Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

 
11.1-rasm. Xarajatlarning namoyon bo‘lish sohasiga ko‘ra turkumlanishi 
Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari faqat tovarni ishlab chiqarish bilan 
bog‘liq xarajatlarni o‘z ichiga olib, tovar birligi qiymatining faqat bir qismini 
tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan qo‘shimcha mahsulot 
qiymati miqdoriga kam bo‘ladi.
Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog‘liq 
bo‘lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetkazilguncha 
ketadigan sarflarga aytiladi.
Ular ikki guruhga bo‘linadi: qo‘shimcha muomala 
xarajatlari va sof muomala xarajatlari. 
Tovarlarni o‘rash, qadoqlash, saralash, 
transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qo‘shimcha muomala 
xarajatlari hisoblanadi. 
Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish 
xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini 
UMUMIY XARAJATLAR
Ishlab chiqarish xarajatlari 
Muomala xarajatlari 
Ish haqi 
Xom-ashyo 
xarajatlari 
Yonilg‘i va moylash 
matеriallari xarajatlari 
Amortizatsiya va h.k. 
Qo‘shimcha 
muomala xarajatlari 
Sof muomala 
xarajatlari 

---

326 
oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan 
qoplanadi. 
Cof muomala xarajatlari tovarni sotish bilan bog‘liq bo‘lib, sotuvchilarning 
maoshi, marketing (iste’molchilar talabini o‘rganish), reklama va shu kabi 
xarajatlardan iborat bo‘ladi.
Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va 
ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda 
hisobidan qoplanadi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo‘nalishdagi konsepsiyalari 
marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, ular bu boradagi 
klassik nazariyalarni ham ma’lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu 
konsepsiyalarning o‘ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini 
tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish 
imkoniyatlaridan kelib chiqadilar. 
Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi bo‘yicha korxona ishlab chiqarish 
jarayonida foydalaniladigan resurslar o‘z resurslari yoki jalb qilingan resurslar 
bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra xarajatlar ichki yoki tashqi xarajatlarga bo‘linadi 
(11.2-rasm).