Toshkent – 019 ritorika muallif

Koraks
hamda 
Tissiy
degan 
notiqlarni ko‘rsatadilar. Arastuning fikricha ritorika fanining birinchi asoschisi 
Empidokl bo‘lgan. Lekin uing bu sohdagi ishi bizgacha umuman etib kelmagan. 
Empedoklning Shogirdi Koraks ritorika haqida yangi ish yozgan bo‘lib, u ham 
bizgacha etib kelmagan. Koraks chiroyli nutqni 
«Ishontiruvchi xizmatkor»
deb 
ta’riflaydi. Hayot faoliyati to‘g‘risida fan olamida oz -moz iz qoldirib ketgan va 
keyinchalik, ritorikaning eng birinchi ulug‘ namoyondasi sifatida tanilgan kishi – 
Koraks hamda Tissiylarning vatandoshi sofist Gorgiydir. (taxminan 483 - 376) 
Gorgiy 427 yili o‘z shahri Leotina uchun xarbiy yordam so‘rab maxsus elchi sifatida 
Afinaga keladi va xalq majlisida gapirgan nutqi Afina yoshlarida juda kuchli ta’surot 
qoldiradi. Ko‘p o‘tmay Gorgiy butunlay Afinaga ko‘chib keladi va shu erda ritorika 
maktabini ochadi. O‘z Shogirdlariga so‘z san’atini o‘rgatish barobarida notiqlik bilan 
shug‘ullanadi. Gorgiyning aytishicha, notiqning eng muhim vazifasi tinglovchini 
ishontirish, uni maftun etish, rom qilishdir. Maftun etishning asosiy vositasi sifatida u 
birinchi o‘ringa uslubni ko‘yadi va shu maqsad bilan o‘zining asarlarida "go‘zal" 

---

18 
uslubning namunalarini namoyish qilmoqchi bo‘ladi. Gorgiyning so‘z to‘qish sanati 
zamondoshlariga juda kuchli ta’sir ko‘rsatadi va uzoq yillar davomida prozasining 
asosiy namunasi bo‘lib qoladi. 
O‘sha davrda yashab o‘tgan Perikl ko‘zga ko‘ringan notiq bo‘lganligi haqida 
Yunon tarixchisi Fukidid ma’lumot beradi. Perikl nutqlarining birorta teksti ham 
bizgacha etib kelmagan. Perikl nutqi fikrning chuqurligi, formaning soddaligi, 
samimiyligi bilan, tinglovchilar psixologiyasini e’tiborga olganligi bilan 
xarakterlanadi. 
Periklning tajribasicha, yaxshi notiq faqat yaxshi gapirish bilan kifoyalanmay, 
balki auditori yani ham o‘zga jalb eta biladigan kishi bo‘lishi kerak. 
Ritorikaning rivojlana borishi uning prinsip va usullarini kashf etishga ham 
urinishga olib keldi. Natijada chiroyli so‘zlash nazariyasi – ritorika maydonga kela 
boshladi. 
Ellinizm davrining olimlari Afinada yashab, shu erda ijod qilgan bir talay 
mashxur so‘z ustalari orasidan eng ulug‘lari deb faqatgina o‘nta notiqni tanlaganlar 
va ritorika ilmini o‘rganishda ularning asarlarini tavsiya etganlar. Ular qatoriga
Antifont, Andokid, Lisiy, Isokrat, Isey, Likurg, Demosfen, Esxin, Giperid va Dinarxlar 
kirgan. 
Sofistika – 
antik davrdagi aqliy oqim. Miloddan avvalgi asrlarda 
Yunonistonning ko‘pgina shaharlarida zodagonlar xukmronligi o‘rnatildi. Quldorlik 
demokratiyasi o‘rnatila boshlagan vaqtdan yangi saylov idoralari tashkil etila 
boshladi. Bu idoralar sinflar va erkin xalq partiyalari kurashida katta rol o‘ynagan. 
Bu tashkilotlar sud ishlarida siyosiy, diplomatik masalalarni hal etishda martabali 
maqomga ega notiqlik san’atini egallashda so‘z kuchi bilan raqibning savoliga javob 
berishni ishonarli olib borishda ham asosiy vazifani bajargan. Shu davrda siyosiy 
bilimlar va notiqlik san’atini targ‘ib qiluvchi ustozlar, huquqshunoslar yetishib chiqa
boshladilar. Unga asos solganlar sofistlar (“donishmandlik muallimlari”) bo‘ldi. Ular 
shaharma-shahar yurib, ma’lum haq evaziga ma’ruza o‘qishar va asosan 
tinglovchilarga nutq tuzish, notiqlik sir-asrorlaridan saboq berishar edi. Antik 
demokratiyaning beshigi bo‘lgan Afina shahri ularning faoliyati uchun qulay 

---

19 
bo‘lgan. Shuning uchun ham ayni Afinada Ritorikarivoj topdi. Sofistlar ichida eng 
mashhuri bo‘lgan Abderlik Protagor insonga bo‘lgan yangicha qarashni ilgari 
suradi. “Inson, - deydi u, - barcha narsalarning o‘lchovidir”. Bunday qarash asosida 
sofistlarning asosiy nuqtai nazari shakllanadi: “har qanday narsa haqida ikki bir-
biriga qarshi fikrni aytish mumkin”.
Sofistlar til boyligini mohirona egallashni va kerak paytda undan foydalanishni 
o‘rgatardi. Sofistlar so‘z va tilning nazariy asoslarini ham ishlab chiqdilar. Ularning 
ilmiy izlanishlari asosida tilshunoslik fanining ikki sohasi – orfoepiya (grammatika) 
va ritorika (notiqlik nutqlarini tuzish haqidagi ta’limot) Shakllandi. Orfoepiya bilan 
asosan Protagor va Prodik shug‘ullangan bo‘lsalar, ritorikaga Gorgiy va Frisimaxlar 
asosiy hissalarini qo‘shdilar. Lekin o‘sha davrda fan alohida soxalarga bo‘linmagan 
edi. Shunga qaramay ilm ahillari siyosiy va huquqiy ishlarni bajarish usullarini 
o‘rganibgina qolmay, balki falsafa va dunyoqarashning umumiy masalalari bilan ham 
shug‘ullanganlar. Masalan Gippiy, deb yozadi Ploton kishilarni astranomiya, 
geometriya va musiqa san’atiga o‘rgatgan. Kritiy esa Empidoklning psixologik 
qarashlarini davom ettirgan. Bunday O‘qituvchilarni o‘sha davrda sofistlar deb 
atashgan. Dastlab