Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

O‘zgaruvchi xarajatlar (O‘X) deb ishlab chiqarish hajmining 
o‘zgarishiga ta’sir qiladigan xarajatlarga aytiladi. 
Unga xomashyo, material, 
yonilg‘i, transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar 
kiradi. 
Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o‘zgaruvchi xarajatlar 
yig‘indisi umumiy xarajatlar (UX)ni tashkil qiladi. 
Doimiy (DX), o‘zgaruvchi (O‘X) va umumiy (UX) xarajatlarning grafikdagi 
ifodasini 11.4-rasm orqali ko‘rishimiz mumkin. 

S
 

UX 
 
 

O‘X 

DX 
 
 
 
0

Q
 

11.4-rasm. Doimiy, o‘zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi 
tasviri 
Mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hisoblash 
uchun o‘rtacha umumiy, o‘rtacha doimiy va o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar 
tushunchalaridan foydalaniladi. 
O‘rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) 
xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori nisbatiga teng: 
М
UХ
Х

U
O'
;
 
bu yerda: O‘UX – o‘rtacha umumiy xarajatlar; 

---

330 
UX – umumiy xarajatlar; 
M – ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori. 
O‘rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan 
mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi: 
М
DXS
Х

D
O'
;
 
bu yerda: O‘DX – o‘rtacha doimiy xarajatlar; 
DXS – doimiy xarajatlar summasi. 
 O‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar o‘zgaruvchi xarajatlarni ishlab 
chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi: 
М
ХS
Х
O'
O'
O'

; 
bu yerda: O‘O‘X – o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar; 
O‘XS – o‘zgaruvchi xarajatlar summasi. 
Shartli raqamlar yordamida korxonaning doimiy, o‘zgaruvchi, umumiy va 
o‘rtacha xarajatlari to‘g‘risidagi misolni ko‘rib chiqamiz (11.1-jadval).