Toshkent – 2003
Yüklə 3,49 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ko’rsatkichlar nomi Satr kodi Hisobot yili boshiga
- Ko’rsatkichlarning nomi Satr kodi Hisobot yili boshiga
- I bo’lim bo’yicha jami (330+340+350+360+370+380+390) 400
- II bo’lim bo’yicha jami (410+420+430+440+450+460)
- 3.3. XO’JALIK MUOMALALARINING BALANSGA TA’SIRI
|
BUXGALTERIYA BALANSI – 1-sonli shakl
20 yilga
Korxona, tashkilot BXUT bo’yicha 1-shakl Sana (yil, oy, kun) Tarmoq (faoliyat turi) KTUT bo’yicha XXTUT bo’yicha Davlat mulkini boshqarish organi _ KTUT bo’yicha Nazorat summa O’lchov birligi, ming so’m Jo’naltilgan sana Manzilgoh Qabul qilingan mana Topshirilgan muddat
Rahbar Bosh buxgalter Balans aktivida mazkur korxona ixtiyoridagi mablag’lar turi va ularning ma’lum davrda aylanishidagi joylanishi keltiriladi. Masalan, aktivning birinchi moddasida dastlabki qiymatda berilgan «Nomoddiy aktivlar» korxona ixtiyoridagi sezilarsiz aktivlarning qiymatini tavsiflaydi. Navbatdagi «Amortizatsiya» moddasi nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qanchaga kamayganini ko’rsatadi. «Qoldiq qiymat» moddasi nomoddiy aktivlarning amortizatsiya summasini ayirib tashlangandan keyingi qolgan qiymatini aks ettiradi. «Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida korxona ixtiyoridagi mehnat vositalarining qiymatini ko’rsatadi. Shuningdek, qayta tiklash qiymati - eskirish va asosiy vositalarning qoldiq qiymati va hokazolarni aks ettiradi. «Ishlab chiqarish zahiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Xom ashyo va materiallar», «Yordamchi materiallar», «Yoqilg’i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish zahiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Tugallanmagan ishlab chiqarish» moddasi korxonaning har xil tsexlarida tayyorlanishi hali oxirigacha etkazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Tayyor mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mo’ljallangan buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob scheti» moddalarida muayyan daqiqada korxona ixtiyoridagi pul mablag’lari summasini ko’rsatiladi. «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar» va «Boshqa debitorlar bilan» va hokazo moddalarda esa boshqa korxonalarning ushbu korxonaga undan sotib olingan mahsulot uchun («Xaridorlar») va boshqa operatsiyalar bo’yicha («Boshqa debitorlar») qarzidir. Ko’rinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bo’lib, ularning mazmuni ko’p tushuntirishlarni talab qilmaydi. Passiv moddalari esa boshqachadir. Bu moddalardan ba’zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlinishiga qarab aniqlab olish har doim oson bo’lavermaydi. Passivdagi har bir moddaning mazmunini aniq ko’z oldiga keltirish uchun passiv umuman nimani aks ettirishini yaxshi bilib olish lozim. Yuqorida aytilganidek, passiv aktivda ko’rsatilgan mablag’larning korxona mablag’larning manbaini aks ettiradi. Passivning birinchi moddasi «Ustav kapitali (fondi)»dir. Uning summasi korxonaning yaratilish paytida shakllantirilgan mablag’lar miqdoridan iborat. Bunda korxonaning o’z mablag’larini umumiy summasi ko’rsatiladi va bu manbaadan berilgan mablag’larning o’zi balans aktivining moddalarida aniq gavdalantirilgan bo’ladi. «Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasida (kredit saldosi) korxonaning faoliyat ko’rsatishining boshidan boshlab hisobot davrigacha bo’lgan vaqt ichida jamg’arilgan (kapitallashtirilgan) foyda summasi aks ettiradi. «Uzoq muddatli kreditlar» moddasida korxonaning bankka bo’lgan qarzi aks ettiriladi. Bu moddada ko’rsatilgan summa korxona tomonidan olingan uzoq muddatli bank kreditini aks ettirib, belgilangan davrda qaytarilishi kerak. Mazkur modda korxona ixtiyorida hozircha bo’lgan (korxona tomonidan bankdan olingan) pul mablag’larining miqdorini ko’rsatadi deb o’ylash noto’g’ri bo’ladi, chunki bank tomonidan kredit ko’rinishida beriladigan pul mablag’lari odatda korxonaning hisob-kitob schyotiga yozib qo’yiladi yoki mol etkazib beruvchilardan bo’lgan qarzni uzish uchun o’tkaziladi. Demak, bu mablag’ balansning boshqa moddalarida aks ettiriladi. «Kreditorlar» moddasining «Mol etkazib beruvchilar va muddatchilar» qatorida keltirilgan summa korxonaning mol etkazib beruvchilardan sotib olingan har xil moddiy boyliklari uchun bo’lgan qarzini ko’rsatadi. «Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar va xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi. Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va xizmatchilarning bajargan ishlari uchun to’lanishi kerak bo’lgan ish haqi summasi qancha ekanligini ko’rsatadi. «Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz» moddasi korxonaning byudjet oldidagi undan undiriladigan har xil soliqlar va ajratmalarni to’lash bo’yicha majburiyatlarining summasini, ya’ni moliya organlariga bo’lgan qarzning miqdorini aks ettiradi. To’lanishi lozim bo’lgan summa aniqlanganidan keyin, korxona o’z balansining passivida shu modda bo’yicha uning summasini ko’rsatadi. Buxgalteriya balansi quyidagi belgilariga qarab tasnilanadi: Tuzish vaqtiga qarab: kirish balansi; joriy (davriy) balans; v) tugatish balansi; g) ajralish balansi; d) qo’shilish balansi; j) sanatsiya balansi. Tuzish manbalariga qarab: inventar balanslari. Faqat inventar (ro’yxati) vositalari asosida tuziladi; ular qisqartirlgan varianti bo’lib hisoblanadi. Banday balanslar mavjud mulk asosida yangi korxonalar vujudga kelganda yoki xo’jalik o’z shaklini o’zgartirganda (davlat korxonalari aktsioner jamiyatlariga aylantirilganda) talab qilinadi. daftar balansi – inventarizatsiya o’tkazish yo’li bilan oldindan tekshirilmasdan faqat daftarlardagi yozuvlar asosida tuziladi; v) bosh (generalniy) balans - hisob va invetarizatsiya ma’lumotlariga asosan tuziladi. Axborot hajmi bo’yicha: yakka balans – faqat bir korxona axborotini aks ettiradi; yig’ma balans – barcha korxonalar mablag’larini umumiy holatini aks ettiruvchi summalarni mexanik qo’shish yo’li bilan tuziladi; v) konsolidallashgan balans. Faoliyat xarakteri bo’yicha: asosiy balans – korxonaning asosiy faoliyat turi va ustaviga to’g’ri keladigan balans; asosiy bo’lmagan balans – korxonaning boshqa faoliyat turlari (yordamchi xo’jaliklari, transport, turar joy-kommunal xo’jalik va sh.k.) bo’yicha tuziladigan balans. Mulk shakli bo’yicha: davlat korxonalari balansi; aktsioner jamiyatlari balansi; v) munitsipal (shahar boshqarmasiga qarashli) balansi; g) qo’shma korxonalar, kichik va xususiy korxonalar balansi. Aks ettirish ob’ekti bo’yicha: yuridik shaxs bo’lgan korxonaning mustaqil balansi; alohida balans (filiallar, tsexlar, bo’linmalar balansi). Tozalanish usuli bo’yicha: brutto-balansi – bu barcha tartibga soluvchi moddalarni o’z ichiga oluvchi balans; netto-balans – bu barcha tartibga soluvchi moddalarni chiqarib tashlab tuzilgan balans; Bizning respubikamizda netto-balansi qo’llaniladi. 3.3. XO’JALIK MUOMALALARINING BALANSGA TA’SIRI Har bir xo’jalik yurituvchi sub’ektda o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida ko’plab xo’jalik muomalalari sodir bo’ladi. Barcha xilma-xil xo’jalik muomalalarining soni ikki mingga yaqin bo’lishi mumkin. 1972 yili professor A.S. Sotivoldiev tomonidan o’zbek tilida chop etilgan (Toshkent - 1972) “Kolxoz va sovxozlarda asosiy ishlab chiqarish-moliyaviy muomalalari bo’yicha buxgalteriya balansidagi schyotlar korrespodentsiyasi”da 1401 xo’jalik muomalalari keltirilgan. Agar hozirgi vaqtda hisobning yangi ob’ektlari (lizing, nomoddiy aktivlar, investitsiya, veksel va sh.k.) vujudga kelganini inobatga olsak, mavjud xo’jalik muomalalari ikki mingdan ham ko’p bo’lishi mumkin. Bu xo’jalik muomalalarining har biri sodir bo’lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari summalarini o’zgartirib yuboradi. Lekin bu xo’jalik muomalalari balansga faqat to’rt yo’l bilan ta’sir etadi. Shunday xo’jalik muomalalari borki, ular balansning faqat aktivigat ta’sir etadi. Bunda balansning aktivida bir modda summasi ko’payib, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi, lekin balansning umumiy summasi o’zgarmaydi. Buni birinchi tip o’zgarish deymiz. Shunday xo’jalik muomalalari sodir bo’ladiki, ular balansning faqat passiviga ta’sir qilib, passivda bir modda summasi ko’payb, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi o’zgarmaydi. Buni ikkinchi tip o’zgarish deymiz. Shunday xo’jalik muomalalari sodir bo’ladiki, ular balansning faqat passiviga ta’sir qilib, passivda bir modda summasi ko’payib, ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi o’zgarmaydi. Shunday xo’jalik muomalalari sodir bo’ladiki, ular balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini ko’paytirib yuboradi. Va nihoyat, shunday xo’jalik muomalalari sodir bo’ladiki, ular balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi. Buni to’rtinchi tur o’zgarish deymiz. Balansga ta’sir qiladigan bunday o’zgarishlarni misollarda keltiramiz. Buxgalteriya balansi hisobot davrining I - kuniga tuziladi. Xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda xo’jalik mablag’lari tarkibi va hajmi sodir bo’layotgan operatsiyalar ta’sirida uzluksiz o’zgarib turadi. Bu o’zgarishlar balansga albatta ta’sir etadi. Faraz qilaylik, hisobot davrining boshiga korxona balansi quyidagicha bo’lgan: BALANS(boshlang’ich, qisqartirilgan)
Yüklə 3,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||