Toshkent davlat agrar universiteti nukus filiali

Mutlaq samaradorlik fermer xo‘jaligi sarf qilgan sar- moya natijasida qo‘shimcha natija, ya'ni sarf
qilgan sarmo- yaning bir-birligiga olgan qo‘shimcha yalpi daromad va foy- da bilan ifodalanadi. Fermer
xo‘jaligi bo‘yicha bu quyida- gi formula bilan aniqlanadi:
                       SS
a
=       AYaDekiF S '
                                             S
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m

Bunda: SS
a
 — mutlaq samaradorlik;
           AYaDekiF — qo‘shimcha olingan foyda;
S — sarmoya (investitsiya)ning o‘sgan qismi.
Masalan, fermer xo‘jaligi bozor iqtisodi talablari da- rajasida bo‘lishini ta'minlash uchun kompleks
tadbirlar- ni amalga oshirish xo‘jalik foydasini har yili 8 mln. so‘mga oshirish imkoniyatini beradi. Bunda
sarf-xarajatlarning samaradorlik koeffitsienti - 0,27 ni tashkil etadi.
Investitsiya ayrim vositalar va yo‘nalishlar bo‘yicha sarf- langanda mutlaq samaradorlikni aniqlashda
quyidagi for- muladan foydalaniladi:
(T
0
 - T
{
 )xM
s '
Bunda: T
0
 — sarmoya qilingunga qadar bo‘lgan davrdagi mahsulot birligi;
T, — sarmoya qilingandan keyingi tannarx;
M — sarmoya qilishi natijasida olingan mahsulot yoki ish hajmi.
Masalan, fermer xo‘jaligi sigirlaridan sut sog‘ib olish- ni mexanizatsiyalash uchun sog‘ish agregatlarini
sotib olib o‘rnatdi. Bu tadbirlarga 15 mln. so‘m sarf-xarajat qildi. Natijada 100 bosh sigirning har biri 3000
kg (30 sentner) sut beradigan, qo‘lda sog‘iladigan sigir mashinalar yordami- da sog‘iladigan bo‘ldi. Sigirlar
qo‘lda sog‘ilganda 1 sentner sut tannarxi — 1300 so‘m bo‘lgan bo‘lsa, ularni mashinada sog‘ish natijasida
1 sentner sut-tannarxi 1200 so‘mni tash- kil egdi. Shu tariqa har bir sentner sutni sog‘ib olishdan — 100
so‘m tejashga erishildi. Ma'lumotlarni yuqoridagi formulaga qo‘yish orqali bu tadbirga qilingan sarflari —
investitsiyaning iqtisodiy samaradorligini aniqlaymiz: Bu tadbirga qilingan sarf-xarajat mutlaq samarador-
lik koeffitsienti - 0,2 ga teng bo‘ldi. Sarmoya sarflari- ning me'yoriy samaradorlik koeffitsienti - 0,14
so‘mga geng. Endi sarf-xarajatlarning samaradorligini yanada to‘liq- roq tushunish uchun ularni qoilash
muddatini bilish kerak, ya'ni bu sarflar o‘z qiymatini olingan qo‘shimcha daromad- lar bilan necha yilda
qoplaydi? Sarf-xarajatlarni qop- lash mudsati quyidagicha aniqlanadi: Fermer xo‘jaligi bo‘yicha:
C/AF=30000000/8000000= 3,7 iil;
Ayrim yo‘nalishlar:
..
S
15 mln „ .
M = -------- =— --------=----------- = 5
( T
0
- T
x
) *              3000
Sarmoya turi bo‘yicha me'yori:
KMt=0,14
Har ikkala tadbirda ham qoplash muddati me'yoriy mud- datdan kam bo‘lganligi sarf-xarajatning
iqgisodiy sama- rali ekanligini ko‘rsatadi.
Masalan, fermer xo‘jaligi boshoqli don ekinlari hosi- lini o‘rib-yig‘ib oluvchi kombayn xarid qilmoqchi.
Ta'mi- not bozorida 3 xil rusumdagi kombayn mavjud bo‘lib, biri Rossiya Federatsiyasida ishlab
chiqarilgan «enisey» kom- bayni, bahosi 16 mln. so‘mni, ikkinchisi AQShda ishlab chiqarilgan «Keys»
kombayni, bahosi 22 mln, uchinchisi Germaniyada ishlab chiqarilgan «KLASS» kombayni, baho- si 19
mln. so‘m.
Kombaynlar pasportida ko‘rsatilgan texnik ma'lumot- larga ko‘ra, mavsumda «enisey» — 600 tonna,
«Keys» — 1200 tonna, «KLASS» kombayni esa — 840 tonna boshoqyai donni o‘rib-yig‘ib olishi mumkin.
Har bir rusumdagi kombayn bilan o‘rib-yig‘ib olishga ket- gan joriy xarajatlar 1 tonna hisobiga «enisey»
kombayni- da — 50 ming so‘mni, «Keys» kombaynida — 35 ming so‘mni, «KLASS» kombaynida — 40
ming so‘mni tashkil etgan. Yuqorida keltirilgan ma'lumotlarni nisbiy (taqqoslama) samarador- likni
aniqlash formulasiga qo‘yish orqali qaysi rusumdagi kombaynni sotib olish fermer xo‘jaligi uchun iqtisodiy
jihatdan samarali ekanligini aniqlaymiz:
«enisey» 50+0,16*26,6=54,2 ming so‘m;
«Keys» 35+0,16*18,3=37,9 ming so‘m;
«KLASS» 40+0,16*22,6=43,6 ming so‘m.
Tahlillardan ko‘rinib guribdiki, fermer xo‘jaligi «enisey» rusumli kombaynni sotib olganda 1 tonna
boshoq- li donni o‘rib-yig‘ib olishga — 54,2 ming so‘m, «KLASS» kombaynini xarid qilganda - 43,6 ming
so‘m, «Keys» kom- baynidan foydalanganda — 37,9 ming so‘m sarf qilgan bo‘lar- di. Yoki «KLASS»
kombaynidan foydalangandan ko‘ra — 5,7 mingga, «enisey»ga nisbatan esa — 16,3 ming so‘m kam sarf
qilishga erishadi. Shuning uchun fermer xo‘jaligi «Keys» rusumli kombaynni sotib olgani ma'qul.
Mustaqil bozor munosabatlarida shakllanayot- gan respublika iqtisodiyotiga investitsiya mablag‘lari,
yangi samarali texnologiyalarning kirib kelishi mahsulot hajmini, assorti- mentini hamda daromadini
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m

oshirishga imko- niyat yaratdi. Investitsiyalar kapital, inno- vatsiya va ijtimoiy shakllarda Respublika- ning
barcha xalq xo‘jaligida samarali faoli- yat ko‘rsatmoqda. Hukumat tomonidan inves- titsiya olib keluvchi
investorlarni huquqiy himoyalash to‘g‘risida barcha qonuniy asoslar yaratildi. Investitsiya olib kirish va
undan hamkorlikda foydalanish hamda moliyalash me- xanizmlari davlat tomonidan boshqariladi, tartibga
solinadi va nazorat ishlari olib boriladi. Respublikaning jahon bozoriga chi- qishi uchun yangi
texnologiyalar zarur ekan, bu sohani rivojlantirishga katta e'tibor saq- lanib qoladi. Ayniqsa, fermer
xo‘jaliklari- ni rivojlantirishda ijtimoiy va ishlab chi- qarish infratuzilmasini rivojlantirishda investitsiya
mablag‘lari va texnologiyalari mu- him rol o‘ynaydi.
8-MAVZU. KO‘P TARMOQLI FERMER XO‘JALIKLARI INVESTITSIYA FAOLIYATINI
RIVOJLANTIRISHDA INVESTITSIYA MUHITINING O‘RNI.
Ma'lumki, iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida fermer xo‘jaligi oldiga qo‘yilgan asosiy maqsad
– tabiat omillari va moddiy-texnik resurslardan samarali foydalanish asosida sifatli va raqobatbardosh
mahsulot ishlab chiqarib moliyaviy barqorarlikka erishish hisoblanadi, Ayni paytda bu jarayon fermer
xo‘jaligida ishlovchilarning oylik darmadalarini ta'minlash, ularni ijtimoiy himoyalash va munosib mehnat
sharoitini yaratib berish bilan birga olib borilishi lozim.
Yuqoridagi maqsadga erishish faqatgina qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish orqali hal
etilishi qiyin bo‘lgan  masala hisoblanadi. Chunki qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish o‘zining
xususiyatlariga bog‘liq ravishda odatda ishlab chiqaruvchiga nisbatan kam daromad keltiradi.
Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarilishi davri bo‘yicha yaqqol mavsumiy tavsifga
egaligi boisdan mahsulot yoppasiga pishib yetilgan paytda bozorlarga olib chiqiladi. Bu paytda baho keskin
pasayishi sababli fermer uchun kam foyda keltiruvchi yoki umuman foyda keltirmaydigan o‘rtacha baho
ham shakllanishi mumkin.
Shu bilan birgalikda aksariyat qishloq xo‘jaligi mahsulotlari (meva-sabzavot mahsulotlari, go‘sht va
sut kabi) tez buzuluvchi va o‘z sifatini (tovarlilik darajasini) tez yo‘qotuvchi mahsulot hisoblanadi. Natijada
fermer mahsulotini tezroq sotishga harakat qiladi bu esa bozordagi bahoning yanada pasayib borishiga olib
keladi.
Ko‘pchilik qishloq  xo‘jaligi mahsulotlari taransportda uzoq masofalarga tashish uchun chidamsiz
mahsulotlar hisoblanishi boisdan uzoq bozorlarga olib borishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Natijada fermer
yetishtirgan mahsulotini bahosi pastroq bo‘lsa ham o‘zi uchun yaqinroq bo‘lgan mahalliy bozorlarda
sotishga harakat qiladi.
Shuning uchun ham fermer xo‘jaliklari ishlab chiqargan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tayyorlash,
saqlash, qayta ishlash va samarali sotish masalasini hal etmasdan turib ko‘zlangan foydalilik darajasiga
erisha olmaydi. Bunday faoliyat bilan shug‘ullanayotgan fermer xo‘jaliklarini biz bugungi kunda ko‘p
tarmoqli fermer xo‘jaliklari deb atamoqdamiz.
Sizga ma'lum ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini rivojlantirini rag‘batlantirish masalasi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2012 yil 22 oktyabrdagi PF-4478-sonli Farmoniga muvofiq amalga
oshirilmoqda.
Endi masalaning ba'zi tomonlariga e'tibor qaratishingizni so‘raymiz.
Bu yerda birinchi o‘rinda ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaligini tashkil etish - qanday maqsad va vazifani
ko‘zlagan holda amalga oshiriladi - degan savolga javob topilishi muhim deb hisoblaymiz.
Nimaga deganda ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarini rivojlantiish masalasini hal etishda qo‘yilga
maqsadga baho berar ekan – mahalliy amaldor boshqacha ko‘rinishda, fermer boshqacha ko‘rinishida,
olimlar esa yana bir boshqacha ko‘rinishda talqin qilishadi.
Bizning nazarimizda bu yerda bitta va yagona maqsad qo‘yiladi. Bu maqsad - mavjud yer-suv, mehnat
resurslari, neft mahsulotlari, mineral o‘g‘itlar, texnika vositalari, bino va inshootlardan kabi vositalardan
unumli foydalangan holda fermer xo‘jaligining oladigan foydasi miqdorini oshirish maqsadi hisoblanadi.
Fermer xo‘jaligining oladigan foydasi miqdorini oshirish esa - mavjud yer va suv resurslaridan
foydalanishda zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, ilg‘or tajribalar, agrar ilm-fani yutuqlariga
tayanish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash, tashish va boshqa xizmatlar ko‘rsatish
sohalariga investitsiyalar jalb qilish evaziga amalga oshiriladi.
Demak, ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaligi oldiga qo‘yilgan asosiy vazifaga aniqlik kiritib oldik. Bundan
buyongi barcha tadbirlarimiz qo‘yilgan asosiy maqsadni amalga oshirishga ko‘maklashishi kerak bo‘ladi.
Endi yana bir muhim masala  “Ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaligi” o‘zi qanday tushuncha ekanligiga
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m

aniqlik kiritib olishimiz lozim.
Odatda tarmoq so‘zi iqtisodiy nuqtai-nazardan yagona bir soha doirasida amal qiladigan ammo, ishlab
chiqarishning biron bir tugallangan, alohida mahsulot yetishtirish maqsadlariga bo‘ysindirilgan yo‘nalishiga
aytiladi. Bunda ko‘pincha asosiy va qo‘yimcha tarmoqlar ajratib olinadi.
Masalan, qishloq xo‘jaligi alohida soha hisoblanadigan bo‘lsa, uning asosiy tarmoqlari sifatida
o‘simlikchilik va chorvachilik yo‘nalishlari qabul qilingan. Har bir tarmoq o‘z o‘rnida yana kichik
tarmoqlarga bo‘linib boradi.
Masalan, paxta-g‘allachilik yo‘nalishidagi fermer xo‘jaliklarida asosiy tarmoq bu paxta va g‘alla
yetishtirish hisoblansa,sabzavotchilik fermer xo‘jaliklarida asosiy tarmoq sabzavot mahsulotlari yetishtirish
hisoblanadi.
Bunday ajratishni to‘g‘ri deb hisoblaymiz. Chunki, har bir yo‘nalishda fermer xo‘jaliklari uchun
qonunlarda aniq o‘lchamdagi yer maydonlari belgilab qo‘yilgan. Bu yer maydonlaridan maqsadli
foydalanish ham amaldagi qonunlar bilan tartibga solinadi.
Ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklaridagi “Asosiy tarmoq” tushunchasiga aniqlik kiritib oldik. Fermer
xo‘jaliklarida bu masala - yer uchastkalarining uzoq muddatli ijarasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmoqda. Endi
o‘z o‘zidan qo‘shimcha tarmoqlar masalasi hal bo‘ladi.
Ya'ni, fermer xo‘jaligining asosiy tarmoqdan boshqa yo‘nalishlarda tashkil etgan ishlab chiqarish
faoliyati qo‘shimcha tarmoq hisoblanadi. Ushbu qo‘shimcha tarmoqlarni samarali rivojlantirish maqsadida
investitsiyalar jalb qilish maqsadga muvofiqdir, chunki bu xol fermer xo‘jaliklarining qo‘shimcha
daromadini oshirishga olib keladi.
Ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklari investitsiya faoliyatini rivojlantirishda investitsiya muhitining o‘rni juda ahamiyatlidir,
chunki xar qanday investor investitsiya muhitiga uning jozibadorligiga e'tibor beradi.
Mikroiqtisodiyot darajasida investitsiya muhiti bir tomondan investor-firmasi va ikkinchi tomondan
xorijiy investitsiyani qabul qiluvchi xo‘jalik sub'ektlari, ya'ni sotuvchilar, sotib oluvchilar, banklar hamda
kasaba uyushma va boshqa jamoat tashkilotlari o‘rtasidagi ikki yoqlama munosabatlarni aks ettiradi. Bu
darajada investitsiya iqlimi umumlashtirilgan baholar iqtisodiy, huquqiy va madaniy jabhalarda yaqqol
ko‘rinadi. Makro va mikroiqtisodiyot darajalari birgalikda yagona investitsiya muhitini tashkil etadi va
potensial investorlar hamda kapitalni qabul qiluvchi tomonlarning bo‘lajak munosabatlarini belgilab beradi.
Investitsiya muhiti ob'ekt kategoriyasi bo‘lib, har bir alohida olingan vaqt doirasida investorlar uchun
haqiqatda mavjud bo‘lgan shart- sharoitlar majmuasini aks ettiradi. Lekin hozirgi sharoitda investitsiya
muhiti faqat davlat organlari ta'siri ostida shakllanmoqda. Albatta, bu ishlarni amalga oshirishda jahon
tajribasidan, jumladan xorijiy investitsiya bilan tashkil etilib, yuksak iqtisodiy ko‘rsatkichlarga erishgan
kompaniya va firmalar tajribasidan kengroq foydalanish kerak. Bu jarayonni amalga oshirishda milliy
xususiyatlarni ham hisobga olish lozim.
Davlat hokimiyatining ta'sirchanligi investitsiya muhitini aniqlovchi omillardan biridir. Shundan kelib
chiqib, har bir kapital jalb qiluvchi mamlakat ma'lum bir investitsiya tizimiga egaligini ta'kidlash mumkin.
Bu tizim huquqiy me'yorlar va muassasalardan iborat xorijiy investitsiyalarni qabul qilish tizimi va
investitsiya muhitini o‘z ichiga oladi. Xorijiy kapitalni qabul qilish tizimi investitsiya muhitining
komponenti bo‘lib xizmat qiladi va unga nisbatan mustaqil ravishda tashkil etiladi. Chunki u investitsiya
muhitini o‘zgartirishga qodirdir. Xorijiy investitsiyalarni qabul qilish tizimi qabul qiluvchi tomonning
xorijiy kapitalni milliy iqtisodiyotga qulay ravishda kirib kelishini namoyon etsa, investitsiya muhiti kirib
kelgan kapitalni mamlakat ichida optimal ravishda o‘sib borish vaziyatiga baho beradi.
Xorijiy investitsiyalarni jalb etish orqali sanoatni yangi zamonaviy texnologiyalar bilan, qishloq
xo‘jaligida qayta ishlovchi sanoat majmuini va boshqa sohalarda tub o‘zgarishlar yasash mumkin. Shunday
ijobiy ishlarni amalga oshirish uchun xorijiy investorlarga qulay bo‘lgan investitsiya muhitini yaratib berish
kerak. Investitsiya muhiti iqtisodiyotda yangi tushuncha emas, ammo mustaqil O‘zbekiston sharoitiga
nisbatan ishlab chiqilmagan. Endi bu sharoitni yaratishga urinishlar bo‘lmoqda. Bir qator rivojlangan
davlatlar bu jarayonni ijobiy tarzda amalga oshirgan. Investitsiya muhitining ahamiyati, amaliy jihatdan,
qaysi boyliklar va yo‘nalishlar tizimi asosida xorijiy investorlar faoliyat yuritishlari to‘g‘risida tushuncha
beradi va shuning negizida xorijlik investorlarga nisbatan qanday munosabatda bo‘lishni ishlab chiqishga
imkoniyat yaratadi.
Investitsiya muhiti- juda keng ma'noda ishlatiladigan tushuncha bo‘lib, investor tomonidan hisobga
olinadigan barcha muammolar va masalalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Investor tomonidan ma'lum bir
davlatga investitsiya qilishning qulay va noqulay tomonlari baholanadi, shu bilan bir qatorda, o‘z kapitalini
kiritmoqchi bo‘lgan mamlakat mafkurasi, siyosati, iqtisodiyoti va madaniyatiga katta ahamiyat beriladi.
Investitsiya muhiti har tomonlama chuqur tahlil qilinishi asosida investitsiya riski aniqlanadi. Investitsiya
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m

muhiti va risk darajalari bir-birlariga teskari nisbatdadir. Investitsiya muhiti qanchalik qulay bo‘lsa,
investorning tadbirkorlik riski shunchalik past darajada bo‘ladi va bu investorlarning kirib kelishini
ko‘paytiradi. Aksincha, investitsiya muhiti noqulay bo‘lsa, risk darajasi yuqori bo‘ladi. Bu esa investitsiya
qabul qiluvchining sarf-xarajatlarining o‘sishiga olib keladi. Shunday qilib, investitsiya muhitining holati
faqat investor uchun emas, balki investitsiya qabul qiluvchi uchun ham muhimdir.
2. Investitsiya risklari va toifalari
Hozir turli mamlakatlar va mintaqalar o‘rtasidagi investitsiya uchun avj olayotgan raqobat ko‘rashi
nuqtai nazaridan investitsiya riski tushunchasini ko‘rib o‘tish zarur. Investitsiya oqimlarining u yoki bu
mamlakatlarga yo‘nalganligi, shuningdek ularning real hajmlari oxir- oqibat shu risklar bilan belgilanadi.
Umuman olganda investitsiya riskini uch toifaga bo‘lish mumkin:
1.
Asosiy (yoki mamlakat bilan bog‘liq) risk:
-investitsiya kiritiladigan mamlakatdagi siyosiy va ijtimoiy barqarorlik;
-hukumat o‘tkazadigan makroiqtisodiy siyosatning izchilligi va barqarorligi (inflyasiya darajasini
nazorat qilish, byudjet, kredit siyosati va boshqalar);
-tadbirkorlik faoliyatidan olingan foyda va boshqa daromadlarning investitsiya qo‘yilgan
mamlakatdan xorijga o‘tkazish imkoniyatlari va sharoitlari;
-investitsiyalashning o‘zga huquqiy sharoitlari (xorijiy investorlar huquqini himoya qiladigan qonun
va qonun doirasidagi harakatlarning mavjudligi).
2.
Shartnoma yoki investitsiyaga qadar risk:
-murakkab jarayonlarning davomiyligi va samaradorligi;
-shartnoma shartlarini kelishish va ma'qullash jarayoni, shuningdek tomonlarning shartnomalarda
nazarda tutilgan shartlarga rioya etishlarini nazorat qiladigan muassasalarning bo‘lishi va samarali ishlashi;
-munosib mahalliy sherik topish imkoniyati;
-yangi tashkil etiladigan korxona nizom jamg‘armasiga uskuna- jihozlar, texnologiyalar, nou-xau,
xomashyo, materiallar va boshqa ko‘rinishida qo‘shiladigan hissani baholash tizimining mavjudligi;
-intellektual mulkni himoya qilishning xuquqiy asoslari, shu jumladan texnologiyalarni
transfertlash (o‘tkazish) masalalari.
3.
Operatsion yoki investitsiyadan keyingi risklar:
-operatsion (harakat) qarorlarni qabul qilish jarayoni tartib- qoidalari va davomiyligi;
-foyda va uni taqsimlash masalalari bo‘yicha qaror qabul qilish jarayonida ta'sir ko‘rsatish darajasi;
-menejmentni tashkil etish masalalari, shu jumladan investitsiya loyihasi infratuzilmasini, xodimlarni
boshqarish, moliyaviy menejmentni tashkil etish;
-mahalliy xomashyodan foydalanish imkoniyatlari va uni olish tartiblarini hal qilishning davomiyligi;
-mahalliy bozor marketingi; -malakali mahalliy ish kuchining topilishi;
-jamoat havfsizligi, shu jumladan ushbu mamlakatda ishlayotgan xorijlik xodimlar uchun xavf-
xatarsiz ishlash sharoitlari.
Har bir kompaniya o‘zining investitsiyalash strategiyasi, raqobat ko‘rashidagi o‘z o‘rnidan kelib
chiqqan holda investitsiya riski majmuini mustaqil baholaydi va u yoki bu mamlakatga investitsiya kiritadi.
Keyingi o‘n yillarda rivojlangan mamlakatlardagi kompaniyalar bilan sanoat jihatidan jadal rivojlanayotgan
mamlakatlarning kompaniyalari o‘rtasidagi farqlar yaqqol ko‘zga tashlana boshladi.
Rivojlangan mamlakatlardagi kompaniyalar g‘oyat sinchkov va pishiqligi bilan ajralib turadilar. Ular
mamlakatdagi siyosiy- iqtisodiy vaziyatni uzoq o‘rganadi, tahlil etadi va shundan keyingina bu mamlakatga
investitsiyalar kiritish yoki kiritmaslik haqida bir qarorga keladi. Yangi sanoati rivojlangan
mamlakatlardagi kompaniyalar ularga qaraganda faolroq. Ularning strategiyasi hujumkorligi va tezkorligi
bilan ajralib turadi. Bu kompaniyalar uchun yangi bozorlarga tez kirish hamda u yerda yetakchi mavqyeni
egallash asosiy masala hisoblanadi.
Bozorga kirishning ham birinchi, ham ikkinchi strategiyasiga ko‘plab misollar keltirish mumkin.
Ammo ularning qaysi biri yaxshi, qaysi biri yomon degan savolga javob berish qiyin. Bu strategiyalar
umuman boshqa- boshqa, har biri mazkur mamlakatlarning tarixiy tajribasi, biznes olami an'analari,
kishilarning mentaliteti (dunyoqarashi) asosida shakllangan.
O‘zbekistonda mustaqillikka erishgandan so‘ng xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga jalb qilish
tizimini yaratishga kirishildi. Bu borada bir qator qonunlar va Prezident farmonlari chiqarildi. "Tashqi
iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida", "Chet el investitsiyalari va xorijiy investorlar faoliyatining kafolatlarini
takomillashtirish to‘g‘risida"gi qonun va farmonlari shular jumlasidandir. Bu qonun va farmonlar ma'lum
ma'noda xorijiy investitsiyalarni jalb etishning huquqiy asosini tashkil etadi.
Investitsiya muhitiga bir qator omillar ta'sir ko‘rsatadi.
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m
Click here to buy
A
B
B
Y
Y
PD
F Transfo
rm
er
2
.0
w
w
w .A
B B Y Y.
c o
m

Siyosiy omillar: -xorijiy investitsiya borasida davlat siyosati; -xalqaro kelishuvlarga
rioya qilish; -davlatning iqtisodiyotga aralashuvi darajasi; -iqtisodiy siyosatning
hayotiyligi;
-mamlakatning xalqaro shartnomalar tizimida qatnashuvi;
-davlat apparatining ish faoliyati;
-siyosiy hukumatning investitsiyalarga moyilligi.
Iqtisodiy omillar: -iqtisodiyotning umumiy holati (yuksalish, pasayish); -valyuta
ko‘rsining barqarorligi; -inflyasiya jarayonining dinamikasi; -soliq imtiyozlari; -bojxona
tartibi; -ish kuchidan foydalanish tartibi; -ish kuchi qiymati;
-aniq mahsulotlarga talab va taklif; -kredit qiymati va boshqalar.
Ijtimoiy omillar: -jamoatchilikning xususiy mulk va xorijiy investitsiyalarga munosabati;
-jamiyatning mafkuraviy birdamlik darajasi;
-mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotining asosiy masalalari bo‘yicha kelishuvning mavjudligi;
-ishchi guruhining tashkilotchiligi.
Biron mamlakatning investitsion muhitini tahlil qilinganda, amaldor nuqtai nazari emas, balki o‘z
mablag‘ini daromad keltiruvchi loyihaga joylashtirmoqchi bo‘lgan xorijiy investorlarning fikrlari
ahamiyatlidir. Ularning fikricha investitsiya muhiti bir qator zaruriy omillarga bog‘liq bo‘lib, ularning
mavjudligi investitsiya muhitining eng qo‘lay bo‘lishini ta'minlaydi.
Birinchisi, siyosiy barqarorlik bo‘lib, uning mavjud bo‘lishi investorning kelgusi ishlarini
rejalashtirish va ishonch bilan oldinga intilishiga imkon beradi. U kuchli qonuniy tizimning mavjudligi,
tashqi va ichki harbiy nizolar hamda inqilobiy o‘zgarishlarning bo‘lmasligida namoyon bo‘ladi.
Ikkinchisi, iqtisodiy samaradorlik. Har bir investor iqtisodiy o‘sish juda yuqori bo‘lgan, hukumat
iqtisodiyotni rivojlantirish borasida barqaror siyosat olib borayotgan mamlakat iqtisodiyotiga mablag‘
sarflashni xohlaydi.
Yana bir muhim omil mamlakatdagi hukumat rahbarlari, mehnat jamoalari, muholif partiya vakillari
va xalqning xorijiy investorlarga nisbatan bo‘lgan do‘stona munosabatlaridir. Undan tashqari oddiy
xalqning xorijliklarga, ularning mamlakatdagi ijtimoiy- iqtisodiy faoliyatiga bo‘lgan munosabati ham katta
ahamiyat kasb etadi. Ushbu omil ham investorlarning mamlakatdagi faoliyatlariga katta ta'sir o‘tkazadi.
Hukumatning siyosati yana bir muhim omil hisoblanib, investorlarning faoliyatiga turlicha ta'sir
o‘tkazishi mumkin. Albatta, hukumat olib borayotgan iqtisodiy siyosat bevosita yoki bilvosita biznes, savdo
va investitsiyalash jarayoniga o‘z ta'sirini o‘tkazadi. Bunda uch jihatga alohida e'tibor berilishi zarur: xorijiy
investorlarning loyihalarda qatnashish darajasi. Xorijiy investorlarni o‘z biznesining qanday qismiga egalik
qilishlari qiziqtiradi. Bu esa loyiha turiga bog‘liq: a) agar investitsiya loyihasi eksportga yo‘naltirilgan
hamda xomashyoning asosiy qismi chetdan keltirilayotgan bo‘lsa, investor biznesning maksimal darajada
katta qismiga (ba'zida 100% ziga) egalik qilishga da'vogar bo‘ladi; b) agar investitsiya loyihasi eksportga
yo‘naltirilgan hamda xomashyoning asosiy qismi mamlakatning ichki xomashyosi bo‘lsa, investor huddi
shunday biznesning qo‘shni mamlakatlardagi shart-sharoitlariga qarab ish tutadi; v) agar investitsiya
loyihasi mahsulotni ichki bozorda sotishga mo‘ljallagan bo‘lsa, ko‘pgina TMKlar sherikchilik asosida ish
yuritishga harakat qiladilar, aks holda boshqa raqobatchilar ulardan oldin bozorni egallab olishlari mumkin.
Xorijliklarning mehnati. Xorijiy investorlar o‘z biznesi va daromadlarini hamyurtlari nazorati ostida
bo‘lgani ma'qul, deb fikralashadi. Ammo ishga juda ko‘p xorijliklarni jalb etish xarajatlarni oshirib
yuboradi. Valyuta muomalasini tartibga solish. Xorijiy investorlarni mamlakatga mablag‘ olib kirish, uni
sarflash imkoniyatlaridan tashqari biznesdan topilgan daromadni konvertirlangan valyutaga ayirboshlash,
chetga olib chiqish, valyuta hisob raqamiga ega bo‘lish imkoniyatlari nihoyatda qiziqtiradi.
Keyingi omil infratuzilma holati bo‘lib, u mamlakatdagi yuqoridagi sanab o‘tilgan omillarning mavjud
bo‘lishidan keyingi muhim omillardandir. Unda ishlab chiqarish uchun yer maydonlaridan foydalanish,
yerni ijaraga olish shartlari va muddati, avtomobil va temir yo‘llarning sanoat hududlarini asosiy transport
bo‘g‘inlari (portlar, aeroportlar) va bozorlar bilan bog‘langanligi, elektr energiyasining mavjudligi, suv
ta'minoti darajasi (ba'zi hollarda ichimlik suv bilan ta'minlanganlik darajasi), telekommunikatsiyaning
rivojlanish darajasi, telefon, faks, teleks aloqalarining mavjudligi, kompyuter orqali aloqa o‘rnatish
masalalari muhimdir.
Ishchi kuchi. Ko‘pincha xorijiy investitsiyalarni kiritishning asosiy sababi qilib qabul qiluvchi
mamlakatda ish kuchining arzonligi ko‘rsatiladi. Lekin, investitsiyalarni jalb qilishga savodxonlik, ishchi
kuchining malaka darajasi, mehnat qilish etikasi, mehnat unumdorligi darajasi, turli ijtimoiy harakatlarning
ishlab chiqarish jarayoniga ta'siri va boshqalar ham o‘z ta'sirini ko‘rsatadi.
Banklar va moliya. Mamlakatda jahon savdosi va investitsiya sohasida foydalaniladigan barcha