Qisqacha xulosalar
Ishsizlik jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy muammolar kelib chiqishining bosh
sabablaridan biri bo’lib hisoblanadi. SHuning uchun ham ishsizlik iqtisodiy
xavfsizlikning eng muhim indikatori sifatida alohida e’tibor qaratilishi kerak bo’lgan
muammolar qatorida turadi. Ishsizlik mamlakatda mavjud tabiiy, mehnat, moddiy,
iqtisodiy va moliyaviy resurslardan samarali hamda yetarlicha foydalanmaslik
holatini anglatadi.
Nazorat savollari
1. Nima uchun ishsizlik iqtisodiy xavfsizlikning ijtimoiy indikatori sifatida
o’rganiladi?
2. Ishsizlik tushunchasi va uning turlari.
3. O’zbekistonda ishsizlikning oldini olish borasida qanday chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda?
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
barataf etishning yo’llari va choralari. T.: “O’zbekiston” , 2009
2. Karimov I.A. O’zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’li. // Xalq
so’zi. 2007 yil 31 avgust
3. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -
T.: O’zbekiston, 1995
4. Abduraxmonov Q.X. Imomov V. O’zbekistonda mehnat potensialidan
samarali foydalanish va uni boshqarish. - Toshkent. 2008. 146 b.
5. G’oyibnazarov B.K. Aholi turmush darajasini statistik baholash. Toshkent,
«Fan», 2005, 8 - b
50
I.A.Karimov. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishdir. Xalq so’zi, 2010-yil, 30-yanvar
61
6. Vechkanov G.S. ekonomicheskaya bezopasnost: Uchebnik dlya vuzov. –
SPb. Piter 2007.
7.
ekonomicheskaya
bezopasnost:
ucheb.
posobie
dlya
studentov
ekonomicheskix
vuzov,
obuchayuщixsya
po spetsialnostyam ekonomiki i
upravleniya. V.A.Bogomolov i dr. / Pod red. V.A.Bogomolova. M. YUNITI DANA,
2009
8. O’zbekiston iqtisodiyoti GG Axborot va tahliliy sharh. 2010 yil
«O’zbekiston» –T.: 2011, 102 - b.;
9. Uzbekistan v tsifrax. 2010. Tashkent. 2011.
12-mavzu
. KORXONANING IQTISODIY XAVFSIZLIGI
Korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash ishlab chiqarishni tashkil etishning
butunlay yangi tizimchasi bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiyot sub’yektlari orasida milliy
iqtisodiyot
rivojlanishining
muhim
dastagi
bo’lgan korxonaning iqtisodiy
xavfsizligini ta’minlash alohida ahamiyatga ega bo’lib hisoblanadi. Korxonaning
iqtisodiy xavfsizligi deganda uning ilmiy – texnikaviy, ishlab chiqarish salohiyatini
hamda kadrlarini faol va nofaol iqtisodiy tahdidlardan, masalan, davlatning samarasiz
ilmiy – sanoat siyosatidan yoki tashqi muhitda yuzaga kelgan tahdidlardan
himoyalanganligi tushuniladi.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligi jamiyatda iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy
barqarorlik buzilganda, ayniqsa, dolzarb bo’ladi.
6- rasm. Korxona iqtisodiy xavfsizligining asosiy maqsadi
Korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash uzluksiz jarayon bo’lib, unda
vujudga kelishi mumkin bo’lgan zararlarni oldini olish vazifasi qo’yiladi. Buni
amalga oshirish uchun korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash strategiyasi
bo’lishi talab etiladi.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash strategiyasi deganda, korxona
ish faoliyatini amalga oshirishda uning xavfsizligini yetarli darajasida ta’minlashga
qaratilgan eng muhim qaror va chora – tadbirlar yig’indisi tushuniladi
51
.
51
Z. Aminov. Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash yo’llari. Iqtisod fanlari nomzodi ...
dissеrtatsiya avtorеfеrati. Samarqand. 2009. 10 b.
Korxona iqtisodiy xavfsizligining
asosiy maqsadi
Ayni paytda barqaror va
maksimal darajada samarali
faoliyat olib borish
Kеlajakda korxonaning yuqori
o’sish va rivojlanish salohiyatini
yaratish
62
Korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash strategiyasining uchta asosiy turi
ajratib ko’rsatiladi.
63
7- rasm. Korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash strategiyasi turlari
Korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda beshta elementga ahamiyat berish
kerak bo’ladi.
Birinchi - korxona iqtisodiy xavfsizligiga bo’lgan tahdidlarning tarkibi va
xarakteri hamda ta’sir ko’rsatish yo’nalishlarini aniqlash.
Ikkinchi – korxona iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir ko’rsatadigan tahdidlar
natijasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zararlarni baholash.
Uchinchi – korxona iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir ko’rsatadigan tahdidlarning
muhimligi va yuzaga kelish vaqti nuqtai nazaridan guruhlarga ajratish.
To’rtinchi – u yoki bu tahdidlarga nisbatan korxona iqtisodiy xavfsizligi
strategiyasini shakllantirish va uning variantini tanlash.
Beshinchi - korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash bo’yicha aniq chora-
tadbirlarni belgilash va amalga oshirish.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizlik borasidagi strategiyasini puxta ishlab chiqish
va uni samarali amalga oshirish milliy iqtisodiyotning eng muhim dastagi bo’lgan
korxonalarning barqaror o’sishi va rivojlanishi uchun mustahkam asos bo’lib xizmat
qiladi.
Korxona (firma) faoliyatining asosiy maqsadi foyda (daromad) olish
hisoblanadi. SHuningdek, korxona o’z oldiga ishlab chiqarishni kengaytirish,
personalning kasbiy mahoratini oshirish, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari asosida
mehnatni tashkil etishni takomillashtirish, ishlab chiqarilayotgan va taklif etilayotgan
mahsulotning iste’molchilarini, mijozlarini va insofli sherik, hamkorlarning sonini
ko’paytirishni ham maqsad qilib oladi.
Korxonaning iqtisodiy manfaatlari, turli ehtiyojlar mavjud sharoitda talabni
qondirish, yashash va rivojlanish uchun raqobat kurashi kuchaygan sharoitda himoya
qilinadi.
Korxona iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash
stratеgiyasi turlari
Iqtisodiy
xavfsizlikka tahdid
solayotgan
xavflarni yo’qotish
yoki vujudga
kеlishi mumkin
bo’lgan
xavf-xatarlarga
yo’l qo’ymaslik
Iqtisodiy
xavfsizlikka tahdid
solayotgan xavflarni
yo’qotish yoki
vujudga kеlishi
mumkin bo’lgan
xavf – xatarlardan
kеladigan zararlarga
yo’l qo’ymaslik
Iqtisodiy
xavfsizlikka
bo’lgan xavf-
xatarlar natijasida
vujudga kеlgan
zararlarni
qoplash
64
Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda — xo’jalik subyektining moliyaviy
barqarorligini tahlil qilishda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi:
- korxonaning o’z mablag’lari bilan ta’minlanish koeffitsenti, korxona aylanma
aktivlarining umumiy aktivlar summasiga nisbati;
- joriy likvidlik ko’rsatkichi;
- o’z kapitalining rentabelligi;
- umumiy to’lovga qodirlik ko’rsatkichi, aktivlar bozor qiymatining xo’jalik
subyektining barcha majburiyatlariga nisbati;
- kapitallashtirish koeffitsienti, bozor qiymatidagi o’z kapitalining qarz
mablag’larini balans qiymatiga nisbati;
-
menejment
koeffitsienti,
sotishdan
olingan
pul
tushumining joriy majburiyatlar miqdoriga nisbati.
Xavfsizlik tizimi o’z ichiga quyidagilarni oladi:
- korxona obektlarini, boshqaruvchi rahbarlarning shaxsiy daxlsizligini hamda
pul mablag’larini saqlash uchun qo’riqchi-qorovullik xizmatini tashkil etish;
- korxonaning informatsion ijtimoiy jihatdan himoyalanishini ta’minlaydigan
analitik xizmatni tashkil etish. Uning vazifalari ichida razvedka va kontrrazvedka
bilan shug’ullanishni tashkil etish uchun strategik muhim subyektlar bilan ishlash.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlarni
amalga oshirish uchun uning xavfsizligiga tahdid soladigan xavf-xatarlarni bilish
kerak bo’ladi. Buning uchun korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ifodalaydigan
parametrlarni o’rganish va ularni tahlil qilish kerak bo’ladi.
Lekin shuni ta’kidlash kerakki, respublikada korxonalar iqtisodiy xavfsizligini
baholash bo’yicha ko’rsatkichlar tizimining ishlab chiqilmaganligi bu boradagi
amaliy muammolardan biri bo’lib hisoblanadi.
52
G.S. Vechkanovning “Ekonomicheskaya bezopasnost” nomli darsligida
korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash beshta elementni o’z ichiga olishi aytib
o’tilgan:
- birinchi - iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarning tarkibi va xarakterini hamda
ularning ta’sir yo’nalishini aniqlash;
- ikkinchi - iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlarning ta’siri natijasida yuzaga
keladigan zararlarni baholash;
- uchinchi – iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir ko’rsatadigan tahdidlarni muhimligi va
vujudga kelish vaqti bo’yicha guruhlarga ajratish;
- to’rtinchi – u yoki bu tahdidlarga nisbatan iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash
strategiya variantini shakllantirish va tanlash;
- beshinchi – iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash bo’yicha aniq belgilangan chora
– tadbirlarni aniqlash va amalga oshirish.
YUqorida nomi keltirilgan darslikda iqtisodiy xavfsizlikni keskinlashuviga olib
keladigan omillar sifatida quyidagilar keltirilgan:
– korxonaning raqobatbardoshlik ko’rsatkichining pastligi;
– korxona uchun investitsiya muhitining yaxshi emasligi;
– korxonaning moliyaviy faoliyatini barqaror emasligi;
52
Г.С. Вечканов. Экономическая безопасность. Учебник. –СПб.: Питер, 2007, с.227-228
65
– davlatning o’z ehtiyojlari uchun kerak bo’ladigan mahsulotlarning haqini
to’lash borasida qobiliyatsizligi.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligini son va sifat jihatdan xarakterlaydigan
indikatorlarga quyidagilar kiradi:
– ishlab chiqarish dinamikasi;
– ishlab chiqarish korxonasining tarmoq va mamlakat yalpi ichki mahsuloti
hajmidagi ulushi;
– ishlab chiqarish quvvatlarining ishga solish amaldagi darajasi;
– ishlab chiqarish jarayonining barqarorligi;
– ishlab chiqarishning rentabellik darajasi;
– aylanma mablag’larni moliyalashtirish uchun o’z manbalari bilan
ta’minlanganlik;
– muddati o’tgan qarzdorlik (debitorlik, kreditorlik);
– ishlab chiqarishning fond (kapital) qaytimi;
– asosiy ishlab chiqarish fondlarining yangilanish sur’atlari;
– innovatsion faollikning darajasi.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir ko’rsatadigan xavf –xatarlar kelib
chiqish manbalariga ko’ra ichki va tashqi tahdidlarga ajratiladi.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir ko’rsatadigan ichki tahdidlar asosan
ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladi:
- asosiy kapitalni eskirgan elementlarining ommaviy tarzda ishdan chiqishi,
ularning o’rnini to’lmasligi va buning natijasida ishlab chiqarish salohiyatining
yo’qotilishi;
- texnika va texnologiyaning orqada qolishi;
- ishlab chiqarish xarajatlarining yuqoriligi;
- korxona ichida o’g’rilik va boshqa noxush hodisalarning mavjud bo’lishi;
- korxona personalining xatolari (“inson omili”);
- raqobatchilarning axborot olish uchun korxona personalidan foydalanishi;
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir ko’rsatadigan tashqi tahdidlarga
quyidagilar kiradi:
- tovarlar bozorida o’z o’rnini yo’qotish, ya’ni o’z tovarini kengaytirilgan
takror ishlab chiqarishni ta’minlaydigan foyda bilan sotish imkoniyatining yo’qligi;
- mamlakatda moliyaviy holatning salbiy tomonga o’zgarishi;
- fond bozorida korxona aksiyalari narxlarining pasayib ketishi, ya’ni
korxonaning kapitallashuv darajasining pasayishi;
- xaridorlarning to’lov intizomini buzishi;
- nohalol raqobatchilar va kontragentlar;
- kriminal raqobat;
- sanoat shpionaji;
- davlatning jinoiy – huquqiy va iqtisodiy siyosatining zaif tomonlari;
- kompyuter texnologiyalaridan foydalanish sohasidagi jinoyatlar;
66
- yangi mahsulot ishlab chiqarish va uni ishlab chiqarishga joriy etish
53
.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir ko’rsatadigan tahdidlarni bartaraf
etish uchun bir qator vazifalarni amalga oshirish kerak bo’ladi. Korxona
xodimlarining yuqori malakaga ega bo’lishlarini ta’minlash, xodimlarning yuqori
intellektual salohiyatga ega bo’lishlariga erishish, korxonaning texnik va texnologik
jihatdan mustaqilligini ta’minlash, yuqori raqobatbardoshligiga erishish, korxonani
boshqarishda yuqori samaradorlikka erishish, korxona faoliyatining yetarli ekologik
darajasini ta’minlash, korxonaning huquqiy himoyalanganligini, korxonaning
axborot
muhiti
himoyasini
ta’minlash,
korxona
xodimlarining
xavfsizligini
ta’minlash kabilar shular jumlasidandir.
Korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashning quyidagi asosiy
yo’nalishlariga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq bo’ladi:
-
korxonaning
ekologik
xavfsizligini
umumstrategik
rejalashtirish
va
prognozlash;
- korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini strategik rejalashtirish;
- korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini taktik jihatdan rejalashtirish;
- korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini operativ boshqarish.
Qisqacha xulosalar
1. Korxonaning iqtisodiy xavfsizligi uning ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish
salohiyatini hamda kadrlarini faol va nofaol iqtisodiy tahdidlardan, masalan,
davlatning samarasiz ilmiy-sanoat siyosatidan yoki tashqi muhitda yuzaga kelgan
tahdidlardan himoyalanganligidir.
2. Korxonaning iqtisodiy xavfsizlik borasidagi strategiyasini puxta ishlab
chiqish va uni samarali amalga oshirish milliy iqtisodiyotning eng muhim dastagi
bo’lgan korxonalarning barqaror o’sishi va rivojlanishi uchun mustahkam asos bo’lib
xizmat qiladi.
3. Korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlarni
amalga oshirish uchun uning xavfsizligiga tahdid soladigan xavf-xatarlarni bilish
kerak bo’ladi. Buning uchun korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ifodalaydigan
parametrlarni o’rganish va ularni tahlil qilish kerak bo’ladi.
4. Korxonaning iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir ko’rsatadigan xavf-xatarlar
kelib chiqish manbalariga ko’ra ichki va tashqi tahdidlarga ajratiladi. Korxonaning
iqtisodiy xavfsizligiga ta’sir ko’rsatadigan ichki tahdidlar asosan ishlab chiqarish
jarayonida vujudga keladi.
Nazorat savollari
1. Korxonaning iqtisodiy xavfsizligi tushunchasining mazmun va mohiyati .
2. Korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash zaruriyati nimadan kelib chiqadi?
3. Kelajakda korxonaning yuqori o’sish va rivojlanish salohiyatini yaratish
uchun nimalar qilish kerak bo’ladi?
53
5. Вечканов Г.С.. Экономическая безопасность. Учебник. –СПб.: Питер, 2007, с.227-
228
67
4. Korxona iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash strategiyasining mazmuni
nimadan iborat?
5. Korxona xo’jalik faoliyatining sifat va miqdor ko’rsatkichlarini tahlili
qanday amalga oshiriladi?
Asosiy adabiyotlar
1.Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. - T.: O’zbekiston, 2010.
2 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
barataf etishning yo’llari va choralari. T.: “O’zbekiston” , 2009
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 28-noyabrdagi
«Iqtisodiyot real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash, ularning barqaror
ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish bo’yicha chora-tadbirlar Dasturi
to’g’risida»gi Farmoni. Xalq so’zi, 2008-yil, 2-dekabr
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 18-noyabrdagi
«Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish
chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni. Xalq so’zi, 2008-yil, 19-noyabr
5. Vechkanov G.S.. ekonomicheskaya bezopasnost. Uchebnik. –SPb.: Piter,
2007
68
13-mavzu. Oziq-ovqat xavfsizligi ta’minlash zaruriyati
Oziq-ovqat xavfsizligi va uni ta’minlash masalasi bevosita milliy xavfsizlikni
ta’minlash bilan chambarchas bog’liqdir. Hozirgi paytda oziq-ovqat xavfsizligi
muammolari kishilar hayot faoliyatining muhim tizimi sifatida jiddiy ahamiyatga ega
bo’lib bormoqda. Ushbu muammo o’zining dolzarbligi jihatidan harbiy va
umumiqtisodiy xavfsizlik bilan bir qatorda turadi. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash
mamlakat suverinitetini, iqtisodiy xavfsizligini va ijtimoiy barqarorlikni saqlab
qolishning
muhim
shartlaridan
biriga
aylanmoqda.
O’z-o’zini oziq-ovqat
mahsulotlari bilan ta’minlamasdan turib, milliy xavfsizlikning boshqa komponentlari
to’grisida so’z yuritib bo’lmaydi.
Oziq-ovqat xavfsizligi - murakkab tizimli va ko’p pog’onali muammo bo’lib,
mamlakatning juda ko’p iqtisodiy va ijtimoiy jihatlariga tegishli bo’ladi.
Oziq-ovqat xavfsizligi muammosini uchta darajada ko’rib chihish mumkin:
-
xalqaro darajada;
-
ichki iqtisodiy;
-
alohida inson, oila, aholining ijtimoiy guruhlari darajasida.
Oziq-ovqat xavfsizligi muammosini xalqaro jihatidan ko’rib chiqiladigan
bo’lsa, birinchi navbatda, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq
xo’jaligi tashkiloti tomonidan xavfsizlikni yetarli darajasini belgilash yoki aniqlash
bo’yicha ishlab chiqilgan mezonlarini aytib o’tish kerak bo’ladi. Ushbu Tashkilotning
ta’kidlashicha, alohida mintaqalarda ishlab chiqarish hajmlaridagi qisqarishlarni
o’rnini bosish uchun oziq-ovqat mahsulotlarining ma’lum darajadagi zahiralariga ega
bo’lish kerak bo’ladi. Mana shunday zahiralar darajasi jahon ehtiyojlarining 20 foizi
darajasida bo’lishi kerak. Mutaxassislarning fikricha, ushbu daraja bir necha yillar
davomida kritik nuqtadan pastda bo’lgan.
Aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlanishi bozor baholarini
davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy usullaridan foydalanish zarurligini
taqozo etadi.
Bundan tashhari oziq-ovqat xavfsizligi davlatning mamlakat va uni
mintaqalarini oziq-ovqat bilan ta’minlash tizimida turli tabiiy ofatlar va favqulotda
holatlar natijasida yuzaga keladigan buzilishlarni oldini olishga bo’lgan qodirligini
ham ko’zda tutadi. Buning uchun esa doimo yangilanib va o’rni to’ldirib turiladigan
strategik oziq-ovqat zahiralarini va ularni taqsimlash hamda ulardan foydalanish
tizimini yaratish zarur bo’ladi.
Demak, oziq-ovqat xavfsizligi ichki imkoniyatlardan foydalangan holda
mamlakat aholisining asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan yetarli darajada
ta’minlanishini, import mahsulotlarga bogliqlikni kamaytirshga erishishni ifodalaydi.
Bugungi kunda yer yuzida 6 milliarddan ziyod aholi istiqomat qilmoqda. Har
sohada kechayotgan globallashuv jarayoni taraqqiyot sari tashlangan dadil qadam
sifatida talqin etilayotgan bo’lsada, qishloq xo’jaligi, energetika, ekologiya kabi
ayrim masalalarda muammo keltirib chiqarayotgani hech kimga sir emas. Bunday
holat tabiiyki, jahon hamjamiyati muammolarga jiddiy munosabat bildirishi va
ularning yechimini topishda mas’uliyatni o’z zimmasiga olishi lozimligini taqozo
69
etadi. So’nggi paytlarda jahon miqyosida oziq-ovqat mahsulotlari narxining oshib
borishi nafaqat kambagal mamlakatlar, balki rivojlanayotgan, hatto dunyoning
yetakchi davlatlarini ham tashvishga solmoqda.
BMT ma’lumotlariga ko’ra, yaqin vaqtlar ichida dunyodagi qator mamlakatlar
oziq-ovqat mahsulotlari ta’minotida jiddiy muammolarga duch kelishi mumkin.
Oziq-ovqat
taqchilligi ayrim mamlakatlarda tartibsizliklar, g’alayonlar kelib
chiqishiga sabab bo’lmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Butunjahon oziq-ovqat dasturining ekspertlari
oziq-ovqat mahsulotlari taqchilligi ayrim mamlakatlarda ijtimoiy beqarorlikni keltirib
chiqarishi mumkinligidan tashvishlanmoqdalar. BMT ma’lumotlarida keltirilishicha,
bugungi kunda dunyo miqyosida 100 millionga yaqin kishi ocharchilikni boshdan
kechiryapti. Tabiiyki, shu o’rinda oziq-ovqat taqchilligining sabablari nimada degan
savol tugiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat iste’mol qilish hajmi ortib
boryapti. Don mahsulotlaridan yonilgi ishlab chiqarishda foydalanilmoqda.
Qolaversa, dunyo oziq-ovqat zaxiralari so’nggi 25 yilda eng past darajaga tushib
ketgan, dunyo birjalarida olib-sotarlik bilan bog’liq firibgarliklar borligi, sobiq
mustamlakalarda
iqtisodiyotning
bir
yoqlama
rivojlanishi
ham
oziq-ovqat
taqchilligini keltirib chiqarmoqda.
Iqlimning global isishi yer yuzi aholisini oziq-ovqat bilan ta’minlashga salbiy
ta’sir ko’rsatmoqda. Agar sayyoramizda havo harorati faqat bir darajaga ko’tarilsa,
don ekinlaridan olinadigan hosil miqdori 10 foizga pasayib ketar ekan. Oziq-ovqat
taqchilligi xavf solayotgan mamlakatlar vaziyatdan chiqish uchun, avvalo, ichki
imkoniyatlarni ishga solmoqdalar. Jumladan, dunyoda guruch eksport qilish bo’yicha
birinchi bo’lgan Tailand, Hindiston, Vetnam va Braziliya mamlakatlaridan farqli
o’laroq guruch eksportini kamaytirmaslikka qaror qildi. Hozirda Tailandda
guruchdan bir yilda ikki marta hosil olinayotgan bo’lsa, endi bu ekindan xatto uch
marta hosil olish choralari ko’rilmoqda.
Oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan asosiy ehtiyojlarni o’z hisobiga qondirish
mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashning muhim shartlaridan biri bo’lib
hisoblanadi. Mana shunday hayotiy muhim vazifani mamlakat iqtisodiyotining yirik
tarmog’i bo’lgan agrosanoat majmuasi amalga oshiradi. SHuning uchun ham
O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichida
mamlakat qishloq xo’jaligini isloh qilishga ustunlik berildi.
Respublika sanoatining ko’pgina tarmoqlarini, jumladan, paxta tozalash,
to’qimachilik, yengil sanoatni, oziq-ovqat, kimyo sanoatini, qishloq xo’jalik
mashinasozligini va boshqalarni rivojlantirish istiqbollari, ularning murakkab o’tish
davridagi iqtisodiy moliyaviy ahvoli bevosita qishloq xo’jaligiga bog’liqdir.
Mustaqillik yillarining ilk davrida agrar sohalarni barqaror rivojlantirish tufayli
sanoat potentsialini saqlab qolish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan
bog’liq tarmoqlarda esa ishlab chiqarish ko’lamini hatto kengaytirish mumkin bo’ldi.
Aynan agrar sektor O’zbekistonda iqtisodiy barqarorlikning qudratli omili bo’ldi.
Eng asosiysi mamlakatda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun mustahkam asos
yaratila boshlandi.
Islohotlar davrida qishloqqa butun choralar bilan yordam ko’rsatilishi shart,
degan qoidadan kelib chiqqan holda respublikada agrar munosabatlarni isloh qilish
70
uchun, qishloq xo’jalik korxonalarini qaytadan tashkil etish, qishloq xo’jalik
mahsulotlari yetishtirishni yanada ko’paytirish, ayrim mahsulot turlarini chetdan
keltirishdagi qaramlikni kamaytirish uchun zarur sharoitlar yaratib kelindi.
Islohotlar davomida iqtisodiy siyosatning eng muhim ustuvor yo’nalishi -
qishloq xo’jaligida va umuman agrosanoat majmuasida chuqur progressiv siljishlarga
erishildi. Bu siljishlar oziq-ovqat muammosini tubdan hal etishga, qishloq xo’jalik
xom ashyosini chuqurroq qayta ishlashga va qishloqlarda kichik korxonalar barpo
etishga, qishloqning ishlab chiqarish va ijtimoiy infrastrukturasini rivojlantirishga,
qishloq aholisining turmush darajasini oshirishga qaratildi.
Respublika
qishloq
xo’jaligi
tarkibini
o’zgartirish siyosati zonalar
ixtisoslashuvi sharoitlariga muvofiq ekin maydonlari tarkibini eng maqbul holga
keltirish yo’li bilan amalga oshirildi. O’zak tarmoqlar qatoriga paxta bilan birga
g’allachilik va kartoshkachilik ham qo’yildi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi
tarkibini qayta qurish O’zbekistonda qishloq ekinlari va oziq-ovqat mahsulotlarining
eng muhim turlarini yetishtirishni jadal rivojlantirish uchun sharoit yaratdi. Ayni
paytda respublikani don va yem, margarin mahsulotlari, iste’mol spirti va eng muhim
tovarlarning boshqa turlarini import qilishdan holi etish imkonini berdi.
2000-2010-yillar davomida import tarkibida oziq-ovqat mahsulotlari ulishi
sezilarli darajada qisqargan (10-jadval).
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlash uchun ikki yo’nalishda chora-tadbirlar amalga oshirildi.
- birinchidan, qishloq aholisi tomorqa maydonlarini kengaytirish va yangilarini
ajratib berish amalga oshirildi;
-ikkinchidan, qishloq xo’jaligi ekinlari tarkibini qayta ko’rib chiqish yo’lga
qo’yildi.
10-jadval
2000-2010-yillarda O’zbekiston importi tarkibida oziq-ovqat mahsulotlari
ulushi (umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida)
Tovarlar guruhi
Yillar
2000
2002
2004
2006
2008
2010
Jami
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Oziq-ovqatlar
12,3
12,5
9,9
6,8
7,2
8,3
Manba: O’zbekiston iqtisodiyoti GG Axborot-taxliliy sharx, 2010 yil, Tashkent, 2011,49-
bet; Uzbekistan v tsifrax. 2010. Tashkent. 2011, s.162
Natijada paxta maydonlari 2 mln. gektargacha qisqartirilib, don ekinlari,
sabzavot, mevali bog, uzumzor va yem-xashak ekinlari maydonlari ancha
kengaytirildi. Mamlakatda don mustaqilligi dasturi qabul qilinib, sugoriladigan
yerlardagi bugdoy ekishga ajratilgan yer maydoni 1,2 mln gektarga oshirildi. Buning
natijasida bugdoyning bir yillik yalpi hosili 3 mln tonnadan oshib ketdi va
O’zbekiston don mustaqilligiga erishdi.
71
Davlatning oziq-ovqatga oid siyosati kartoshka, meva-sabzavot mahsulotlari
bilan ham o’z-o’zini ta’minlashni ko’zda tutadi. Aholiga yetarli darajada chorvachilik
mahsulotlari va o’simlik moyi yetkazib berish, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta
ishlash va saqlash uchun zarur bo’lgan bazani barpo qilish, shuningdek, oziq-ovqat
mahsulotlari asosiy turlarining yetarli zahirasini shakllantirish, ularning chakana
baholari barqarorligini ta’minlashga erishish, chetdan keltirilayotgan mahsulotlar
ulushini qisqartirib borish ham oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashning muhim
yo’nalishlari hisoblanadi.
Mustaqillik yillarida qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish hajmlari ancha
oshdi, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash borasida amalga oshirilgan islohotlar
natijasida nafaqat ichki ehtiyojlarni qondirish, balki bug’doy eksportini ham amalga
oshirish imkoniyati paydo bo’ldi. 2009-yilda 6,8 mln.tonna bug’doy yetishtirildi.
Mamlakat ishlab chiqaruvchilari tomonidan yetishtirilgan un va non mahsulotlariga
baholarni yuqori chegaralarini belgilash siyosatini amalga oshirilganligi ushbu
mahsulotlarga narxlarni aholi imkoniyatlariga mos keladigan darajada ushlab turish
imkonini berdi.
Iqtisodiy xavfsizlik nuqtai nazaridan eng muhim tarmoqlar qatoriga – yoqilg’i-
energetika, oziq-ovqat sanoati, transport va aloqa sohalari kiradi. Ushbu strategik
ahamiyatga ega bo’lgan tarmoqlarni rivojlantirish orqali birinchidan, energetik va
oziq-ovqat mustaqilligiga erishiladi, ikkinchidan, jahon bozorlariga, resurslarning
xalqaro manbalariga chiqish uchun transport yo’llariga ega bo’linadi.
Qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish respublikada oziq-ovqat
xavfsizligini
ta’minlashning
muhim
omillaridan
bo’lib hisoblanadi. Ushbu
tarmoqlarni rivojlantirish natijasida, birinchidan, dunyo bozoriga chiqish, ikkinchidan
esa, mamlakat ichida kapital jamg’arishga erishish imkoniyatlari kengayadi.
Umuman, qishloq xo’jaligi sohasining rivojlanganligi oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlanish darajasini ifodalaydi, deyilsa xato bo’lmaydi.
Umuman, mamlakatning oziq-ovqat mustaqilligini ifodalovchi eng asosiy
ko’rsatkich iste’mol qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlari hajmida milliy ishlab
chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar ulushi hisoblanadi.
Ta’kidlash joizki, oziq-ovqat sanoatini rivojlanishi ichki talab omillarining
yuqori darajadagi ta’siri bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarishni o’sish sur’atlari ayniqsa
2010 yilda yuqori darajada qayd etildi. Bu yili ushbu ko’rsatkich 28,0 foizni tashkil
etdi.
Mutaxassislarning fikricha, oziq-ovqat sanoati, ayniqsa, sabzavot va mevani
qayta ishlash sohasida tarmoqning eksport salohiyatidan yetarli darajada
foydalanilmayapti. Ayrim turdagi oziq-ovqat mahsulotlarining sifati ichki bozorga
import qilinayotgan mahsulotlar sifatidan pastligi, bu mahsulotlarning respublikada
ishlab chiqarish hajmini va ularga bo’lgan iste’mol talabini kamayishiga olib
kelmoqda. Bundan tashqari, bu mahsulotlarning asosiy qismi kichik korxonalar
tomonidan ishlab chiqariladi, lekin, ularning hajmi yil yakunlari bo’yicha natural
ko’rsatkichlarda statistika organlari tomonidan hisobga olinmaydi.
Respublika hukumati tomonidan ko’rilayotgan chora-tadbirlar aholini ijtimoiy
ahamiyatga
ega
oziq-ovqat
mahsulotlariga
bo’lgan ehtiyojlarining kafolatli
qondirilishini ta’minlamoqda. Respublikaning ishlab chiqarish salohiyati hamda don,
72
un, o’simlik yogi va boshqa turdagi asosiy oziq-ovqat mahsulotlarining
shakllantirilgan ishonchli zahiralari, ulgurji va chakana savdodagi zarur zahiralar
aholining ularga bo’lgan ehtiyojini to’liq qoplaydi, ichki iste’mol bozorining uzluksiz
to’ldirilishini ta’minlaydi.
Oziq-ovqat xavfsizligini ifoda etuvchi parametrlar tarkibiga aholining oziq-
ovqat bilan ta’minlanganligi, uning assortimentining xilma-xilligi, oziq-ovqat
mahsulotlarining kaloriyaliligi, unda foydali elementlarning mavjudligi, sogliq uchun
xavfsizligi kabilar kiritiladi.
Oziq-ovqat mahsulotlari sifati inson salomatligini belgilovchi tayanch omildir.
Yevropa davlatlari o’zaro hamkorlikda ichki bozorni sifatsiz inson salomatligi uchun
xavfli oziq-ovqat mahsulotlaridan, qishloq xo’jalik hayvonlarini esa xavfli
ozuqalardan himoya qilish maqsadida, 1998-yilda oziq-ovqat mahsulotlari va hayvon
ozuqasida uchraydigan xavf va illatlarni (fizikaviy, kimyoviy va biologik) nazorat
qilish uchun “Xavf tahlili va kritik nuqtalar nazorati» tizimli yondoshuvini ishlab
chiqishdi hamda 2006-yil 1-yanvardan amaliyotga joriy etildi. Bunday qaror
masalaning
yuqori
darajada
dolzarbligini
ko’rsatadi, chunki oziq-ovqat
mahsulotlaridan kelib chiqadigan xavflarning inson salomatligiga, ayniqsa, go’dak
organizmiga salbiy ta’siri Jahon sogliqni saqlash tashkiloti tomonidan chuqur
o’rganilib, tahlil etilib, keng jamoatchilikka ma’lum qilingan.
O’zbekistonda mahalliy korxonalarda ishlab chiqariladigan va import
qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilish tizimi
shakllantirildi. Bunda, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998
yildagi «Ichki bozorni sifatsiz, xavfli oziq-ovqat mahsulotlaridan himoya qilish
to’g’risida»gi qarori alohida ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimizda erkin bozor munosabatlarining rivojlanishi oziq-ovqat va
umumiy ovqatlanish sohasida tadbirkorlik faoliyatiga keng yo’l ochilishiga hamda
sohada jiddiy tuzilmaviy o’zgarishlar sodir bo’lishiga, bu tarmoq korxonalarining
deyarli barchasi davlat tasarrufidan chiqarilishi, xususiylashtirilishiga sharoit yaratdi.
Dostları ilə paylaş: |