Toshkent davlat iqtisodiyot universtiteti

qilingan raqamlardagi vaqtincha bo‘sh 
mablag‘lar, mablag‘lar bankning kreditorlik 
qarzlari, debitorlar bilan hisoblashishlar bo‘yicha 
zaxiralar. 
o‘z mablag‘lariga tenglashtirilgan mablag‘lar 
Muddatiga 
ko‘ra 
Uzoq muddatli 
O‘z mablag‘lari, o‘z mablag‘lariga tenglash-
tirilgan-mablag‘lar (talab qilib olinguncha hisob 
raqamlaridagi minimal qoldiqlar), uzoq muddatli 
depozitlar, moliyaviy yordam. 
Qisqa muddatli 
Qisqa muddatli depozitlar, korxona va 
tashkilotlarning talab 
qilib olinguncha hisob raqamlaridagi minimal 
qoldiqdan ortgan mablag‘lar 
Qiymati 
To‘lovli 
O‘z mablaglari, depozitlar, boshqa yuridik 
shaxslarining kreditlari 
Nisbatan 
to‘lovsiz 
Talab qilib olinguncha hisob raqamlari, 
korxonalarning hisob 
va joriy hisob raqamlari 
Ishonch-
lilik 
darajasiga 
ko‘ra 
Ishonchli 
O‘z mablaglari, uzoq muddatli depozitlar, 
moliyaviy yordam 
Ishonchsiz 
Qisqa muddatli depozitlar, talab qilib olinguncha 
depozitlar, korxona va tashkilotlarning hisob va 
joriy hisob raqamlari 
 
Tijorat banklari resurslarining tasniflanishi. 

---

78 
Buni shunday izohlash mumkin, ya’ni iqtisodiyotning bozor 
modeliga o‘tishi bilan bank ishida davlat monopoliyasi tugatildi, ikki 
bosqichli bank tizimini shakllanishida bank resurslari xarakteri ijobiy 
tomonga o‘zgaradi. 
Bundan tashqari, uning aktiv operatsiyalari ko‘lami, resurslar 
hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday holat resurslarni jalb qilish bo‘yicha 
banklar o‘rtasida raqobatni keltirib chiqaradi. 
Shundan kelib chiqib, bank resurslari tijorat banki faoliyatini keng 
olib borishga asos bo‘lib, bankka ma’lum miqdorda daromad keltira 
olish qudratiga ega bo‘lgan zaxira va imkoniyatdir. Tijorat banklari 
o‘zining kredit siyosatini ishlab chiqqanda yoki uzoq davrga o‘z fao-
liyatining startegik yo‘nalishlarini belgilaganda shu zaxira va imko-
niyatlarning ko‘lamini keng ko‘rib chiqishi va resurslarni o‘z faoliyat 
yo‘nalishlarining daromad manbalari sifatida nazarda tutishi lozim. 
Chet el adabiyotlarida
20
mablag‘larni jalb qilish operatsiyalarini 
nafaqat tijorat banklari, balki moliyaviy kompaniyalar, jamg‘arma 
kassalari, turli xil fondlar ham bajaradi degan fikrni uchratish 
mumkin. Lekin, fondlarning faoliyati va maqsadi bilan tijorat bankla-
rining faoliyati va maqsadi bir xil emas. 
Yuqorida tavsiya qilingan tasnif, bizning fikrimizcha, banklar 
faoliyati uchun zarur bo‘lib tijorat banklari o‘zida mavjud bo‘lgan 
resurslarni qaysi manbadan, qanday qiymatda, qancha muddatga jalb 
qilinganligi to‘g‘risida yaqqol tasavvurga ega bo‘ladi. Undan tashqari 
bu tasnif asosida tijorat banklari mablag‘lar qaysi subyektga tegishli 
ekanligi va bu subyektning moliyaviy ahvoli, unga shu mablag‘lar 
qaysi muddatga zarurligi yoki boshqacha qilib aytganda ularning 
likvidlilik, ishonchlilik darajasi, shu mablag‘lar bo‘yicha mavjud 
risklar va ularning darajasining aniqlashga va shu omillar asosida 
chora-tadbirlarni amalga oshirib banklarning resurs bazasini barqaror 
ushlab turishga yordam beradi. 
Tijorat banklari, boshqa xo‘jalik subyektlari kabi o‘zining xo‘jalik 
va moliyaviy faoliyatini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda pul 
mablag‘lariga, ya’ni resurslariga ega bo‘lishlari lozim. Iqtisodiyot 
rivojlanishining zamonaviy talablarida bank resurslarini tashkil etish 
muammosi bank faoliyatini bir maromda olib borish uchun birinchi 
darajali hisoblanadi. Buni shunday izohlash mumkin, ya’ni 
iqtisodiyotning bozor modeliga o‘tishi bilan bank ishida davlat 

---

79 
monopoliyasi tugatiladi, ikki bosqichli bank tizimini shakllanishida 
bank resurslari xarakteri ijobiy tomonga o‘zgaradi. 
Bankning asosiy vazifalaridan biri bo‘sh pul mablag‘larini 
mumkin qadar ko‘proq jalb qilish va ularni boshqa foyda keltiruvchi 
optimal aktivlarga joylashtirishdan iborat. 
Bank kredit resurslari banklar tomonidan amalga oshiriladigan 
passiv operatsiyalari yordamida shakllanib, bank balansining passiv 
qismida ikki katta guruhga bo‘lib hisobga olinadi. Bular: banklarning 
o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘laridir. Jalb qilingan 
resurslarni ba’zi hollarda ikkiga bo‘lib qaraladi. Birinchisi, bu jalb 
qilingan depozitlar, ikkinchisi, boshqa majburiyatlar va sotib olingan 
resurslardir. Bu resurslar bankning aktiv operatsiyalarini amalga 
oshirishda ishlatiladi, ya’ni bank resurslari daromad olish maqsadida 
turli xil sohalarga joylashtiriladi. Bankning passiv va 
aktiv 
operatsiyalari o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lganligi sababli, 
passivlarning tarkibi va xarakteri ko‘p jihatdan banklarning aktiv 
operatsiyalarini amalga oshirishda o‘z ifodasini topadi. Shu bilan 
birga, resurslar xarakteriga banklarning kreditlash siyosatining 
o‘zgarishi ham ta’sir qiladi. 
Bank kredit resurslarining asosiy qismini bank mijozlarining 
mablag‘lari tashkil qiladi. Bank boshqa mablag‘larini jalb qilish 
uchun, avvalambor me’yoriy hujjatlar talablari bo‘yicha, o‘z 
kapitalining yetarlilik darajasi miqdorini shakllantirishi lozim. 
Tijorat banklari bajarayotgan barcha operatsiyalar bevosita yoki 
bilvosita bank kapitalining yetarliligi va uning sifatiga bog‘liq bo‘lib, 
har qanday tijorat bankining to‘lovga qobilligini va xatardan holiligini 
baholashda asosiy omil hisoblanadi. Tijorat banklarining yetarli 
miqdorda bank kapitaliga ega bo‘lishi, ularning likvidliligini 
ta’minlashda va faoliyati davomida duch keladigan xatarlardan zarar 
ko‘rmay chiqib ketish imkoniyatini beradi. 
Tijorat banki o‘z mijozlarining bo‘sh turgan mablag‘larini qarzga 
olish bilan bir vaqtning o‘zida, bu mablag‘larni o‘z vaqtida 
qaytarilishini ta’minlash majburiyatini ham oladi, shuning uchun bank 
barqaror likvidlikka ega bo‘lishi kerak. Ishonchlilik va likvidlilik 
tamoyillari tijorat banki mavjudligining zarur shartlaridan bo‘lib, ular 
aholining bo‘sh turgan pul mablag‘larining bank sari oqimini 
ta’minlaydi. Undan tashqari bankning ahvoli moliyaviy jihatdan kam 

---

80 
samarali bo‘lgan holatda mijozlar o‘z 
mablag‘larini qaytarib 
olishlariga ishonch hosil qilishlariga zamin yaratadi. Resurslar 
yordamida banklarning tashkiliy faoliyati amalga oshiriladi, kreditlar 
berish 
salohiyati, 
to‘lovlarning 
amalga oshirilishi natijasida, 
banklarning daromadlari vujudga keltiriladi. 
Bank kredit resurslarining shakllanishi va aylanishi uzluksiz 
jarayonni tashkil qiladi va bu esa, o‘z navbatida banklar faoliyatini 
doimiyligiga asos hisoblanadi. 
Shu sabab o‘tish iqtisodiyotini boshidan kechirayotgan deyarli 
barcha mamlakatlarda tijorat banklari kredit resurslarini shakllantirish 
tizimida tubdan o‘zgarishlar amalga oshirildi. Bunday o‘zgarishlarga 
quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatdi. Bular: 
– banklararo kredit bozorida Markaziy bankning faol ishtirok eti-
shining ta’minlanishi va bu o‘z navbatida kredit riskini kamay-
tirganligi; 

iqtisodiyotda 
noto‘lovlar 
muammosining 
mavjudligi 
va 
kreditning qaytarilmasligi oqibatida, tijorat banklarining zarar ko‘rish 
darajasining oshishi; 

aholi qo‘lidagi omonatlarning o‘sishi; 

korporativ qimmatli qog‘ozlar bozorining y etarli darajada 
rivojlanmaganligi va boshqalardir. 
Banklarda mavjud bo‘lgan mablag‘lardan foydalanish imkoniya-
tiga va ularning manbalariga qarab bank resurslari o‘z resurslariga va 
qarz (sotib olingan) resurslarga bo‘linadi. Bank resurslariga bank 
kapitalidan tashqari ma’lum vaqt davomida bank ixtiyorida bo‘lgan 
jalb qilingan depozitlarni, boshqa banklardagi depozit va vakillik hisob 
raqamidagi qoldiqlarni, forvard valyuta kursi va kliring bo‘yicha 
qoldiqlarni ham kiritish mumkin. 
Undan tashqari, bankning ixtiyorida mavjud bo‘lgan resurslar uning 
amalga oshirilishi mo‘ljallanayotgan aktiv operatsiyalar uchun yetarli 
bo‘lmasa, zarur miqdordagi mablag‘larni markaziy bankdan, nobyudjet 
fondlardan, resurslar bozoridan sotib olishi yoki qarzga olishi mumkin. 
Shunday qilib, o‘z mablag‘lari va jalb qilingan yoki sotib olingan 
mablag‘lari yig‘indisi tarkibiy shakllanish jihatdan tijorat banklarining 
resurs bazasini tashkil qiladi. Xalqaro bank amaliyotida banklarning 
resurs bazasini shakllantiruvchi asosiy manbalarga o‘z kapitalidan 
tashqari quyidagilar kiradi: yuridik va jismoniy shaxslarning depozit 

---

81 
hisob varaqlaridan qoldiqlari; bank tomonidan yuridik shaxslar uchun 
muomalaga chiqarilgan veksellar va depozit sertifikatlar; olingan 
banklararo kreditlar; vakil bank tomonidan ochilgan “Vostro” 
depozit hamda valyuta hisob varaqasidagi mablag‘lar va boshqa 
manbalar.