Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

“Anadilli 
ədəbiyyatımızda 11 əsər vardır ki, onlardan beşi eyni mövzuya- Yusif və Züleyxa” 
mövzusuna həsr edilmişdir. Qurani-Kərimdə “əhsənül-qasa” (“ən gözəl qissə”) 

---

358 
adlandırılan “Yusif” hekayəti öz məzmun, mündəricə və mövzu əhatəsinə görə 
zəngin olduğu üçün xalq qrasında çox sevilmiş, eyni adda neçə-neçə əsərlər 
yazılmışdır”
[1, 14].
“Yusif və Züleyxa” mövzusuna müraciət edən klassik sənətkarlardan biri də 
Durbəkdir. Şairin adı hər zaman söz və sənət adamları arasında həmişə iftixarla 
qeyd edilir: 
“Поэтические образы Юсуфа и Зулейхи были Рудаки, Фирдоуси, 
Шахабеддин Бухари, Кул Али, Дурбек, Андалиб и многие, многие другие. Они 
сыграли огромную роль в превращении легенды в художественное 
произведение с гуманической направленностью”
[2, 366]. 
Həyatı barədə heç 
bir məlumat olmayan klassik özbək şairi Durbək XIV əsrin sonu XV əsrin 
əvvəllərində yaşamış, çağatay dilində “Yusif və Züleyxa” poemasını yazmışdır. 
Bu, Durbəkin bizə məlum olan yeganə əsəridir.
Qeyd etdiyimiz kimi Yusif və Züleyxa haqqında əfsanə Şərqdə ədəbi-bədii 
süjet kimi xüsusi məşhurluq qazanmışdır. Bu mövzuda yaranan əsərlərin ideya və 
obrazlarının bədii təcəssümündə görülən tərəflərdən biri də odur ki, hər bir 
sənətkar yaşadığı dövrün ictimai-siyasi tarixinin kritik anlarında eyniadlı mövzuya 
müraciət etmişdir. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, görkəmli özbək şairi Durbəkin 
“Yusif və Züleyxa” poeması məhz Orta Asiya xalqlarının həyatında tarixi 
sarsıntıların olduğu zamanda qələmə alınmışdır. Mənbələr şairlə bağlı bunu qeyd 
edir: 
“Автор любовно-романтической поэмы «Йусуф и Зулейха» (город Балх, 
Афганистан, 1409 г.), написанной на основе неизвестной персидской поэмы 
на коранический сюжет о пророке Йусуфе. В изображении Дурбека сюжет 
теряет религиозную окраску и наполняется живыми образами, 
человеческими переживаниями, бытовыми деталями” 
[6].
Şairin həyatı ilə bağlı əlimizdə tutarlı mənbə olmadığından biz bu barədə 
məlumat verə bilmirik. Poemanın əvvəlinə nəzər yetirəndə şairin Bəlx şəhərinin 
mühasirəsi zamanı əsirlikdə olduğu və buna baxmayaraq öz yaradıcılığını davam 
etdirməsi haqqında məlumatı vardır. Şair belə bir ağır şəraitdə, mühasirədə olan 
Bəlx şəhərində Quran motivlərinə müraciət etməklə yanaşı, həmçinin də Yusiflə 
bağlı olan əfsanələrdən və başqa mənbələrdən əlavə məlumatlar seçərək poemanı 
ərsəyə gətirmişdir. Poemanın ideyası iki xətt boyunca davam edir: birincisi Qurani-
Kərimdə 12-ci surəsində verilən təsvirlərlə əfsanəvi Yusifin poetik təsviri, ikincisi 
poemanın ərsəyə gəldiyi Bəlx şəhərindəki ictimai-siyasi reallıq, problemlərin 
təsviri. Durbək məhz bu iki istiqaməti bir yerdə verməklə xalqa yaxın olan bir 
dildə əsərini yazmağa çalışmışdır.
Durbəkin “Yusif və Züleyxa” poeması “
Kitob nazmining ibtidosi”
adlı giriş 
hissəsi ilə başlayır. Burada müqəddəs Hz.Yusif haqqında və poemanın nə zaman, 
necə və nə üçün yazıldığı barədə məlumatlar təqdim edilir: 
Kulbai ehzon qilib erdim vatan, 

---

359 
Ko‘ngul edi dar g‘amu jon mumtahan. 
Goh edim jon bila mashg‘uli zikr; 
Gohi edim g‘arqai anduhi fikr. 
Gah o‘qur erdim zi kalomi iloh, 
Gah kutub ichra qilur erdim nigoh. 
Gah boqar erdim zi kitobi qisas, 
Gah ichar erdim zi sharobi g‘usas. 
Lek qisas ichra vale mayli jon 
«Qissai Yusuf»ta edi ul zamon. 
Ul edi, ul holda mahbubi dil, 
Ul edi, ul qissai matlubi dil. 
Bandai bechorag‘a shomu sahar, 
«Qissai Yusuf» edi andar nazar. [7]
Sonrakı mərhələdə Bəlx şəhəri və onun vəziyyəti, xalq və onun iztirabı təsvir 
edilir. Həmçinin də şair bu fəsildə heç bir maneəyə baxmadan Hz.Yusifin həyatını 
həqiqətlə, ilhamla tərənnüm etmək üçün poemanı məhz türk dilində ərsəyə 
gətirməyi qarşısına məqsəd qoymaqla kağıza və qələmə sarıldığını qeyd edir: 
Bor edi ko‘ngulda burundin bu azm, 
Turki tili birlamu qilsam bu nazm. 
Ushbu mahalda anga bos magar 
Bo‘ldi yana bir necha sohib nazar. 
Bandaga dedilar alarkim bu dam, 
Bo‘lg‘il o‘shul qavlung‘a sobit qadam. 
Qo‘yma talab ustida tab’ingni sust, 
Ayla bu azmingni tamomi durust. 
Qissai Yusufni tamom ayla nazm, 
Turki tili birla qilib azmi jazm. [7]
İstinad etdiyimiz mənbədə (Bax: rus dilinə tərcümə) əsər 100 fəsildən 
ibarətdir, hər fəslin başlığında haqqında bəhs açılan hadisələrin necə əlaqələndiyi 

---

360 
təsvir edilir. Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, poemadakı Züleyxa obrazı Yusif 
kimi ana xəttə verilmir, yəni xüsusilə Züleyxaya həsr edilmiş bir fəslə rast 
gəlinmir. Sadəcə olaraq Züleyxa hadisələrin gedişaatında epizodik obraz kimi 
təsvir edilir. Durbəkin poeması haqqında məlumatda qeyd edilir ki, 812/1409-
1410-cu illərdə Camidən əvvəl “Yusif və Züleyxa” poemasını yazmış özbək şairi 
Durbək də Məğrib padşahı Taymusun qızı Züleyxanın yuxusunun təsvirini qısa və 
yığcam verir. Züleyxa yuxusunda Yusifi yalnız bir dəfə görmüşdür [5, 49]. 
Züleyxanın yuxusu 
“Mag‘rib padshohining qizi Zulayxo degan hazrati Yusufni 
tushida ko‘rgoni”
başlıqlı fəsildə təfərrüatı ilə təsvir edilir: 
Bir kecha Yusufni magar ko‘rdi xob. 
Kirdi oning qo‘ynina chun oftob. 
Shamsu qamardek topibon ittisol, 
Bir-biridin ayladi sebi visol. 
Dedi Zulayxoki: — «Ayo gulbadan, 
Menga de otingni — nedur? Qaydasan? 
Qayda tilay yo‘qlasam oxir seni? 
Munda toparsan chu tilasang meni». 
Dediki: — «Yusufdur otim, gul uzor, 
Men eruram Misr elida shahriyor. 
Mehnatu dardu alamu ranju g‘am, 
Yetgusidur muncha balo dambadam. 
Oqibat ul tengri inoyat qilib, 
Seni menga, men senga bo‘lg‘um nasib». [7]
Bu da onu deməyə əsas verir ki, şair Züleyxanı Şərq poetik ənənəsinə uyğun 
olaraq əsərdə canlandırmışdır. Demək olar ki, Durbək Züleyxa obrazını xarakterinə 
görə deyil, hadisələrin gedişaatındakı fəallığına görə bir qədər fərqli şəkildə təsvir 
edir, yəni Suli Fəqih Züleyxaya daha çox müraciət edir.
Durbəkin poemasını Suli Fəqihin əsərindən fərqləndirən cəhətlərdən biri də 
məişətlə bağlı təsvirlərin, demək olar ki, olmamasıdır.
Hz.Yusif və Züleyxa obrazları hər iki əsərdə eyni xarakterik xüsusiyyətlə 
təsvir edilir. Poemalarda digər obrazlar da, məsələn, Hz.Yaqub, Yusifin qardaşları, 
Malik və b. eynilə təsvir edilir.

---

361 
Azərbaycan və Çağatay ədəbiyyatının ədəbi şəxsiyyətləri olan Suli Fəqih və 
Durbəkin “Yusif və Züleyxa” poemaları türkdilli ədəbiyyatımızın ilkin inkişaf 
mərhələsində həm mövzu, həm məzmun, həm də hadisələrin təsvir coğrafiyası 
baxımından ən dəyərli və qiymətli əsər hesab edilir. Hər iki əsərin ümumi 
məzmununa nəzər yetirəndə elə ciddi fərq nəzərə çarpmır. Bəzi hadisə və 
əhvalatlarda, obrazlarda müəyyən xırda fərqlər olsa da, bu, əsas məzmuna ciddi 
təsir göstərmir.
ƏDƏBİYYAT 
1. Ataəmi Mirzəyev. Azərbaycan epik şeirinin təşəkkül dövrü. Bakı, “Elm və 
təhsil” 2016, 240 səhifə. 
2. Бабалар сөзі: Жүз томдық.—Астана: «Фолиант», 2005. Т. 18: 
Ғашықтық дастандар.—2005.—320 бет, суретті. 
3. Z.T.Hacıyeva. Suli Fəqih. “Yusif və Züleyxa”. XIV əsr Azərbaycan yazılı 
abidəsi. Mətn və leksik oçerk. Bakı, “Maarif” 1991, 180 səhifə.
4. Дурбек. Юсуф и Зулейха. Староузбекская поэма в переводе Сергея 
Северцева. Москва, «Художественная литература», 1987, 271 стр. 
5. Палестинский сборник выпуск 21 (84) Ближний Восток и Иран. 
Издательство «Наука» Ленинградское отделение Ленинград, 1970, 255 стр. 
 
6 . 
https://tatarica.org/ru/razdely/kultura/literatura/personalii/durbek
 
7.
https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-sheriyati/o-zbek-mumtoz-
adabiyoti/durbek-xiv-xv-asrlar