Ilmiy abstraksiya usuli – tafakkur va tahlil paytida xalal berishi mumkin bo‘lgan ikkinchi darajali narsalar, voqea-hodisalarni fikrdan chetlashtirib, o‘rganilayotgan jarayonning asl mohiyatiga e’tiborni qaratishdir. Bu usul
yordamida o‘rganilayotgan voqea va hodisaning ichki, ko‘zga ko‘rinmaydigan
mohiyati, uning asl mazmuni bilib olinadi.
Aslida har bir iqtisodiy jarayon yoki hodisa o‘nlab omillarning ta’siri ostida
ro‘y beradi. Mazkur jarayon yoki hodisaning chuqur mazmunini ochib berish
maqsadida har bir omilni o‘rganish, bir tomondan, o‘ta mushkul va sermashaqqat
hisoblansa, boshqa tomondan, u qadar muhim bo‘lmagan jihatlarni ham yuzaga
chiqarib, tadqiqotchini voqeaning asl mohiyatidan chalg‘itadi. Shunga ko‘ra,
tadqiqotchi uchun jarayon va hodisalarni ilmiy tahlil qilishda birinchi darajali,
ahamiyatli va asosiy omillarni ajratib olib, diqqat markazini shunga qaratish
muhim hisoblanadi. Bu harakatlar amalda tadqiqotchining ongida, fikran va
muntazam ravishda sodir bo‘ladi. Aynan shu jarayon ilmiy abstraksiyalashdir.
Ilmiy abstraksiyalash natijasida hodisa va jarayonlarning eng umumiy
xususiyat va aloqalarini namoyon etuvchi ilmiy tushuncha – kategoriyalar ishlab
chiqilishi mumkin. Masalan, dunyoda ishlab chiqarilayotgan millionlab turlicha
tovarlarning tashqi xossalaridagi ko‘plab tafovutlardan abstraksiyalashgan holda,
biz ularni yagona iqtisodiy kategoriya – tovar tushunchasi orqali ifodalaymiz.
Bunda turli tovarlarni birlashtiruvchi eng asosiy jihat – bu sotish, ayirboshlash
uchun ishlab chiqarilgan mahsulot ekanligini qat’iy e’tirof etamiz. Biroq, ilmiy
abstraksiyalash uchun tadqiqotchi muayyan hodisa va jarayonning mazmun-
mohiyatiga oid bilimlar bilan yetarli darajada qurollangan bo‘lishi lozim. Aks
holda, u asosiy va ikkilamchi darajali omillarni to‘g‘ri ajrata olmay, pirovardida
noto‘g‘ri xulosa chiqarishiga olib keladi.
37
Ilmiy bilishning muhim usullaridan yana biri – tahlil va sintez usulidir. Tahlil
va sintez deyarli barcha fanlar uchun samarali qo‘llash mumkin bo‘lgan usullardan
biri hisoblansada, uning iqtisodiy fanlar uchun ahamiyati juda beqiyosdir.
