Toponimika va geografik terminshunoslik

Art
- dovon, tepalik, balandlik, do’nglik. “Devon”da ham “art” -
chiqish qiyin bo'lgan balandlik, dovon (III, 9); 
Botar
- kunbotar, mag'rib, 
g'arb. Asarda “Tugardan Botarga...” degan ibora qo'llanilgan, bu “sharqdan 
g'arbga” ma'nosini beradi; 
Buz
- muz. “Devon”da ham “buzdan suv tomar” 
(III, 137), ya'ni “muzdan suv tomar” deyilgan, demak, XI asrda va undan 
avval muz, “buz” shaklida ishlatilgan; 
Buloq
- buloq, chashma; 
Yoz
- bahor 
fasli, ko'klam ma'nosida. Folklorda “Laylak keldi, yoz bo'ldi” deyiladi, bu 
“Laylak keldi, bahor boshlandi” ma'noni bildiradi. 
Yoy
- yoz fasli ma'nosida; 
Kechig
- kechuv, kechik, ko'l, daryo va soylardan kechib o'tish mumkin 
bo'lgan sayoz joy; 
Kus
- kuchli shamol, dovul; 
Mashriq
- mashriq, sharq, 
kun chiqish tomoni; 
Mulk
- keng ma'noda mamlakat; 
Sabo
- ertalab tog'dan 
esadigan mayin va yoqimli shabada; 
Tarig'
- ekin, hamma turkiy qabilalar 
tilida aslida bug'doy, o’guzlar uni tarig' deyishadi, targ'ilig - ekinzor, ekin 
ekiladigan joy; 
Tubi
- kuchli shamol, bo'ron; 
Tunak
- tunash joyi, kechasi 

---

43
tunab o'tiladigan joy; 
Chechaklik
- gulzor, maysazor, o't - o'lan, ko'p bo'lgan 
joy; 
Ol
- buloq, qaynar, chashma. M.Koshg'ariy olni buloq ko'zi deb atagan 
(III, 158); 
Yar
- jar, tik qoya; 
O’bri
- chuqurlik, dara. Yuvilish natijasida 
hosil bo'lgan tor va chuqur soy, vodiy, dara deyiladi. “Qutadg'u bilig”dan 
keyingi manbalarda bundan tashqari soy, soylik, tangi ko'rinishida ham 
uchraydi; 
O’ngdun
- sharqdan esadigan mayin shabada; 
Kuz
- tog'ning 
quyosh nuri tushmaydigan yonbag'ri, terskay, M.Koshg'ariyda ham “Kuz tog'
- qyosh nuri tushmaydigan tog', tog'ning quyosh nuri tushmaydigan joyi, 
shimoliy yonbag'ir (III, 136). Xullas, “Qutadg'u bilig”da ko'pgina geografik 
ma'lumotlar bor. Asarni ilmiy jihatdan o'rganishga V.V.Radlov, A.Vamberi, 
P.M.Melioranskiy, A.A.Samoylovich, R.R.Arat va boshqa ko'pgina 
turkshunos olimlar katta hissa qo'shganlar. “Qutadg'u bilig” jahonning 
ko'pgina tillariga tarjima qilingan bo'lib, uning ustida ilmiy tadqiqotlar olib 
borilmoqda. O'zbekistonda asarni to'liq holda birinchi bo'lib, tilshunos olim 
K.Karimov 1971
-
yilda nashr ettirdi. Unda asar matni transkripsiyada berilib, 
o'zbekcha matn ilova qilinib berilgan. Keyinchalik 1990 yilda filologiya 
fanlari nomzodi B.To'xliyev o’zbek tilidagi bayoni va so'z boshisi bilan 
nashrga tayyorladi. Ilova qismida izoh va lug'atlar berilgan.
Quyida “Qutadg'u bilig”da ishlartilgan xalq geografik terminlari 
ro'yxati keltirildi: