Toshkent – 019 ritorika muallif

Suqrot 
hisoblanadi. (eramizdan 
avvvalgi 469-399y), Suqrot dialektikasi "
ironiya" 
ya’ni ilmoqli so‘zlardan tashkil 
totgan. Agar shu payttacha baxs yurituvchi taraflar o‘z nutqining kuchi hamda 
ishontiruvchanligiga diqqatni jamlash bilan raqiblarining chiqishini mohiyatiga 
unchalik e’tibor qaratmagan bo‘lsalar, shu vaqtga kelib esa ritorik arsenalda o‘z - 
o‘zidan ham asos ham asosga zidlikka olib keluvchi savollar paydo bo‘la boshladi. 
Raqiblar qarshi taraflarning asoslariga quloq sola boshladilar. Baxslar ashaddiy 
to‘palonlardan nafis va hozirjavob tomoshalarga aylandi. Misol sifatida quyida Suqrot 
maktabi namoyondalaridan birining ishtirokidagi yumoristik diologdan keyatiramiz. 
-
Shoxdor emasliginga ishonching komilmi? 
-
To‘liq. 
-
Uni yuqotmaganingga kelsak - chi? 
-
Yo‘qotmaganim o‘zim bilan. 
-
Shoxlarni yuqotmaganmisan? 
-
Yo‘q 
-
Demak ular sen bilan ekan. 

---

27 
Suqrotning Shogirdi Aflotun diolog san’atini yanada yuqori pog‘onalarga 
ko‘tardi. Aflotun diologlari - bu falsafiy drammalar hisoblanadi. Uning dialoglari 
chiroyli va aqilli so‘zlarli tanlanishi, ko‘llanilishi, joylanilishi bilan diqqatga sazovor. 
Buning isbotini uning 
“Teetet”
asarida ko‘rish mumkin. U bu asarida hamma 
fikrlarini Suqrot nomidan dialog shaklida beradi. Chiroyli so‘zlashga juda katta 
ahamiyat beradi. Donolik mavzusi asarning asosiy qismini egallagan. Shu bilan bir 
qatorda maxmadonalik, bemaza fikrlardan foydalanmaslikka chaqiradi. Umuman, 
chiroyli so‘zlash erkin bo‘lishi, nima haqida so‘zlasa ham fikrini aniq e’tirof eta olishi, 
ishontira olishi va xaqiqatga xizmat qilishi kerak deb biladi. Faylasuf notiqlarni 
shifokorlarga taqqoslaydi. Shifokor kasalga dori - darmon bilan yordam bersa, notiq 
o‘zining aqilli va dono fikrlari bilan davolaydi deydi. 
Ritorika taraqqiyotining keyingi odimini qadimgi Rim mutaxassislari ko‘yishdi. 
Ular Ellada ustalarining tajribayonni o‘z izlanishlarining natijalari bilan to‘ldirgan 
xolda o‘rganishdi. Munozara grek polislarida bo‘lganidek Rimda u darajada 
tarqalmadi. 
Rimliklar uchun jamoatda chiqishning monolog tarzida bo‘lishi muhim edi. Rim 
maktabida notiqlik san’ati bilan ritorika birlashdi. Grek ritorikasidan rimliklarga 
yumor, mantiq va masalada tortishuv usullari kirib keldi. Notiqlik san’atidan esa 
nutq matnini tuzilmasini zo‘rligi, iboralar tuzilmasini be’takrorligi, intonatsiyaning 
benuqsonligi, turish, xatti - harakat, mimika va boshqalar kirib keldi. 
Tarixga nazar solinsa, eramizdan avvalgi asr boshlarida Rim imperiyasida 
quldorlik siyosati kuchaygan bir davr edi. U davr qul va quldor o‘rtasidagi keskin 
kurashlar, qo‘llarning noroziligiga sabab bo‘lgan davr sifatida tarixda muxirlanib 
qolgan. Ana shunday keskin kurashlar jarayonida ijtimoiy - siyosiy xayotda so‘z 
san’atiga e’tibor kuchaydi. Xalq orasida erkin fikrlash demokratik rux faollasha 
boshladi. Davlat arboblari shunday sharoitda xarbiy qurol aslaxalardan ko‘ra, notiqlik – 
so‘z san’ati bilan qurollanishni afzal deb bildilar. Natijada notiqlik san’atiga ehtiyoj 
tug‘ilib, bu san’at tez rivojlana boshladi. Bu davr notiqlik maktablaridan Katon, aka - 
uka Grokxlar, Mark Antoniy, Sitseron kabi mashxur notiqlar yetishib chiqdi. 
Rim maktabi Ritorika ikki usulga -