  muammosini  hal  etish,  aholining  daromadlari  va 
farovonligini  oshirishda  muhim  omil  ekanligini  hisobga  olib,  uni  jadal  rivojlantirish, 
                                                                 
49
 Социально-экономическое положение стран Содружества  независимых  государств  в 2009  году.  Экпресс- 
доклад.  Январь, 2010  стр 10. 

 
60 
rag’batlantirish  va  qo’llab-  quvvatlash  chora-tadbirlari  amalga  oshirildi.  Respublika 
hududlarida  qurilish  materiallari  sanoati,  oziq-ovqat,  yengil  sanoat  va  boshqa 
tarmoqlarda  kichik  biznes  sohasida  faoliyat  olib boradigan 480 dan ortiq yangi ishlab 
chiqarish  korxonalari  tashkil  etildi
50
.  Mamlakatimizda  940  mingdan  ziyod  yangi  ish 
o’rinlari  yaratildi.  Ish  bilan  bandlik  muammolari  respublikaning  qishloq  joylarida 
o’ta  dolzarb  ekanligidan  kelib  chiqib,  bu  yerda  500  mingga  yaqin  yangi  ish  o’rinlari 
tashkil  etildi.  Sanoat  korxonalari  bilan  kooperatsiya  asosidagi  kasanachilikni  hamda 
pudrat  shartnomasi  asosidagi  uy  mehnatini  rivojlantirish  bo’yicha  chora-tadbirlarni 
amalga  oshirish natijasida  130 mingga  yaqin ish o’rni yaratildi. 
 SHunday  qilib,  O’zbekistonda  Inqirozga  qarshi  choralar  dasturi  doirasida 
amalga  oshirilgan  chora  -  tadbirlar  global  moliyaviy  –  iqtisodiy  inqirozning  ham 
iqtisodiy,  ham  ijtimoiy  oqibatlarini  oldini  olish,  respublika  aholisini  ishonchli  himoya 
qilish,  ularni  daromadi  va  moddiy  farovonligini  oshirish  imkonini  ta’minladi.  Eng 
asosiysi  respublikada  ishsizlik  darajasini  chegara  miqdorlari  doirasida  saqlab 
qolishga  erishildi  va  bu  mamlakatda  iqtisodiy  xavfsizlikni  ta’minlashning  muhim 
omili  bo’ldi.