Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

Differensial renta II xo‘jaliklarni intensiv rivojlantirish, yerning 
hosildorligini oshirish uchun qo‘shimcha xarajatlar sarf qilish bilan, ya’ni 
qishloq xo‘jaligida kimyoviy o‘g‘itlarni qo‘llash, yerlarning meliorativ 
holatini yaxshilash, qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash va elektrlashtirish 
darajasi bilan bog‘liq holda vujudga keladi.
13.3-jadval
Differensial renta II ning hosil bo‘lishi 
Ishlab 
chiqarish 
davri 
Ishlab 
chiqarish 
xarajatlari 
(so‘m) 
Yalpi 
mahsulot 
(tonna) 
1 tonna 
mahsulotning 
individual 
qiymati 
(so‘m) 
1 tonna 
mahsulotning 
ijtimoiy 
qiymati 
(so‘m) 
Sotilgan 
mahsulot 
summasi, 
so‘m
Qo‘shimcha 
mahsulot, 
ya’ni dif-
ferensial 
renta II, 
so‘m 
Birinchi 
yil 
10000 
20 
500 
500 
10000 
- 
Ikkinchi 
yil 
15000 
40 
375 
500 
20000 
10000 

---

387 
Bu holni biz 13.3-jadvalda shartli misol bilan ifoda etishimiz mumkin. 
Misolimizda yerga qo‘shimcha 5 ming so‘m xarajat qilish natijasida 
qo‘shimcha 20 tonna mahsulot olinsa, u holda birinchi yilga nisbatan qo‘shimcha 
olingan 10 ming so‘m daromad differensial renta II ni tashkil etadi. Bunday 
intensiv rivojlanish qishloq xo‘jaligida bosh yo‘l hisoblanadi. Chunki qishloq 
xo‘jaligini intensiv rivojlantirmay turib, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni va 
jamiyat a’zolarining o‘sib borayotgan talabini qondirib bo‘lmaydi. Shuning uchun 
ham qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirish uchun alohida e’tibor beriladi. 
Buning uchun qishloq xo‘jaligini agrar sanoatlashgan asosga qo‘yish, 
intensivlashtirishni tezkorlik bilan amalga oshirish choralari ishlab chiqilishi 
lozim. Keyingi yillarda mamlakatimizda qishloq xo‘jaligini zamonaviy texnika 
bilan ta’minlash uzluksiz o‘smoqda. Qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirish 
uchun ajratilgan kapital mablag‘lar ham ortmoqda. 
Agar hamma joyda bir xil xarajat qilinib, hosildorlik bir xil oshirilsa edi, unda 
hech qanday differensial renta II bo‘lmas edi. Gap shundaki, yer birligiga 
sarflangan bu xarajatlar turli hududlarda, viloyatlarda, xo‘jaliklarda turlicha 
darajada amalga oshiriladi va natijada hosildorlik ham turlicha oshadi. 
Qishloq xo‘jalik mahsulotining ijtimoiy qiymati bilan yakka tartibdagi 
qiymati o‘rtasidagi tafovut xo‘jaliklarning ustama qo‘shimcha mahsulotini tashkil 
qiladi. Ya’ni, differensial rentaning har ikkala ko‘rinishini (renta I va II ni) o‘z 
ichiga oladi. Differensial renta I va II mahsulotning muayyan ijtimoiy qiymati 
bilan hudud bo‘yicha yoki alohida olingan xo‘jalikning individual qiymati 
o‘rtasidagi tafovutdan iboratdir. Shu hosil qilingan daromadlar davlat bilan xo‘jalik 
o‘rtasida taqsimlanadi. Uning davlatga to‘langan qismi yer rentasi ko‘rinishini 
oladi (chunki bizda yer davlat mulkidir).
Differensial renta I yuqorida qarab chiqilganidek, xo‘jaliklar faoliyatiga 
bog‘liq bo‘lmagan tabiiy sharoitda vujudga keladi. Shuning uchun ham qishloq 
xo‘jaligi korxonalarida hosil qilingan bu xildagi renta yer davlat mulki bo‘lganligi 
sababli uning manfaatlari yo‘lida sarf qilish maqsadida markazlashtirilgan davlat 

---

388 
fondida (budjetida) to‘planishi lozim. Bu hol o‘rta va yaxshi unumli yerda 
joylashgan xo‘jaliklarning iqtisodiy manfaatdorligiga putur yetkazmaydi, balki 
boshqa xo‘jaliklar bilan ozmi-ko‘pmi iqtisodiy sharoitlarni tenglashtirish imkonini 
beradi. Markazlashtirilgan davlat fondiga o‘tgan bu mablag‘lar (differensial renta 
I) ni mamlakat oldida turgan vazifalarni bajarish, xususan yangi yerlarni 
o‘zlashtirish va yer unumdorligini yuksaltirish bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlarni 
amalga oshirish uchun yo‘naltirilishi mumkin bo‘ladi. 
Differensial renta II erdan intensiv foydalanish, ya’ni uning iqtisodiy 
unumdorligini oshirish bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ham bu xildagi rentaning 
asosiy qismi xo‘jaliklarning o‘zlarida qoldirilishi mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Uning 
faqat bir qismi davlat fondiga jalb qilinishi mumkin, chunki davlat ma’lum 
darajada bu rentani hosil qilishda o‘z hissasini qo‘shadi, ya’ni transport yo‘llari 
qurilishiga, irrigatsiya-melioratsiya ishlarini amalga oshirish uchun kapital 
mablag‘lar sarflaydi, texnikalar, kadrlar, mineral o‘g‘itlar yetkazib beradi. Shunday 
qilib, differensial renta I va differensial renta II yer egasi bo‘lgan davlat bilan 
xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida taqsimlanadi.