Toshkent – 019 ritorika muallif
Yüklə 1,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
"sofist"
degan so‘z biror bir kasbning moxir ustasi, Ya’ni shoirlar, musiqachilar, qonunshunoslar, donishmandlarga taalluqli edi. Sofistlar yana notiqlik san’atini ham tashviqot qilib kelganlar. Keyinchalik sofistlar deb o‘z so‘zlari bilan haqiqatni izlovchi kishilarni emas, balki yolg‘onni haqiqatga, mulohazani isbotlangan haqiqatga yo‘yuvchi sayoz kishilarni ayta boshlashdi. Qadimgi Gretsiya, ya’ni Afinada hurmat va e’tiborga erishish uchun siyosiy, iqtisodiy va madaniy manbalarga tayangan xolda omma ichida chiroyli so‘zlash madaniyatiga ega bo‘lish shart bo‘lib qoldi. Buning uchun esa Ritorika va chiroyli so‘zlash xususida maktablar paydo bo‘lishini davr talab qilib qoldi. Eng taniqli maktablardan biri - bu sofistlar maktabi bo‘ldi. Eng taniqli ofistlardan biri bu Protogordir . (eramizdan avvalgi 481-411yy) Protogor quyidagi falsafiy ta’limotlarni ilgari surdi: “ Inson hamma narsaning mezonidir: mavjudodlarning mavjudligi, mavjud bo‘lmaganlarning nomavjudligidir.” 1 Shunga 1 Бертран Рассел, История западной философи и её связи с политическими и социальными условиями от Античности до наших дней, М., «Академический Проект», 2006 г., с.109 20 asoslangan xolda u mutafakkir davrigacha bo‘lgan ritorik maktablarning munozara – xaqiqatni izlashning hamda axloqiy tamoyillarni yoqlashning asosiy vositasidir, degan ta’limotini rad etdi. Protogor baxsda o‘z oldiga faqat yagona maqsadni ko‘yish – auditori yani notiqning xaq ekanligiga ishontirish; va shu maqsadni amalga oshirishda xar qanday yo‘ldan foydalanish lozim, deb hisoblar edi. Uni g‘oyasizlik va axloqsizlikda ayiblashganda qadimgi grek mutafakkirlari bu ayblovni quyidagicha deb bilishadi. 1. Xar qanday bilish nisbiy va vaqtinchalik ekanligi; 2. Inson ishonchining komilligi aniq xolatlarga bog‘liqligini; Insonlarning hissiy va jismoniy xolatlari “turli davrda turlicha qabul qilishdandir” degan izoxlari bilan yo‘qqa chiqaradi. Sofistlarning dastlabki maktablari Sitsiliya oroli shaharlarida yuzaga keldi. Protogor sofistlar maktabining asoschilaridan biri edi. U doimo kuchsiz dalilni kuchli dalilga aylantirishni Yani biror bir narsani tasdiqlash Yoki rad etish maqsadida xoxlagan narsani olib isbotlashdsh iborat deb o‘rgatardi. Shu o‘rinda Protogorning fikriga quloq tutsak: “Hamma narsaning o‘lchovi insondir.” Men narsalarni qanday tasavvur qilsam u shunday, u qanday tasavvur qilsa narsalar u tasavvur qilganday. Bitta shamol ikki marta esmaydi lekin shu shamolda kimdir sovuq qotsa kimdir sovuq qotmaydi. Kimdir ko‘proq sovuq qotsa, kimdir unchalik darajada sovuq qotmaydi. Shu o‘rinda tabiiy bir savol tug‘iladi: shamol o‘z holicha sovuqmi? yoki nimagadir nisbatan olganda sovuqmi? Bu savolga javob berish bilan yuqoridagi fikrlarni inkor qilish mumkin. Agar biz shamol o‘z holicha sovuq deydigan bo‘lsak unda u hammaning tasavvuriga bog‘liq bo‘lmagan bo‘ladi. Agar biz nisbatan sovuq deydigan bo‘lsak ham xato bo‘ladi. Chunki shu shamol kimgadir issiq tuyulishi mumkin 1 . Umuman Protogor o‘z davrining yirik notiqlardan biri bo‘lib, u notiqlik san’atiga ulkan hissa qo‘shdi. Uning sofizmlari xozir ham mantiqda o‘z ahamiyatiga ega. Tantanali notiqlikning eng yorqin vakillaridan biri Gorgiyning Shogirdi Isokrat (eramizdan avvalgi. 436-338 y.y) bo‘lib, Afinada ritorika maktabiga asos solgan. 1 Бертран Рассел, История западной философи и её связи с политическими и социальными условиями от Античности до наших дней, М., «Академический Проект», 2006 г., с.109 21 Aytish lozimki, bu maktabda ritorika faqat notiqlik san’atiga o‘rgatuvchi fan bo‘libgina qolmay, balki haqiqatni anglash va tarqatish vositasi vazifasini o‘tagan. Isokrat o‘zi nutq so‘zlamagan, balki notiqlikdan saboq bergan va Yunoniston bo‘ylab tarqatilgan nutqlarni yozgan. Isokrat uslubi o‘z hashamdorligi bilan ajralib turadi. U nutqning ohangiga, chiroyli Shakliga alohida e’tibor qaratadi. Isokrat maktabining tajribasi IV asrdagi ommaviy notiqlikka katta ta’sir o‘tkazdi. Bu davrda notiqlar ijtimoiy hayotda yetakchi o‘rinni egalladi. Notiq xalq yig‘inlarida nutq so‘zlar, o‘z qaror loyihalarini muhokamaga qo‘yar va shu tariqa davlat (polis)ning siyosiy yo‘lini belgilab berardi. Davlatni boshqarish ana shunday siyosiy arboblar – “demagoglar” (xalq sardorlari) qo‘liga o‘tdi. Notiqlik san’atini yana ham yuksak bosqichga ko‘targan Buyuk zotlardan biri Yüklə 1,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|