Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

 
11.2-rasm. Xarajatlarning jalb etilish manbaiga ko‘ra turkumlanishi 
UMUMIY 
XARAJATLAR 
Tashqi xarajatlar 
Ichki xarajatlar 
Ishchi kuchiga sarflar 
Xomashyo xarajatlari 
Yonilg‘i-enеrgiya xarajatlari 
Transport-aloqa xizmati 
xarajatlari 
Asosiy kapital amortizatsiyasi 
Ijara haqi 
Qarz pul mablag
‘
lari va foizlari 
Bank xizmati xarajatlari 
Mе'yordagi foyda 

---

327 
 
Tashqi xarajatlar korxona tomonidan zarur resurs va xizmatlarni 
tashqaridan to‘lov asosida jalb etishi uchun sarf qilingan xarajatlardir.
Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xomashyo va materiallar uchun 
to‘lovlar, kredit uchun foiz to‘lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport 
xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to‘lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to‘lov 
hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham 
ataladi. 
Korxonaning o‘ziga tegishli bo‘lgan resurslardan foydalanishi bilan 
bog‘liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi.
Bunday xarajatlar pul to‘lovlari 
shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o‘z resurslari 
qiymatini shunga o‘xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali 
amalga oshiriladi.
Tashqi va ichki xarajatlarning mohiyatini ochib berish, ularning bir-biridan 
farqini tushuntirishda bugungi kunda xo‘jalik amaliyotimizda faoliyat yuritayotgan 
ko‘plab yakka tartibdagi tadbirkorlarni yaqqol misol tariqasida keltirish mumkin. 
Aytaylik, biron-bir tadbirkor o‘ziga qarashli bo‘lgan xonadonda kichik ishlab 
chiqarish sexi tashkil qildi. Bu yerda uning tashqi xarajatlari aniq: ishlab chiqarish 
uchun zarur bo‘lgan xomashyo uchun to‘lov, elektr energiyasi, suv va boshqa 
kommunal xizmatlar uchun to‘lovlar, transport xizmatlari uchun to‘lov va 
boshqalar. Bu o‘rinda ichki xarajatlar nimadan iborat bo‘ladi, degan savol tug‘ilishi 
tabiiy. Misolimizdan ko‘rinadiki, tadbirkor sex binosi sifatida o‘z xonadonidan 
foydalanyapti. Shubhasiz, u o‘z xonadonidan foydalanganligi uchun o‘ziga haq 
to‘lamaydi, biroq agar u ushbu xonadonni biron-bir kishiga ijaraga berganida 
ma’lum miqdorda (aytaylik, bir oyga 200 ming so‘m) pul daromadi olgan bo‘lar 
edi. Uning xonadonidan sex sifatida foydalanish muqobil holatda kelishi mumkin 
bo‘lgan ijara to‘lovidan, ya’ni 200 ming so‘mdan mahrum etmoqda. Demak, bu 
o‘rinda tadbirkor «ko‘zga ko‘rinmagan» holda 200 ming so‘m sarflamoqda, ya’ni 
ichki xarajat qilmoqda. Bu turdagi ichki xarajatlarga yana tadbirkorning o‘zining 

---

328 
ish haqini, agar oila a’zolari mehnatidan foydalansa, ularning ish haqini va shunga 
o‘xshash boshqa xarajatlarni kiritish mumkin.
Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ushlab turish uchun zarur bo‘lgan 
to‘lov – me’yordagi foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy 
qismi hisoblanadi. Me’yordagi foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi.